Formalne wychowanie seksualne w Polsce można datować na lata 60. ubiegłego stulecia, choć pewne działania w tym za-kresie były podejmowane już w wieku XVIII i XIX8). Najnowszą historię można podzielić na trzy okresy. Pierwszy, związany z powstaniem Towarzystwa Świadomego Macierzyństwa (póź-niej Towarzystwo Planowania Rodziny, obecnie Towarzystwo Rozwoju Rodziny) miał miejsce w latach 1957 – 1973. Nie istniały wówczas żadne prawne rozwiązania ani rozporządzenia regulu-jące kwestię edukacji seksualnej. Ze względu na pewien klimat odprężenia w latach 60., w ówczesnych województwach łódz-kim i katowicłódz-kim zorganizowano eksperyment polegający na wprowadzeniu przedmiotu wychowania seksualnego9).
Drugi okres to czas między rokiem 1973 a 1993. W roku szkol-nym 1973/74 wprowadzono do szkół średnich nieobowiązkowy przedmiot „Przysposobienie do życia w rodzinie socjalistycznej”
w wymiarze jednej godziny tygodniowo (w ramach godziny wy-chowawczej)10). Bazą programu był materiał opracowany przez Towarzystwo Planowania Rodziny. W 1975 r. zmieniono nazwę przedmiotu – usunięto przymiotnik „socjalistycznej” i od tej pory funkcjonował pod nazwą „Przysposobienie do życia w rodzinie”, w skrócie PdŻ. Po 1981 r. zajęcia przestały mieć charakter samo-dzielnego przedmiotu, a jego realizację powierzono wychowaw-com11). Szczegółowy program przedmiotu pojawił się w czerwcu 1984 r., a od 1985 r. przedmiot był obowiązkowy i (przynajmniej
8. M. Kozakiewicz, U podstaw wychowania seksualnego, Warszawa: Państwowy Za-kład Wydawnictw Lekarskich, 1969, s. 7 et al.
9. M. Kozakiewicz, op. cit., s. 448-449.
10. Ibidem.
11. M. Chomczyńska-Miliszkiewcz, Edukacja seksualna w społeczeństwie współczes-nym. Konteksty pedagogiczne i psychospołeczne, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2002, s. 19.
anatomii i fizjologii płciowej, stosunku seksualnym, płodności, ciąży i infekcjach przenoszonych drogą płciową (sexual educa-tion) i szerszym, w którym poza wymienionymi obejmuje ona zagadnienia z zakresu wielu dziedzin nauki: psychologii, socjo-logii, pedagogiki, medycyny, prawa itd.
W literaturze anglojęzycznej nie ma jednak wyraźnej różnicy między obydwoma pojęciami. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) definiuje edukację seksualną jako „naukę o kognitywnych (poznawczych), emocjonalnych, społecznych, interaktywnych i fi-zycznych aspektach seksualności. (…) Edukacja seksualna stopnio-wo wyposaża dzieci i młode osoby oraz daje im możlistopnio-wość zdobycia informacji, umiejętności i pozytywnych wartości, umożliwiając im zrozumienie i cieszenie się własną seksualnością, tworzenie bez-piecznych i spełnionych związków, a także podjęcie odpowiedzial-ności za zdrowie seksualne i dobre samopoczucie zarówno własne, jak również innych osób. Odpowiednia edukacja seksualna umoż-liwia im dokonywanie wyborów poprawiających jakość ich życia i przyczyniających się do stworzenia wrażliwego i sprawiedliwe-go społeczeństwa”6). Z kolei definicja wychowania seksualnego w opracowaniu UNESCO brzmi następująco: „dostosowany do wieku i kultury sposób nauczania o płci i związkach, dostarczają-cy dokładnych, realistycznych, nieosądzajądostarczają-cych informacji. Eduka-cja seksualna zapewnia możliwość ’badania’ własnych wartości i postaw, umożliwia zdobycie umiejętności podejmowania decyzji, komunikowania się i zmniejszenia ryzyka w odniesieniu do wielu aspektów seksualności”7).
W tekście oba pojęcia – rozumiane jako całokształt oddziały-wań wychowawczych i edukacyjnych, dotyczących seksualności człowieka – będą używane zamiennie.
6. Federalne Biuro ds. Edukacji Zdrowotnej (BZgA), Biuro Regionalne Światowej Organizacji Zdrowia dla Europy (WHO) oraz międzynarodowa grupa ekspertów i ekspertek, Standardy edukacji seksualnej w Europie. Podstawowe zalecenia dla decydentów oraz specjalistów zajmujących się edukacją i zdrowiem, Kolonia: Fede-ralne Biuro ds. Edukacji Zdrowotnej (BZgA), 2010, s. 20, http://www.bzga-whocc.
de/?uid=20c71afcb419f260c6afd10b684768f5&id=home.
7. Ibidem.
R ApoRt
joAnnA DEC-pIEtRoWSkA, ALICjA DŁuGoŁĘCkA, EMILIA pApRzyCkA,
AGnIESzkA WALEnDzIk- oStRoWSkA, kAtARzynA WASzyŃSkA GEnDER W EDukACjI SEkSuALnEj
Sytuacja uległa zmianie w 1996 r., gdy znowelizowano usta-wę15). Zmieniono art. 4 ust. 2, w którym pojawił się zapis: „Mi-nister Edukacji Narodowej wprowadzi do nauczania szkolnego przedmiot ‘Wiedza o życiu seksualnym człowieka’”. MEN16) wpro-wadziło obowiązek prowadzenia w szkołach tego przedmiotu.
Na jego realizację przewidziano 5 godzin w klasie V szkoły pod-stawowej, 6 godzin w klasie VI i VII oraz 7 godzin w klasie VIII szkoły podstawowej. We wszystkich szkołach ponadpodstawo-wych przedmiot miał mieć wymiar 10 godzin rocznie. Za zor-ganizowanie zajęć z przedmiotu w szkole odpowiadał dyrektor szkoły oraz wychowawcy poszczególnych klas. Wychowawca dysponował ponadto możliwością zaproszenia specjalisty do prowadzenia zajęć. Szczegółowy program nauczania przedmio-tu ustalał dyrektor szkoły w porozumieniu z radą pedagogiczną, po zasięgnięciu opinii rady rodziców. Dokument zawierał także treści programowe. Tym samym zarządzeniem minister przesu-nął termin wprowadzenia przedmiotu „Wiedza o życiu seksual-nym człowieka” na dzień 1 stycznia 1998 r.
W październiku 1997 r. Minister Edukacji Narodowej podjął inicjatywę ustawodawczą mającą na celu nowelizację ustawy z 1993 r., która miała nie dopuścić do wprowadzenia do szkół przedmiotu „Wiedza o życiu seksualnym człowieka”. Jednak w wyniku veta Prezydenta A. Kwaśniewskiego ustawowy obo-wiązek wprowadzenia do nauczania szkolnego tego przedmiotu został utrzymany.
W styczniu 1998 r. w MEN powstał zespół opiniodawczo-do-radczy do spraw wprowadzenia przedmiotu. Zespół miał opra-cować nowe podstawy programowe oraz zasady wprowadzania i realizowania przedmiotu na wszystkich poziomach kształcenia i we wszystkich typach szkół. Efekty pracy zespołu zostały okre-ślone w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z kwietnia
15. Ustawa z dnia 30 sierpnia 1996 r. o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochro-nie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz o zmiaochro-nie niektórych innych ustaw (Dz. U. z 1996 r. Nr 139, poz. 646).
16. Zarządzenie Ministra Edukacji Narodowej Nr 17 z 19 września 1997 roku w sprawie wprowadzenia do nauczania szkolnego oraz zakresu treści programowych przedmiotu „Wiedza o życiu seksualnym człowieka” (Dz. Urz. MEN z 1997 r. Nr 8, poz. 37).
formalnie) realizowany od klasy IV szkoły podstawowej do za-kończenia szkoły średniej w wymiarze 2 godzin miesięcznie12).
7 stycznia 1993 r. Sejm RP uchwalił Ustawę o planowaniu ro-dziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży13). Tym samym został zapoczątkowany ostat-ni, trwający do dziś, okres historii formalnej edukacji seksualnej w Polsce. W artykule 4 wspomnianej ustawy ustawodawca zobo-wiązał Ministra Edukacji Narodowej do ustalenia szczegółowego programu nauczania przedmiotu. Pół roku później, 18 sierpnia, MEN wydało zarządzenie14) obligujące szkoły do realizacji wy-chowania seksualnego. Treści z zakresu seksualności człowieka miały być przekazywane od początku nauki w szkole podstawo-wej aż do ukończenia szkoły średniej. Nie miał to być jednak je-den przedmiot prowadzony przez specjalnie przygotowanego nauczyciela – poszczególne zagadnienia miały być poruszane na różnych lekcjach. Zagadnienia do wyboru miały pochodzić z dwóch grup tematów: „Kształtowanie postaw, zachowań i na-wyków związanych z życiem w rodzinie, grupach rówieśniczych i makrospołecznych, które wynikają ze świadomie przyjętego sy-stemu wartości i sprzyjają podejmowaniu odpowiedzialnych de-cyzji” oraz „Przekazywanie uczniom wiadomości niezbędnych dla zrozumienia, czym jest płciowość, miłość, małżeństwo i rodzina”.
Odpowiedzialność za zorganizowanie zajęć formalnie spoczywa-ła na wychowawcach klas, praktycznie byspoczywa-ła to odpowiedzialność zbiorowa. Ustawa tzw. „antyaborcyjna”, która nałożyła na szkoły obowiązek prowadzenia wychowania seksualnego, nie zawiera-ła jednocześnie propozycji skutecznych rozwiązań realizowania tego obowiązku. Edukacja seksualna nadal była fikcją.
12. Szymańczak J., Wychowanie seksualne w polskich szkołach, Warszawa: Kancelaria Sejmu, Biuro Studiów i Ekspertyz, Wydział Analiz Ekonomicznych i Społecznych, 2002, nr 922, s. 4.
13. Ustawa z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. z 1993 Nr 17 poz. 78).
14. Zarządzenie Nr 26 Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 sierpnia 1993 r.
w sprawie organizacji roku szkolnego (Dz. Urz. MEN z 1993 r. Nr 7, poz. 31).
28
R ApoRt
29 mowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół dotyczące przedmiotu „Wycho-wanie do życia w rodzinie”20). Zgodnie z nim zajęcia mają być zrealizowane w ramach godzin do dyspozycji dyrektora szkoły w wymiarze 14 godzin rocznie, w tym część z podziałem na gru-py dziewcząt i chłopców. Nie zmieniły się zasady udziału uczniów w zajęciach (udział obowiązkowy, ale po wyrażeniu zgody przez rodzica). W każdym roku szkolnym przed przystąpieniem do re-alizacji zajęć, nauczyciel wraz z wychowawcą klasy miał przepro-wadzać co najmniej jedno spotkanie informacyjne z rodzicami uczniów niepełnoletnich oraz z uczniami pełnoletnimi. Nauczy-ciel był zobowiązany przedstawić pełną informację o celach i treściach realizowanego programu nauczania, podręcznikach szkolnych oraz środkach dydaktycznych. Za przeprowadzenie spotkań odpowiedzialny był dyrektor szkoły. Zajęcia mogły być prowadzone przez osoby posiadające kwalifikacje do nauczania w danym typie szkoły oraz ukończone studia wyższe w zakresie nauk o rodzinie albo studia podyplomowe lub kursy kwalifika-cyjne. Pozostawienie przedmiotu do realizacji w ramach godzin do tzw. dyspozycji dyrektora szkoły jest pewną furtką dla tych, którzy nie chcą realizacji tego przedmiotu.
Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z 2009 r.21) do-konało kolejnej zmiany. Wcześniej rodzice lub prawni opiekuno-wie musieli złożyć pisemną deklarację zgody na udział dziecka w zajęciach, podobną deklarację musieli złożyć uczniowie peł-noletni. Obecnie rodzice lub prawni opiekunowie niezgadzający się na udział dziecka w zajęciach z edukacji seksualnej powinni złożyć na piśmie dyrektorowi szkoły sprzeciw wobec uczestni-ctwa dzieci w takich lekcjach.
20. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 26 lutego 2002 r.
w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego, kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół oraz kształcenia w profilach w liceach profilowanych (Dz. U. z 2002 r. Nr 21, poz. 625).
21. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 10 sierpnia 2009 r. zmienia-jące rozporządzenie w sprawie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treści do-tyczących wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowie-dzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego (Dz. U. z 2009 r. Nr 131, poz. 1079).
1998 r.17). Na realizację przedmiotu w wymiarze rocznym prze-znaczono następującą liczbę godzin: w klasach V-VII 4 godziny, w klasie VIII i we wszystkich klasach szkół ponadpodstawowych po 6 godzin. W szkole podstawowej część zajęć odbywała się z podziałem na grupy dziewcząt i chłopców. Udział uczniów w tych zajęciach nie był obowiązkowy i nie wpływał na ich pro-mocję. Za organizację przedmiotu odpowiadał dyrektor szkoły.
Szczegółowy program nauczania zatwierdzała rada programo-wa uwzględniając m.in. opinie rodziców i możliwości szkoły. Pod koniec roku 1998 r. sejm po raz kolejny znowelizował ustawę18) i znów zmienił nazwę przedmiotu, tym razem na „Wychowanie do życia w rodzinie”. Pod tą nazwą przedmiot funkcjonuje do dziś.
12 sierpnia 1999 r. Minister Edukacji Narodowej wprowadził kolejne zmiany19). Przedmiot został włączony do modułu „Wie-dza o społeczeństwie” i miał być realizowany obligatoryjnie w każdej szkole. Zajęcia realizowano od klasy V w sześcioletnich szkołach podstawowych, w gimnazjach i szkołach ponadpodsta-wowych. Udział uczniów w zajęciach nie był obowiązkowy, ale zgodę na udział uczniów niepełnoletnich musieli wyrazić rodzi-ce. Uczniowie pełnoletni podejmowali decyzję samodzielnie. Za-jęcia nie podlegały ocenie. Lekcje mieli realizować odpowiednio przygotowani nauczyciele, absolwenci specjalnych studiów po-dyplomowych lub kursów kwalifikacyjnych, zgodnie z wymoga-mi resortu edukacji.
26 lutego 2002 r. wprowadzono kolejne rozporządzenie Mi-nistra Edukacji Narodowej i Sportu w sprawie podstawy
progra-17. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 kwietnia 1998 roku w sprawie wprowadzenia do nauczania szkolnego przedmiotu „Wiedza o życiu sek-sualnym człowieka” oraz zakresu jego treści programowych (Dz. U. z 1998 r. Nr 58, poz. 369).
18. Ustawa z dnia 16 grudnia 1998 r. o zmianie ustawy o planowaniu rodziny, ochro-nie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży (Dz. U. z 1999 r. Nr 5, poz. 32).
19. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 sierpnia 1999 r. w spra-wie sposobu nauczania szkolnego oraz zakresu treści dotyczących spra-wiedzy o życiu seksualnym człowieka, o zasadach świadomego i odpowiedzialnego rodzicielstwa, o wartości rodziny, życia w fazie prenatalnej oraz metodach i środkach świadomej prokreacji zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego (Dz. U. z 1999 r. Nr 67, poz. 756).
R ApoRt
joAnnA DEC-pIEtRoWSkA, ALICjA DŁuGoŁĘCkA, EMILIA pApRzyCkA,
AGnIESzkA WALEnDzIk- oStRoWSkA, kAtARzynA WASzyŃSkA GEnDER W EDukACjI SEkSuALnEj
zachowania seksualne), funkcjonowaniem seksualnym (mastur-bacja, inicjacja, płodność, choroby przenoszone drogą płciową), relacjami (z rodzicami, przyjaźń, miłość) a także aspekty odno-szące się do płci (tożsamość płciowa, kobiecość, męskość).
Na czwartym etapie edukacyjnym celem kształcenia jest po-głębianie wiedzy z zakresu funkcjonowania rodziny (m.in. peł-nienie ról małżeńskich i rodzicielskich), seksualności człowieka (w tym prokreacji) oraz treści odnoszące się do bliskich relacji, takich jak przyjaźń i miłość.
Na poziomie szkoły ponadgimnazjalnej w ramach przedmiotu
„Wychowanie do życia w rodzinie” pojawiają się treści związane z tolerancją wobec odmienności kulturowych, etnicznych, religij-nych, seksualnych. Na tym etapie edukacyjnym ustawodawca po-stuluje wprowadzenie tematu „role kobiet i mężczyzn a panujące stereotypy” oraz „przemoc w rodzinie”25).