nadzór pedagogiczny
Nadzór pedagogiczny jest ważną częścią funkcjonowania szkoły. Ze swojego założenia ma służyć nie tylko ocenie stanu i warunków oraz efektów działalności dydaktycznej, wychowaw-czej i opiekuńwychowaw-czej oraz innej działalności statutowej szkoły, ale także udzielaniu pomocy szkołom w wykonywaniu ich zadań, a także inspirowaniu nauczycieli i nauczycielek do innowacji
16. Wyjątek stanowią tu podstawy programowe kształcenia ogólnego, które w kresie formułowanych wymagań szczegółowych odnoszą się wprost zarówno do za-sady równości płci, jak i zakazu dyskryminacji ze względu na płeć – rozporządzenie dotyczące podstaw programowych zostało jednak pominięte w niniejszej analizie ze względu na fakt, że podstawy programowe do nauczania poszczególnych przed-miotów były punktem zainteresowania szczegółowych analiz prowadzonych przez badaczki i badaczy w ramach projektu „Gender w podręcznikach”. A zatem, raporty badawcze z tego projektu stanowią tu wyczerpującą analizę powyższych kwestii.
o Prawach Dziecka, to w świetle przytoczonych wyżej przepisów, zasadę równości płci i zakaz dyskryminacji ze względu na płeć w edukacji szkolnej należy interpretować następująco:
w obszarze podmiotowym – co oznacza równość wobec prawa i zakaz dyskryminacji ze względu na płeć wszystkich pod-miotów edukacyjnych, czyli nauczycieli i nauczycielek, uczniów i uczennic, ale także rodziców;
w obszarze przedmiotowym – co oznacza respektowanie równości płci i zakaz dyskryminacji ze względu na płeć uczniów i uczennic w procesie dydaktycznym, wychowawczym i opie-kuńczym. Nie chodzi tu jednak o relacje między poszczególnymi podmiotami, ale o kompetencje rozwijane w procesie edukacji, a zatem odpowiedni dobór treści, metod, środków, sformuło-wanie wymagań edukacyjnych, które pozwalają na rozwijanie kompetencji w zakresie wiedzy, umiejętności, postaw uczniów i uczennic w obszarze równości płci.
Oba obszary są ze sobą ściśle powiązane. Rozwijanie kompe-tencji uczniów i uczennic nie odbywa się w próżni. Towarzyszą temu określone relacje interpersonalne i grupowe, określona kultura (w tym kultura organizacyjna) szkoły, wreszcie określony kontekst społeczny, polityczny. Praktyczne działania nauczycieli i nauczycielek mogą wzmacniać lub osłabiać efekty uczenia się wynikające z programów nauczania, być spójne lub nie z plano-wanymi celami wychowania. Wszystko to zanurzone jest z kolei w określonym kontekście społeczno-politycznym, który niewąt-pliwie wpływa zarówno na obszar podmiotowy, jak i przedmio-towy w zakresie realizacji zasady równości płci i zakazu dyskry-minacji ze względu na płeć w ramach edukacji szkolnej. Chodzi tu nie tylko o świadomość społeczną, zakorzenienie określonych stereotypów związanych z płcią w danym społeczeństwie, kul-turę prawną (zwłaszcza w zakresie stosowania i realizowania prawa), ale także polityczną inkluzję zagadnień związanych z edukacją równościową i inne cechy świadczące o dysfunkcjach systemu prawnego, np. niestabilność i eksplozję prawa, której skutkiem jest nadmiar szybko zmieniających się regulacji praw-nych. Ta ostatnia cecha jest szczególnie widoczna w obszarze prawa oświatowego, a jej skutkiem jest często pozorność w
za-176
R ApoRt
177 dzy o prawach dziecka (notabene również obecne w podstawach programowych) samo w sobie mieści upowszechnianie wiedzy o godności dzieci, o zakazie dyskryminacji również ze względu na płeć oraz o prawie dziecka do nauki, która ma przygotowy-wać do odpowiedzialnego życia w wolnym społeczeństwie, rów-nież w duchu równości płci.
Nadzór pedagogiczny w zakresie realizacji podstaw progra-mowych przyjmuje, zgodnie z §7 ust.1 pkt 1 Rozporządzenia Mi-nistra Edukacji Narodowej z dnia 7 października 2009 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego19), formę ewaluacji mającej charakter zewnętrzny, czyli przeprowadzanej przez organ sprawujący nadzór pedagogiczny (§2 pkt 5 rozporządzenia). Przypisanie tej formy nadzoru pedagogicznego do omawianych obszarów ma następujące skutki: po pierwsze, jak wspomniano wcześniej, nadzór pedagogiczny, wbrew założeniom ustawowym, kon-centruje się głównie na „ocenie” i „kontroli” kosztem „wspar-cia” i „inspirowania”. Brak równowagi między poszczególnymi funkcjami nadzoru pedagogicznego należy ocenić negatywnie, ale z subiektywnego punktu widzenia, czyli z punktu widzenia podejmowanej tu tematyki, sprawa jest korzystna. Oznacza to bowiem, że również wymagania edukacyjne dotyczące zagad-nienia równości płci i zakazu dyskryminacji ze względu na płeć objęte są tą formą nadzoru, która jest dominująca. Ponadto kon-sekwencje negatywnej oceny, określonej przez organy nadzo-ru, są dużo poważniejsze w interesującym nas obszarze aniżeli w innych. I tak, uzyskanie oceny E, oznaczającej niski stopień wy-pełniania wymagania przez szkołę lub placówkę (§7 ust. 3 pkt 5 rozporządzenia w sprawie nadzoru pedagogicznego) w ramach obszaru „Uczniowie nabywają wiadomości i umiejętności okre-ślone w podstawie programowej” (Załącznik do Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 maja 2013 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie nadzoru pedagogicznego20) skutkuje zgodnie z §10 rozporządzenia w sprawie nadzoru pedagogicz-nego21) wydaniem przez organ sprawujący nadzór polecenia
19. Dz. U. z 2009 r., Nr 168, poz. 1324 z późniejszymi zmianami.
20. Dz. U. z 2013 r., poz. 560.
21. Dz. U. z 2009 r., Nr 168, poz. 1324 z późniejszymi zmianami.
pedagogicznych, metodycznych i organizacyjnych (art. 33 ust. 1 ustawy o systemie oświaty). To, czy nadzór pedagogiczny spełnia rzeczywiście takie funkcje, to inna sprawa. Szczegółowa analiza przepisów w tym zakresie doprowadza do wniosku, że wsparcie i „inspirowanie” zajmują tu marginalną pozycję, podczas gdy zde-cydowany prym niesie ocena i kontrola17). Wniosek ten ma także znaczenie dla analiz podejmowanych w tym miejscu.
W pierwszej kolejności należy wskazać art. 33 ust. 2 ustawy o systemie oświaty: odnosząc się do tej części nadzoru peda-gogicznego, który koncentruje się na ocenie stanu, warunków i efektów działalności szkoły, zwraca on uwagę na pewne obsza-ry podlegające nadzorowi (katalog nie ma tu jednak charakteru zamkniętego). Podkreślono tu m.in., że nadzorowi podlega:
realizacja podstaw programowych,
przestrzeganie praw dziecka i praw ucznia oraz upowszech-nianie wiedzy o tych prawach,
przestrzeganie statutu szkoły lub placówki.
Pierwszy zakres nadzoru odnosi się do obszaru przedmio-towego w zakresie identyfikacji zasady równości płci i zakazu dyskryminacji ze względu na płeć; trzeci – do podmiotowego;
środkowy zaś łączy w sobie oba obszary. Podstawy programo-we obowiązujące w Polsce na mocy Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podsta-wy programowej podsta-wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół18), szczegółowo spre-cyzowane w załącznikach do tego rozporządzenia dla poszcze-gólnych etapów kształcenia ogólnego, zawierają sprecyzowane wymagania, wśród których obecna jest tematyka z zakresu praw człowieka i ich ochrony, w tym również tematyka dotycząca rów-ności płci i zakazu dyskryminacji ze względu na płeć (szczegó-łowo na ten temat – zob. przyp. 1). Obecność tych zagadnień w edukacji gwarantowana jest zresztą przez omawianą wyżej preambułę ustawy o systemie oświaty, a upowszechnianie
wie-17. V. Kopińska, Rekonstrukcja kultury prawnej szkoły na podstawie (zmian) przepi-sów prawnych w zakresie nadzoru pedagogicznego, „Przegląd Badań Edukacyjnych”
2013, nr 17 (2), s. 191-195.
18. Dz. U. z 2012 r. poz. 977 z późniejszymi zmianami.
R ApoRt
VIoLEttA kopIŃSkA
nA tRopACh… CzyLI o pRAWnyCh poDStAWACh RóWnośCI pŁCI I zAkAzu DySkRyMInACjI zE WzGLĘDu nA pŁEć W EDukACjI SzkoLnEj.
pERSpEktyWA poLSkIEGo pRAWA ośWIAtoWEGo
z uwzględnieniem w szczególności praw zawartych w Konwen-cji o Prawach Dziecka. A zatem, nieprzestrzeganie statutu szko-ły jest równoznaczne z niewywiązywaniem się szkoszko-ły z tego, co jest deklarowane w statucie, a co odnosi się do relacji między podmiotami szkolnymi, w tym również do respektowania zasady równości płci i zakazu dyskryminacji ze względu na płeć. Jeżeli zatem szkoła nie respektuje tych zasad, a deklaruje je chociażby w sposób ogólny w programie wychowawczym szkoły lub też artykułuje w ramach praw uczniów i uczennic, to oznacza, że z jednej strony nie przestrzega statutu szkolnego (co powinno zostać zidentyfikowane w ramach kontroli), a z drugiej – nie re-spektuje określonych norm społecznych. Ten drugi aspekt ma poważniejsze konsekwencje, ponieważ stanowi obszar objęty ewaluacją zewnętrzną. Według §10 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia w sprawie nadzoru pedagogicznego uzyskanie oceny E w obsza-rze zatytułowanym „Respektowane są normy społeczne” oznacza na poziomie podstawowym (D), że „Zasady postępowania współ-życia w szkole lub placówce są uzgodnione i przestrzegane przez uczniów, pracowników szkoły i rodziców” (załącznik do Rozpo-rządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 maja 2013 r.
zmieniającego rozporządzenie w sprawie nadzoru pedagogicz-nego23)). Jeżeli wymaganie to nie zostanie spełnione chociażby na tym wskazanym wyżej podstawowym poziomie, powinno to skutkować przyznaniem oceny E, której konsekwencje zostały już określone wcześniej.
programy nauczania i podręczniki
Regulacje prawne dotyczące programów nauczania i podręcz-ników szkolnych należą do przedmiotowego obszaru edukacji szkolnej, na podstawie którego możemy identyfikować zasadę równości płci i zakaz dyskryminacji ze względu na płeć. Podob-nie jak w przypadku przepisów prawnych odnoszących się do nadzoru pedagogicznego, również w tym przypadku nie ma re-gulacji odnoszących się wprost do tematyki będącej przedmio-tem zainteresowania w ramach tego artykułu. Niemniej jednak
23. Dz. U. z 2013 r., poz. 560.
dyrektorowi szkoły, które zobowiązuje go do opracowania pro-gramu i harmonopro-gramu poprawy efektywności kształcenia lub wychowania zgodnie z art. 34 ust. 2 ustawy o systemie oświaty.
Niezastosowanie się do uwag i wniosków wskazanych przez or-gan nadzoru lub nieopracowanie albo niewdrożenie w terminie owego programu skutkuje wnioskiem (wiążącym dla organu prowadzącego szkołę) o odwołanie dyrektora szkoły (art. 32 ust.
2a ustawy o systemie oświaty) lub decyzją o cofnięciu zezwole-nia na założenie szkoły w przypadku szkoły prowadzonej przez osobę fizyczną lub prawną niebędącą jednostką samorządu tery-torialnego (art. 32 ust. 3 ustawy o systemie oświaty).
Jeśli chodzi natomiast o nadzór pedagogiczny w zakresie przestrzegania statutu szkoły i przestrzegania praw dziecka, to można to rozpatrywać dwutorowo. Z jednej strony chodzi tu po prostu o respektowanie prawa, co objęte jest formą nadzoru pe-dagogicznego określaną jako „kontrola” (§1 pkt 9 oraz §6 pkt 2 rozporządzenia w sprawie nadzoru pedagogicznego). Z drugiej strony, statut szkolny jako akt prawny o charakterze wewnętrz-nym powinien być zgodny z prawem powszechnie obowiązują-cym i zgodnie z art. 60 ust. 1 ustawy o systemie oświaty powinien określać kompetencje poszczególnych organów funkcjonujących w szkole oraz prawa i obowiązki uczniów i uczennic, zadania nauczycieli i nauczycielek. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 maja 2001 roku w sprawie ramowych sta-tutów publicznego przedszkola i publicznych szkół22) dokonuje uszczegółowienia wymagań stawianych statutom szkolnym.
I tak, zgodnie z §2 ust. 1 pkt 1 i 2 załącznika nr 2, 3, 4 oraz §2 ust. 1 pkt 1 i 3 załącznika nr 5, 5a, 5b do tego rozporządzenia, w statucie powinny być określone cele i zadania szkoły wynika-jące z przepisów prawa oraz uwzględniawynika-jące program wycho-wawczy i program profilaktyki szkoły oraz sposób wykonywania tych zadań, z uwzględnieniem optymalnych warunków rozwoju ucznia. Natomiast na podstawie §16b załącznika nr 2, §18b za-łącznika nr 3, §19 zaza-łącznika nr 4 i 5, §20 zaza-łącznika nr 5a, §21 załącznika nr 5b, statut szkoły powinien określać prawa ucznia
22. Dz. U. z 2001 r., Nr 61, poz. 624 z późniejszymi zmianami.
180
R ApoRt
181 ust. 1 pkt 6 Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 8 lipca 2014 r. w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego podręczników24), podręcznik powinien zawierać treści zgodne z przepisami prawa, w tym ratyfikowanymi umowami międzyna-rodowymi. Obie wskazane wyżej regulacje zostały ujęte, zgod-nie z §9 wyżej wskazanego rozporządzenia, w ramach kryteriów oceny podręcznika przez rzeczoznawców. Natomiast opinie rzeczoznawców mają kluczowe znaczenie, ponieważ to właśnie na ich podstawie minister podejmuje decyzję o dopuszczeniu lub nie danego podręcznika do użytku szkolnego. Należy przy tym zwrócić uwagę, że warunkiem dopuszczenia podręcznika do użytku szkolnego jest, zgodnie z §6 rozporządzenia w spra-wie dopuszczania do użytku szkolnego podręczników, uzyska-nie pozytywnych opinii25) podręcznika. Warto również dodać, że zgodnie z art. 22as ust. 1 pkt 1,2 i 4, na listę rzeczoznawców może zostać wpisana osoba, która posiada wykształcenie wyż-sze magisterskie, doświadczenie i osiągnięcia w pracy naukowej lub dydaktycznej i rekomendacje instytucji potwierdzającej owe doświadczenie i osiągnięcia. A zatem podręcznik dopuszczo-ny do użytku szkolnego decyzją ministra powinien być zgoddopuszczo-ny z podstawą programową nauczania dla określonego przedmiotu na danym etapie edukacyjnym.
Należy zatem podkreślić raz jeszcze, że jeżeli podstawa pro-gramowa zawiera treści i wymagania odnoszące się do zasady równości płci i zakazu niedyskryminacji, to powinno mieć to swoje odzwierciedlenie w treściach podręcznikowych. Warto jednak zauważyć, że skoro przepisy prawne mówią o konieczno-ści zgodnokonieczno-ści podręcznika z przepisami prawa, to nie ogranicza się to jedynie do uwzględnienia treści zawartych w podstawach programowych. Nawiązując do wcześniejszych uwag, czyli do Konstytucji RP, preambuły do ustawy o systemie oświaty oraz Konwencji o prawach dziecka, treści podręczników nie tylko
po-24. Dz. U. z 2014 r., poz. 909 z późniejszymi zmianami.
25. W przypadku, gdy opinie dotyczące tego samego zakresu (merytoryczno-dy-daktycznego, językowego) są zakończone różnym stwierdzeniami (pozytywne lub negatywne zaopiniowanie podręcznika), zgodnie z §10 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego podręczników, minister może zwrócić się do innego rzeczoznawcy o sporządzenie dodatkowej opinii.
interpretacja tych regulacji w świetle tego, co zostało wcześniej napisane, nie pozostawia wątpliwości. Programy nauczania mu-szą uwzględniać podstawy programowe i nie mogą tego czynić w sposób wybiórczy. Uwzględnienie podstawy programowej w programie nauczania danego przedmiotu oznacza, że podsta-wa programopodsta-wa jest realizopodsta-wana w całości przez ten program.
Zgodnie z art. 22a ust. 4 ustawy o systemie oświaty programy nauczania mogą wykraczać poza zakres treści nauczania ustalo-nych dla daustalo-nych zajęć edukacyjustalo-nych w podstawie programowej.
Nie jest jednak możliwe rezygnowanie z niektórych wymagań edukacyjnych, ponieważ dyrektor/dyrektorka szkoły, który/a dopuszcza (po zasięgnięciu opinii rady pedagogicznej) do użyt-ku szkolnego przedstawiony przez nauczyciela lub zespół na-uczycieli program nauczania (art. 22a ust. 6 ustawy o systemie oświaty), jest jednocześnie, zgodnie z art. 22a ust. 7 ustawy o sy-stemie oświaty, odpowiedzialny/a za uwzględnienie w szkolnym zestawie programów nauczania całości podstawy programowej dla etapów kształcenia realizowanych w poszczególnych typach szkół. Owa odpowiedzialność dyrektora lub dyrektorki szkoły jest egzekwowana na poziomie wspominanego wcześniej nad-zoru pedagogicznego w formie ewaluacji zewnętrznej. Warto raz jeszcze podkreślić, że realizacja podstawy programowej przez szkołę mieści się w ramach tego obszaru działalności, który w wyniku interpretacji przepisów prawnych dotyczących nadzoru pedagogicznego, może być uznawany przez szkoły za priorytetowy ze względu na konsekwencje wynikające z otrzy-mania oceny najniższej w zakresie jakiegokolwiek wymagania mieszczącego się w tym obszarze. Jeżeli zatem zasada równości płci i zakaz niedyskryminacji ze względu na płeć mieszczą się w ramach treści nauczania zawartych w podstawie programo-wej, to zgodnie z obowiązującym prawem powinny także zostać uwzględnione w ramach szkolnych programów nauczania.
Podobnie sprawa wygląda w przypadku regulacji prawnych dotyczących podręczników szkolnych. Art. 22ao ust. 3 pkt 1-3 ustawy o systemie oświaty wskazuje, że podręczniki powinny zawierać usystematyzowaną prezentację treści nauczania usta-lonych w podstawie programowej. Jednocześnie, zgodnie z §2
R ApoRt
VIoLEttA kopIŃSkA
nA tRopACh… CzyLI o pRAWnyCh poDStAWACh RóWnośCI pŁCI I zAkAzu DySkRyMInACjI zE WzGLĘDu nA pŁEć W EDukACjI SzkoLnEj.
pERSpEktyWA poLSkIEGo pRAWA ośWIAtoWEGo
wistości. W takiej sytuacji przepis ogólny jest dobrym rozwiąza-niem, bo nie traci zbyt szybko swojej aktualności.
Z drugiej jednak strony, jednym z warunków skuteczności regulacji prawnej jest znajomość tej normy, wiedza adresatów o tym, że taka norma istnieje. Nie jest to, rzecz jasna, warunek gwarantujący jej skuteczność, niemniej jednak istotny. Jeżeli nie wiemy, że dana norma obowiązuje, możemy jej „przestrzegać”
z dwóch powodów: przypadkowo lub w wyniku tego, że jest ona zgodna z zasadami/normami społecznymi, którymi się kierujemy w swoim postępowaniu, albo z zasadami/normami grupy, z któ-rą się identyfikujemy. Z tego też powodu w prawie nie rezygnuje się z konstruowania norm np. deklaratywnych, oczywistych (bo wynikających z innych), norm zwracających uwagę na określo-ne zachowania, które są szczególnie pożądaokreślo-ne lub podkreśla-jących określone zakazy, których przestrzeganie jest społecznie ważne. Potwierdzeniem tego jest fakt, że np. ustawa o systemie oświaty podkreśla konieczność respektowania Konstytucji czy aktów prawa międzynarodowego. Także wspomniana wyżej re-gulacja, wskazująca, że treści podręczników muszą być zgodne z prawem, w tym z ratyfikowanymi umowami międzynarodowy-mi, pochodząca z rozporządzenia w sprawie dopuszczania do użytku szkolnego podręczników, to najlepszy przykład przepisu, który ma charakter ogólny, a jednocześnie oczywisty. Jego brak nie zmieniłby interpretacji przepisów. Natomiast zdecydowano się jednak na wyartykułowanie tego zapisu, by podkreślić jego znaczenie, przypomnieć o tym adresatom.
No właśnie… w procesie tworzenia prawa należy brać pod uwagę zrozumiałość języka prawnego26), jego „czytelność” dla adresatów. W sytuacji ogromnego rozrostu przepisów prawa, ich przejrzystość jest szczególnie ważna. Nie chodzi przy tym je-dynie o proporcje między niedostatkiem a nadmiarem regulacji prawnych27), ale również o proporcje między poziomem
nasyce-26. W. Szubert , Uwagi o kulturze prawnej, (w:) Naród – kultura – osobowość. Księga poświęcona Profesorowi Józefowi Chałasińskiemu, praca zbiorowa, Wrocław – War-szawa – Kraków – Gdańsk – Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1983, s. 584 i następne.
27. A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, War-szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN,1994, s. 165-166.
winny wskazywać na zasadę równości płci i zakaz dyskryminacji ze względu na płeć, ale również być konstruowane w oparciu o te zasady. Naruszeniem przepisów prawnych byłoby zatem nie tylko to, że mówiąc o ochronie praw człowieka i zakazie dys-kryminacji pominięto treści dotyczące zakazu dysdys-kryminacji ze względu na płeć, ale również to, że treści zawarte w podręczniku (także materiał ilustracyjny, który jest przedmiotem oceny w ra-mach opinii merytoryczno-dydaktycznych – §6 ust. 1 pkt 1, ust.
2 pkt 1, ust. 3 pkt 1, ust. 4 pkt 1, ust. 5 pkt 1) naruszają zasadę równości płci, dyskryminują kobiety lub mężczyzn.