129wane przez Polskę przed wejściem w życie obecnie

obowiązują-cej Konstytucji RP z 1997 r., należy ocenić, jakie jest miejsce tych umów w polskim porządku prawnym. Żadnych wątpliwości nie budzi bowiem pozycja Konwencji o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej z 2011 r. w polskim porządku prawnym. Została ona ratyfikowana przez Prezydenta RP w dn. 13 kwietnia 2015 r. po uprzednim uchwaleniu przez pol-ski parlament ustawy udzielającej zgody na ratyfikację. Jej raty-fikacja została zatem dokonana po wejściu w życie Konstytucji z 1997 r. i bez wątpienia znajdują wobec niej zastosowanie prze-pisy art. 91 ust. 2 Konstytucji. Miejsce pozostałych analizowa-nych umów międzynarodowych w polskim porządku prawnym wyznacza art. 241 ust. 1 Konstytucji, który stanowi, że umowy międzynarodowe ratyfikowane przez RP przed wejściem w życie Konstytucji i ogłoszone w Dzienniku Ustaw uznaje się za umowy ratyfikowane za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie i stosuje się do nich przepisy art. 91 Konstytucji, jeżeli z treści umowy mię-dzynarodowej wynika, że dotyczą one kategorii spraw wymie-nionych w art. 89 ust. 1 Konstytucji. Przywoływany art. 89. ust. 1 Konstytucji wskazuje, w jakich wypadkach do ratyfikacji umowy przez Prezydenta wymagana jest zgoda ustawowa. Taka proce-dura wymagana jest m.in., gdy umowa dotyczy wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji. Bez wątpienia zarówno Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet, jak i Konwencja o prawach dziecka, a także Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecz-nych i KulturalSpołecz-nych są umowami międzynarodowymi dotyczący-mi praw i wolności obywatelskich określonych w Konstytucji RP.

Zatem należy uznać, że także do tych umów znajduje zastosowa-nie art. 91. ust. 2 Konstytucji. Wyraźzastosowa-nie należy wobec tego pod-kreślić, że wszystkie analizowane w niniejszym opracowaniu umowy międzynarodowe należą do tej kategorii umów, któ-re w razie sprzeczności z polskimi ustawami, mają przed nimi pierwszeństwo stosowania.

Z kolei, jeśli chodzi o prawo Unii Europejskiej, bez wątpie-nia należy stwierdzić, że ma ono pierwszeństwo stosowawątpie-nia przed krajowym prawem polskim. Wniosek taki wynika przede po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, stanowi część krajowego

porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana⁴⁾, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy. Wreszcie, sto-sownie do treści art. 91 ust. 2 Konstytucji, umowa międzynaro-dowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Konstytucja różnicuje zatem pozycję „ratyfikowanych umów międzynarodowych” oraz „umów międzynarodowych raty-fikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie”. Te pierwsze – zgodnie z przeważającym poglądem – stoją w hierarchii źródeł prawa poniżej krajowych ustaw, ale powyżej rozporządzeń⁵⁾. Na-tomiast umowy międzynarodowe ratyfikowane za zgodą wyrażo-ną w ustawie zajmują w polskim porządku prawnym szczególwyrażo-ną pozycję i w razie sprzeczności postanowień zawartych w polskiej ustawie, z postanowieniami zawartymi w takiej umowie (a więc niezgodności przepisów ustawy z umową międzynarodową), pierwszeństwo mają postanowienia zawarte w umowie. Oznacza to, iż umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie jest, w hierarchii źródeł prawa, aktem wyż-szego rzędu niż ustawa⁶⁾.

W niniejszym opracowaniu analizie poddane zostały przepi-sy ratyfikowanych przez Polskę: Konwencji w sprawie likwida-cji wszelkich form dyskryminalikwida-cji kobiet z 1979 r., ratyfikowanej przez Polskę w 1980 r., Konwencji o prawach dziecka z 1989 r., ratyfikowanej przez Polskę w 1991 r., Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 r., raty-fikowanego przez Polskę w 1977 r. oraz Konwencji o zapobiega-niu i zwalczazapobiega-niu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej z 2011 r. ratyfikowanej przez Polskę w 2015 r. Zważywszy na fakt, że trzy z badanych umów międzynarodowych zostały

ratyfiko-4. Bezpośrednie stosowanie umowy polega na podejmowaniu wprost (bez pośred-nictwa aktu prawa krajowego i wykonawczego do umowy) na podstawie norm umo-wy aktów indywidualnych i konkretnych (aktów stosowania prawa sensu stricto) lub ogólnych aktów stosowania prawa, zob. Komentarz do art. 91, (w:) L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Tom III, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2003, s. 3.

5. Ibidem, s. 3-4.

6. M. Masternak-Kubiak, op. cit., rozdział IV, p. 2.

R ApoRt

nAtALIA BuChoWSkA, kAtARzynA SĘkoWSkA-kozŁoWSkA oBoWIązEk WERyfIkACjI pRzEz pAŃStWo poDRĘCznIkóW SzkoLnyCh W CELu

WyELIMInoWAnIA StEREotypóW zWIązAnyCh z pŁCIą I pRoWADzEnIA EDukACjI

jak i stosowania prawa, w celu likwidacji dyskryminacji kobiet we wszelkich dziedzinach życia, w tym m.in. na płaszczyźnie ży-cia publicznego, żyży-cia rodzinnego, w zatrudnieniu i edukacji. Co istotne, KLDK nakłada na państwa obowiązek podjęcia kroków na rzecz likwidacji dyskryminacji kobiet nie tylko przez organy władzy, czyli w ramach relacji „jednostka-państwo”, ale także na płaszczyźnie prywatnej, czyli przeciwdziałania dyskryminacji przez osoby prywatne, organizacje i przedsiębiorstwa (art. 2 lit e. KLDK).

W części pierwszej Konwencji, zawierającej postanowienia o charakterze ogólnym, zawarto art. 5, który zobowiązuje pań-stwa do podjęcia wszelkich stosownych kroków w dążeniu do

„zmiany społecznych i kulturowych wzorców zachowania męż-czyzn i kobiet w celu osiągnięcia likwidacji przesądów i zwyczajów lub innych praktyk, opierających się na przekonaniu o niższości lub wyższości jednej z płci albo na stereotypach roli mężczyzny i kobiety” (art. 5 lit a). Można wskazać na co najmniej dwojaką funkcję art. 5 KLDK. Po pierwsze, ma on na celu przeciwdziałanie przesądom, zwyczajom i innym praktykom opierających się na przekonaniu o wyższości jednej z płci. Nie ulega wątpliwości, że cel tej normy to przede wszystkim przeciwdziałanie kulturze męskiej dominacji, która jest wciąż rozprzestrzeniona w wielu społeczeństwach świata. To wśród uprzedzeń i stereotypowych ról wyznaczających kobiecie rolę podległą wobec mężczyzny należy upatrywać źródeł dyskryminacji, w tym przemocy wobec kobiet, włączając w to przemoc seksualną i przemoc domową¹¹⁾. Po drugie, art. 5 KLDK zobowiązuje państwa do wykorzenienia praktyk opartych na stereotypowych rolach mężczyzny i kobiety.

Stereotypowe postrzeganie ról społecznych jako typowo „kobie-cych” i „męskich” przyczynia się do dyskryminacji kobiet, m.in.

w życiu publicznym, poprzez przekonanie, że sfera publiczna

„należy” do mężczyzn, a kobiety w polityce powinny być od-powiedzialne jedynie za kwestie społeczne, takie jak edukacja,

11. Zob.: Zalecenia ogólne Komitetu LDK nr 19 z 1992 r., HRI/GEN/1/Rev.9 (Vol. II), pkt 11. Tekst wszystkich zaleceń ogólnych tego organu dostępny jest na stronie:

http://www.ohchr.org/EN/HRBodies/CEDAW/Pages/Recommendations.aspx, dostęp 27.04.2015.

wszystkim z zasady prymatu prawa unijnego, jak i z treści pol-skiej Konstytucji⁷⁾. Poprzez prawo unijne rozumie się zarówno prawo pierwotne (w tym przede wszystkim traktaty stanowiące podstawę prawną funkcjonowania Unii, czyli Traktat o Unii Eu-ropejskiej, oraz Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej) jak i prawo wtórne, stanowione przez UE (rozporządzenia, dyrek-tywy, decyzje). Zasada pierwszeństwa porządku prawnego Unii Europejskiej oznacza, że normy prawa unijnego mają pierwszeń-stwo stosowania w przypadku kolizji z normami prawa krajowe-go i to niezależnie od rangi normy krajowej, jak i momentu jej wejścia w życie.

3. Standard uniwersalny

3.1 konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet

Analizę standardu ukształtowanego w ramach ONZ-owskiego systemu ochrony praw człowieka należy rozpocząć od omówie-nia zobowiązań nałożonych przez konwencję w sprawie likwi-dacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (KLDK) z 1979 r.⁸⁾. Jest to najważniejszy traktat międzynarodowy dotyczący praw czło-wieka kobiet⁹⁾, który ratyfikowało 188 państw¹⁰⁾, w tym w 1980 r.

Polska. Konwencja ta nakłada na państwa obowiązek podjęcia wszelkich stosownych kroków, zarówno w procesie stanowienia,

7. Art. 91 ust. 3. Konstytucji stanowi: „Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzecz-pospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami”. Mając na uwadze przedmiot i zakres niniejszego opracowania nie wyda-je się celowe gruntowne analizowanie tego zagadnienia, zwłaszcza gdy chodzi o zakres zastosowania zasady pierwszeństwa prawa unijnego. Z treści polskiej Konstytucji wynika bowiem, że prawo unijne przeważa tylko nad ustawami, jednakże z ukształ-towanej w porządku unijnym treści zasady prymatu prawa unijnego wynika, że ma ono pierwszeństwo przed całym porządkiem prawnym, a więc także przed konstytu-cjami krajowymi. Zatem niektórzy badacze twierdzą, że umieszczenie w konstytucji krajowej zasady prymatu prawa unijnego nad prawem krajowym samo w sobie stoi w sprzeczności z tą zasadą. Por. J. Barcik, A. Wentkowska, Prawo Unii Europejskiej po Traktacie z Lizbony, 2 wydanie, Warszawa: C. H. Beck, 2011, s. 90.

8. Dz. U. z 1982 r. Nr 10, poz.71.

9. Szerzej nt. terminu „prawa człowieka kobiet” zob. np. B. Limanowska, Prawa ko-biet prawami człowieka, „Studia Prawnicze” 2014, nr 2.

10. Stan z dn. 27 kwietnia 2015 r., za: https://treaties.un.org/pages/viewdetails.

aspx?src=treaty&mtdsg_no=iv-8&chapter=4&lang=en., dostęp 27.04.2015 r.

12

R ApoRt

1

m.in. w dostępie do świadczeń ze sfery socjalnej¹⁶⁾ czy też spra-wia, że ich sytuacja w postępowaniach sądowych o przyznanie prawa do opieki nad dzieckiem jest dużo trudniejsza niż kobiet.

Obowiązki nałożone na państwa przez art. 5 KLDK znajdują uszczegółowienie w odniesieniu do sfery edukacji w art. 10 KLDK, który wśród kroków, które powinny zostać podjęte przez strony na rzecz likwidacji dyskryminacji kobiet w dziedzinie kształce-nia, wymienia „wyeliminowanie wszelkich stereotypowych kon-cepcji pozycji mężczyzny i kobiety na wszystkich szczeblach na-uczania i we wszystkich rodzajach kształcenia przez popieranie koedukacji i innych form nauczania, które mogą być pomocne w osiągnięciu tego celu, a zwłaszcza przez rewizję podręczników i programów szkolnych oraz dostosowanie metod pedagogicz-nych” (art. 10 lit. c kLDk). Należy zatem podkreślić, że obowiązek rewizji podręczników szkolnych w celu wyeliminowania stereo-typowych koncepcji ról kobiety i mężczyzny został explicite sfor-mułowany w prawie międzynarodowym i to w umowie między-narodowej, której Polska jest stroną od przeszło 30 lat.

Tak jak w przypadku wielu zobowiązań z dziedziny praw człowieka, państwo-strona dysponuje dużą dowolnością w za-kresie doboru środków i strategii prowadzących do realizacji zobowiązań konwencyjnych. Działania podjęte przez państwo podlegają cyklicznej ocenie dokonywanej przez Komitet ds. Li-kwidacji Dyskryminacji Kobiet (Komitet LDK) powołany na mocy art. 17 KLDK¹⁷⁾. Wnioski Komitetu przyjmują formę uchwały na-zywanej uwagami końcowymi (ang. concluding observations).

Warto zacytować in extenso uwagi końcowe do sprawozdania Polski z 2014 r. odnoszące się do kwestii przeciwdziałania ste-reotypom płci: „Komitet dostrzega wysiłki podejmowane przez rząd w celu zapobiegania stereotypowemu przedstawianiu ról społecznych kobiet w mediach i w społeczeństwie. Komitet wyra-ża jednak ponownie swoje zaniepokojenie z powodu głębokiego

16. Zob. np. wyrok Wielkiej Izby Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w spra-wie Markin p. Rosji z dn. 22 marca 2012 r., skarga nr 30078/06.

17. Szerzej nt. kompetencji tego organu: K. Sękowska-Kozłowska, Komitet ONZ ds.

Likwidacji Dyskryminacji Kobiet – ustrój, kompetencje, funkcjonowanie, Toruń: TNO-iK, 2011.

ochrona zdrowia czy środowiska, a nie np. finanse publiczne¹²⁾, lub w sferze zatrudnienia, przyczyniając się do segregacji zawo-dów na „kobiece” i „męskie”¹³⁾. Jednym z głównych stereotypów dotyczących roli kobiety jest przekonanie, że ponosi ona główną odpowiedzialność za opiekę nad dziećmi i innymi niesamodziel-nymi członkami rodziny oraz za prowadzenie gospodarstwa do-mowego¹⁴⁾. Takie postrzeganie roli kobiety w różny sposób i w różnym stopniu wpływa na dyskryminację kobiet, np. ogranicza dostęp dziewcząt do edukacji w tradycyjnych społecznościach, w których od dziecka są one obciążone obowiązkami domo-wymi i bardzo wcześnie wychodzą za mąż, jak i dotyka kobiety w państwach, w których realizacja równości płci stoi na dużo wyższym poziomie, chociażby utrudniając zatrudnienie i awans zawodowy kobiet w związku ze stereotypowym przekonaniem, że obowiązki rodzinne wpłyną negatywnie na wykonywanie przez nie powierzonych im zadań.

Co istotne, treść art. 5 lit. a KLDK należy odczytywać wspól-nie z postanowieniami art. 5 lit. b KLDK, w świetle którego pań-stwa są zobowiązane dążyć do „zapewnienia, aby wychowanie w rodzinie wyrabiało właściwe rozumienie macierzyństwa jako funkcji społecznej oraz poczucie wspólnej odpowiedzialności męż-czyzn i kobiet za wychowanie i rozwój ich dzieci, przy założeniu, że wzgląd na dobro dzieci ma zawsze podstawowe znaczenie”.

Należy zatem podkreślić, że celem KLDK nie jest deprecjono-wanie macierzyństwa, ale promodeprecjono-wanie równego podziału ról rodzicielskich¹⁵⁾. Dlatego też, choć głównym zadaniem omawia-nej regulacji jest przeciwdziałanie dyskryminacji kobiet, de facto jest to instrument służący równości obu płci. Rozpowszechnienie stereotypu, że to przede wszystkim do kobiety należy sfera opie-ki nad dziećmi przyczynia się także do dyskryminacji mężczyzn,

12. Zalecenia ogólne Komitetu LDK nr 23 z 1997 r., HRI/GEN/1/Rev.9 (Vol. II), pkt 12.13. Zob. np. uwagi końcowe Komitetu LDK z 2002 r. do sprawozdania Fidżi, A/57/38, pkt 54.

14. Zob. np. uwagi końcowe Komitetu LDK z 2004 r. do sprawozdania Białorusi, A/59/38 part I, pkt 339.

15. Szerzej: R. Holtmat, Article 5, (w:) M.A. Freeman, Ch. Chinkin, B. Rudolf (red.), The UN Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women.

A Commentary, Oxford: Oxford University Press 2012, s. 142 i nast.

R ApoRt

nAtALIA BuChoWSkA, kAtARzynA SĘkoWSkA-kozŁoWSkA oBoWIązEk WERyfIkACjI pRzEz pAŃStWo poDRĘCznIkóW SzkoLnyCh W CELu

WyELIMInoWAnIA StEREotypóW zWIązAnyCh z pŁCIą I pRoWADzEnIA EDukACjI

zasad zawartych w Karcie Narodów Zjednoczonych (…) [oraz na]

przygotowanie dziecka do odpowiedniego życia w wolnym spo-łeczeństwie, w duchu (…) równości płci”. Jak wskazuje Komitet Praw Dziecka, który monitoruje stan przestrzegania KPD przez państwa-strony, państwa powinny w celu realizacji postanowień art. 29 KPD dokonać „gruntownej rewizji programów nauczania w celu włączenia różnorodnych form nauczania, a także systema-tycznego przeglądu podręczników szkolnych oraz innych pomo-cy dydaktycznych i technologii”²¹⁾. Jak wskazują zalecenia tego organu adresowane do państw-stron, należy dążyć do wyelimi-nowania stereotypów utrwalających patriarchalne postawy²²⁾, w tym dyskryminacyjnych praktyk i stereotypów dotyczących ról i obowiązków spoczywających na kobietach i dziewczętach w rodzinie i społeczeństwie²³⁾. Komitet Praw Dziecka dostrzega negatywną rolę stereotypów dotyczących ról płci, w tym – zwią-zek między stereotypami a przemocą ze względu na płeć.

Jak wskazuje w zaleceniach ogólnych dotyczących tzw. krzyw-dzących praktyk opracowanych razem z Komitetem ds. Likwida-cji DyskryminaLikwida-cji Kobiet, „już od okresu dzieciństwa i wczesnego dorastania należy wspierać dziewczęta i chłopców i pomagać im zmieniać postawy dotyczące płci i podejmować bardziej pozytyw-ne role i zachowania w domu, szkole oraz społeczeństwie. Ozna-cza to wspomaganie dyskusji o normach społecznych, postawach i oczekiwaniach, które są związane z tradycyjnie postrzeganą ko-biecością i męskością oraz stereotypowych rolach opartych na płci, oraz współpracę na zasadach partnerskich w celu wspierania oso-bistej i społecznej zmiany mającej na celu wyeliminowanie nierów-ności płci”²⁴⁾. W związku z powyższym państwa powinny „włą-czyć do programów nauczania informacje o prawach człowieka, włączając w to prawa kobiet i prawa dziecka oraz problematykę równości płci i samoświadomości w celu wykorzenienia

stereo-21. Komentarz Ogólny Komitetu Praw Dziecka nr 1 z 2001 r., CRC/GC/2001/1, pkt 18.

22. Uwagi końcowe Komitetu Praw Dziecka z 2014 r. do sprawozdania Wenezueli, CRC/C/VEN/CO/3-5, pkt III C.

23. Uwagi końcowe Komitetu Praw Dziecka z 2014 r. do sprawozdania Wenezueli, CRC/C/OPSC/VEN/CO/1, pkt V.

24. Połączone zalecenia ogólne/komentarz ogólny nr 31 Komitetu LDK i nr 18 Komi-tetu Praw Dziecka z 2014 r., CEDAW/C/GC/31-CRC/C/GC/18, pkt 66.

utrwalenia stereotypów płciowych dotyczących ról i obowiązków kobiet i mężczyzn w rodzinie i społeczeństwie, w dalszym ciągu obecnych w mediach i materiałach edukacyjnych, a których od-zwierciedleniem są tradycyjne wybory kobiet w zakresie kształce-nia i ich gorsza pozycja na rynku pracy, jak również powszechna przemoc wobec kobiet. Komitet wyraża szczególne zaniepokojenie w związku z informacjami na temat nasilenia się stereotypowych, a czasem także poniżających wizerunków kobiet w mediach, co przyczynia się do utrwalenia przemocy seksualnej, w tym gwałtu, oraz w związku z informacjami na temat braku rewizji podręczni-ków szkolnych. Komitet wyraża również zaniepokojenie z powo-du braku stanowczego przeciwstawienia się prowadzonej przez polski Kościół katolicki kampanii przeciwko ‘ideologii gender’.

Komitet zauważa ograniczoną skuteczność – o ile w ogóle można o niej mówić – walki z negatywnymi stereotypami dotyczącymi społeczności romskiej, kobiet LBTI i kobiet niepełnosprawnych”¹⁸⁾. W dalszej części Komitet formułuje zalecenia adresowane w tej materii do Polski, w tym rekomenduje, by państwo „potrakto-wało priorytetowo rewizję podręczników szkolnych i materiałów na wszystkich szczeblach edukacji w celu usunięcia dyskryminu-jących stereotypów związanych z płcią”¹⁹⁾.

3.2 Inne traktaty międzynarodowe

Obowiązek rewizji podręczników szkolnych w celu wyelimi-nowania stereotypów i uprzedzeń dotyczących ról płci wynika także z innych traktatów ONZ dotyczących ochrony praw czło-wieka. konwencja o prawach dziecka (KPD) z 1989 r.²⁰⁾ zobowią-zuje państwa do promowania w edukacji zasady równości płci, w tym do odpowiedniego przygotowania podręczników szkol-nych. Artykuł 29 KPD stanowi, iż „Państwa-Strony są zgodne, że nauka dziecka będzie ukierunkowana na rozwijanie w dziecku szacunku dla praw człowieka i podstawowych swobód oraz dla

18. CEDAW/C/POL/CO/7-8, pkt 22, tłumaczenie za: http://www.karat.org/pl/wp-content/uploads/2014/10/Uwagi-Koncowe-Komitetu-CEDAW_PL.pdf , dostęp 27.04.2015 r.

19. Ibidem, pkt 23 lit. b.

20. Dz. U. z 1991 r. Nr 120, poz. 526.

16

R ApoRt

17