Filozofia nauki rozwinęła się w XX wieku, wiązało się to również z za-proponowaniem stanowiska odmiennego niż klasyczne, które miało swoje korzenie w nowożytnych naukach empirycznych (Losee, 1993, rozdziały 12–17). Krytyczny przełom doprowadził do podziału w nau-kach społecznych: na epistemologie fundamentalistyczne oraz anty-fundamentalistyczne (Hempoliński, 1991: 71–74). Te dwie antagoni-styczne orientacje pozwalają na przedstawienie różnych poznawczych
196 łukasz sułkowski
problemów zarządzania usytuowanych na różnych poziomach: onto-logicznym, epistemoonto-logicznym, metodologicznym oraz aksjologicznym. W oparciu o założenia neopozytywistyczne rozwinęła się epistemo-logia fundamentalistyczna, która traktuje przedmiot i podmiot pozna-nia jako odrębne byty domagające się szczegółowego określepozna-nia w każdej dyscyplinie (Gospodarek, 2012). Przedmiot badań nauk o zarządzaniu stanowią organizacja i procesy zarządzania rozumiane reistycznie, jako byty realne, trwałe i możliwe do badania przy wykorzystaniu obiek-tywizujących metod (Donnelly, Gibson, Ivancevich, 1990: 7; Griffin, 2000: 35). Z kolei epistemologia antyfundamentalistyczna zezwala na wieloznaczność, na zmienne określenia zarówno przedmiotu, jak i podmiotu badań. Nie istnieje tu ścisłe rozdzielenie, gdyż podmiot i przedmiot kształtują się wzajemnie w poznawczej relacji. Organiza-cja, jak i sam proces zarządzania, rozwijają się dzięki interakcji, a człowiek staje się ich częścią. Badanie zarządzania zakłada koniecz-ność wniknięcia w rzeczywistość i nieuchronnie oznacza jej zmianę (Hatch, 2002: 55–57). Epistemologia fundamentalistyczna proponuje wiedzę o rzeczywistości pozbawioną założeń i ocen (Pugh, 1983: 47). Skończony zbiór relacji przyczyna–skutek, uzyskany dzięki badaniom empirycznym, pozwala opisać organizację i zarządzanie. Tymczasem drugi biegun epistemologii nie zakłada w ogóle, że pozbawiona war-tościowania i bezpośrednio dostępna wiedza może zostać uzyskana (Czarnocka, 1999: 57). Neopozytywistyczny oraz fenomenologiczny projekt poznania naukowego okazuje się nieskuteczny, jak zauważa wielu filozofów nauki (Motycka, 1999: 23–24), gdyż w grę wchodzą jeszcze uwarunkowania kulturowe. Niekoniecznie zakłada to koniecz-ność przyjęcia radykalnego relatywizmu poznawczego i kulturowego. Poznajemy rzeczywistość dzięki spostrzeganiu i rozumieniu, ale także dzięki środkom komunikacji, zarówno językowym, jak i kulturowym. Otoczenie ukazuje nam się pośrednio – w takim stopniu, na jaki po-zwala nam język, kultura i nasz aparat poznawczy. Nauka nie tylko daje się poznać, ale staje się także procesem kulturowym, co traci zna-miona aksjologicznej neutralności. Według antyfundamentalizmu nauka sięga do wartości wyznawanych zarówno przez jednostki, jak i ogół. Badania organizacji i zarządzania nie oznaczają wyników uniwersal-nych i pewuniwersal-nych, uzyskana wiedza jest pragmatyczna i osadzona w kon-kretnej sytuacji, pozwala na podejmowanie określonych działań. Może ulegać wpływom kultury, zależeć od interesów otoczenia, w którym istnieje. Fundamentalizm widzi w prawdzie i racjonalizmie (rozumianych
197 Epistemologia zarządzania humanistycznego tradycyjnie) rdzeń nauki. Prawda odbija rzeczywistość, a więc pozostaje z nią zgodna. To, co może być uznane za racjonalne, musi być uniwer-salne i niemożliwe do podważenia; nauka musi nosić cechy racjonalności (McMullin, 1992: 156–159). Metody poznania takiej nauki umożliwiają dotarcie do pewnej i ponadczasowej wiedzy. Teorie i metody nauk o za-rządzaniu oparte na racjonalizmie i epistemologicznym fundamenta-lizmie mogą być stałe i wraz z czasem nie tracić na wiarygodności.
Jeżeli spojrzymy na zagadnienie od strony antyfundamentalizmu, odchodzimy od ustalonego schematu kategorii epistemicznych. Tutaj prawdy nie ujmuje się w kategoriach korespondencyjnych (odzwier-ciedlania rzeczywistości), ale koherencyjnych i neopragmatycznych (współtworzenia rzeczywistości). Prawdziwe staje się to, co wpasowuje się w dotychczasowy system wiedzy, co staje się zalążkiem działań lub zostaje ocenione przez zbiorowość jako prawdziwe (Markowić, 1992: 147–163).
Racjonalność nie zależy tylko od uwarunkowań poznawczych jed-nostki czy dostępu do wiedzy, jest poddawana zależnościom natury społecznej, kulturowej i historycznej (Habermas, 1992: 78–104). Dzia-łanie ma wpływ na poznanie, nauka nawet bywa uznawana przez rady-kalny odłam antyfundamentalizmu za irracjonalną (Tempczyk, 2003: 241–250). Naukowa wiedza, wedle wielu antyfundamentalistów, nie po-winna rościć sobie prawa do uniwersalności, a raczej ograniczyć się do lokalności, pozostać zrelatywizowana kulturowo, historycznie i spo-łecznie (Geertz, 2003: 170–179). Stanowiska, podejmowane tematy, stawiane problemy i wybierane metody ulegają zmianom i modom (Klincewicz, 2004: 15–32), nauka może służyć pewnym ideologiom, może nawet sankcjonować kontrolę i władzę, ale może też kwestionować dominujący ład społeczny i zmierzać do emancypacji dotychczas mar-ginalizowanych czy dyskryminowanych grup czy klas (por. Czarniawska- -Joerges, 1988). Nauki o zarządzaniu w wydaniu antyfundamentali-stycznym już nie odzwierciedlają istoty organizacji i zarządzania, ale je współtworzą, posługując się kulturowymi i historycznymi teoriami i metodami (Clegg, 1990). Granice nauki nie są klarowne, nie posiada ona jednej pewnej metody naukowej, stanowi działalność pragma-tyczną w równym stopniu co poznawczą. Zarządzanie, zresztą również w ujęciu neopozytywistycznym (fundamentalistycznym), określa się często mianem „nauki i sztuki” (por. Mikołajczyk, 2003).
Do epistemologii fundamentalistycznej zalicza się prakseologię i neoewolucjonizm, a do antyfundamentalistycznej: podejście
interpre-198 łukasz sułkowski
tatywno-symboliczne, nurt krytyczny (radykalny strukturalizm) i post-modernizm. Obie epistemologie porównuje tabela poniżej.
Tabela 1. Epistemologia fundamentalistyczna i antyfundamentalistyczna
Kryterium fundamentalistycznaepistemologia antyfundamentalistycznaepistemologia
Koncepcja przedmiotu badań
Przedmiot badań zależy ściśle
od cech rzeczywistości. Przedmiot badań uzyskujemy w wyniku wzajemnych oddziaływań przedmiotu i podmiotu.
organizacja i zarządzanie są
zdefiniowane jednoznacznie. organizacja i jej przedmiot są różnie określane i niejednoznaczne.
Koncepcja podmiotu badań
Podmiot i przedmiot nie są od
siebie uzależnione. istnieje wzajemna zależność podmiotu i przedmiotu. badacz zarządzania to obiektywny
obserwator. badacz organizacji ingeruje w rzeczywistość.
relacje pomiędzy przedmiotem a podmiotem poznania
Podmiot poznania ma pewną, bezpośrednią i pozbawioną założeń wiedzę o przedmiocie.
Podmiot poznania za pośrednictwem języka zyskuje wiedzę o przedmiocie, która nie jest aksjologicznie neutralna.
badanie organizacji to odkrycie związków przyczynowo- -skutkowych o charakterze uniwersalnym, możliwe dzięki empirii.
badanie organizacji to proces interwencji aksjologicznej, która umożliwia dotarcie do wiedzy zależnej od sytuacji.
rozumienie prawdy
korespondencyjna koncepcja
prawdy. niekorespondencyjne koncepcje prawdy (np. koherencyjna). nauki o zarządzaniu odzwierciedlają
organizację i dokonują jej opisu. nauki o zarządzaniu nie tylko odzwierciedlają, lecz jednocześnie budują organizację i zarządzanie.
Spojrzenie na racjonalność
racjonalność ma kryteria
uniwersalne. racjonalność ma kryteria kulturowe. nauki o zarządzaniu są racjonalne,
czyli uniwersalne. nauki o zarządzaniu to przedsięwzięcie kulturowe, więc uwarunkowane historycznie.
Metoda naukowa
uzyskuje się wiedzę pewną, możliwą do zweryfikowania dzięki racjonalnym procedurom badawczym.
wiedza nie jest pewna, ma historyczne uwarunkowania, wykorzystuje się heurystyki.
199 Epistemologia zarządzania humanistycznego
teorie i metody zarządzania są trwałe i wiarygodne, nie wyznaczają ich warunki historyczne.
teorie, metody i techniki zarządzania są kulturowe i historyczne.
Granice dyscypliny naukowej
oddzielenie dyscyplin naukowych jest stałe i równa się granicom w badanej rzeczywistości.
granice pomiędzy dyscyplinami naukowymi zmieniają się, są tworzone społecznie i historycznie. Przedmiot nauk o zarządzaniu jest
interdyscyplinarny, nie zmienia się, okazuje się zakorzeniony
w rzeczywistości.
Przedmiot nauk o zarządzaniu ma zmienne i płynne granice, zależne od uzgodnień w danym
społeczeństwie.
Działanie a poznanie
Poznawanie w założeniu powinno
być oddzielone od zmian. Poznanie i działanie to procesy nierozłączne. najpierw dochodzi do poznania
organizacji i procesu zarządzania, następnie do projektowania i na końcu dopiero wdrożenia zmian.
już poznawanie jest ingerencją w organizację, a zmiana wzbogaca poznanie.
perspektywy poznawcze
Prakseologia
neoewolucjonizm nurt interpretatywno-symbolicznynurt krytyczny (radykalny strukturalizm)
Postmodernizm Podkreślono charakterystykę epistemologii nauk o zarządzaniu. Źródło: opracowanie własne.
Nauki o zarządzaniu mogą kształtować się w obu kierunkach, epistemologii fundamentalistycznej i antyfundamentalistycznej. Kie-runek fundamentalistyczny zakłada obiektywne poznanie, antyfun-damentalizm przyjmuje poznanie sytuacyjne oraz intersubiektywne. Przy czym należy tu wyodrębnić zarówno radykalne, jak i umiarkowane podejście do fundamentalizmu. Ortodoksyjny neopozytywizm wiąże się ze skrajnym fundamentalizmem, a postmodernizm i nurt kry-tyczny łączą się z kolei z najbardziej radykalnym antyfundamentali-zmem. Umiarkowane podejścia do obu kierunków nie zwalczają siebie wzajemnie, lecz mogą zbliżyć się do najbardziej wiarygodnego poznania. Nauki o zarządzaniu wydają się potrzebować równowagi pomiędzy dwoma wskazanymi podejściami. Zarządzanie, zgodnie z koresponden-cyjną teorią prawdy, powinno odzwierciedlać rzeczywistość, aby była ona możliwa do poznania. Jednak stanowi ono również przykład dys-kursu historycznego, zależnego od relatywizmu kulturowego, którego celem są głównie przeobrażenia dotychczasowego sposobu funkcjo-nowania organizacji.
200 łukasz sułkowski