Najbardziej popularnym – dydaktycznym – kierunkiem wyjaśniania dużej roli państwa w gospodarce i przyczyn jego silnego wzrostu od cza-sów bismarckowskich oraz Ery Postępowej są teorie państwa jako insty-tucji i organizacji gospodarczej naprawiającej zawodności rynków, brak istnienia niektórych rynków (tzw. niekompletność rynków) oraz słaby charakter (niską jakość) istniejących rynków. Prace na ten temat sta-nowią lwią część literatury ekonomicznej. Mieszczą się w niej zarówno wykorzystywana przez A. Smitha koncepcja państwa jako umowy spo-łecznej3 (chociaż A. Smith uważany jest akurat za patrona silnie ogra-niczonej roli państwa w gospodarce – ale jednakże roli istotnej do speł-nienia), jak i bardziej wyrafinowane koncepcje A. Pigou (1938) czy J. Stiglitza (1989). Oczywiście do tego kierunku badań można zaliczyć praktycznie wszystkie kierunki współczesnej makroekonomii (key-nesizm, post-key(key-nesizm, nowy key(key-nesizm, monetaryzm, nową eko-nomię klasyczną, teorię realnego cyklu koniunkturalnego, ekoeko-nomię behawioralną, nowy chartalism, ekonomię nierównowagi, koncepcje wzrostu egzogenicznego i endogenicznego itp.), pomimo że niektóre 3 Oprócz teorii umowy społecznej, czy to w ujęciu T. Hobbesa, czy J. Loc-ke’a i J.J. Rousseau, w teorii ekonomii wykorzystywano też inne politologiczne i socjologiczne koncepcje państwa, np. teorię naturalną Arystotelesa, teorię patriar-chalna R. Filmera, teorię przemocy i podboju L. Gumplowicza, teorię marksistowską walki klas (K. Marks, F. Engels) czy teorię teistyczną św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu.
60 adam noga
z nich (nowa ekonomia klasyczna czy teoria realnego cyklu koniunktu-ralnego) w ujęciu normatywnym bardzo silnie ograniczają rolę państwa w gospodarce, a w ujęciu pozytywnym wskazują na wiele negatywnych efektów nadmiernego angażowania się państwa w gospodarkę. Podkreślamy, „nadmiernego”, ponieważ – o czym już wspomnieliśmy w części publicystycznej – te kierunki makroekonomiczne przypisują bardzo poważną, twórczą rolę państwu w gospodarce, np. w zakresie infrastruktury czy kapitału intelektualnego.
Ze względu na to, że ten kierunek wyjaśniania roli państwa w go-spodarce jest doskonale znany, to tylko bardzo skrótowo w tabelach 1 i 2 dzięki zgrabnej pracy D. Okimoto (1990) przypominamy listę przyczyn angażowania się państwa w gospodarkę (tabela 1) oraz ka-talog działań jakie współczesne państwa podejmują (tabela 2)4. Ory-ginalne tablice D. Okimoto w niewielkim stopniu zmodyfikowaliśmy i uzupełniliśmy, nie podważając oczywiście ich głównego sensu.
Tabela 1. Przyczyny angażowania się państwa w gospodarkę ZAWODNOści ryNKu
istnienie efektów zewnętrznych występowanie dóbr publicznych
nadużywanie pozycji monopolistycznych i dominujących Pojawianie się cykli koniunkturalnych
występowanie projektów inwestycyjnych o zbyt wysokim ryzyku występowanie nierównowagi na rynku pracy
występowanie dysproporcji społecznych utrata międzynarodowej konkurencyjności
SŁABy chArAKter ryNKóW
nieefektywność rynków finansowych (kapitałowych) nadmierna (wyniszczająca) konkurencja
Dysproporcje w regionalnej alokacji zasobów nieład przemysłowy
nieefektywna alokacja zasobów (brak sektorów priorytetowych) wadliwa struktura gospodarcza
4 Przeglądając te przyczyny i katalog potencjalnych działań widzimy, że sensa-cyjnie niekiedy ogłaszane przez media kolejne koncepcje polityczno-gospodarcze państwa, jak np. Inwestycje Polskie i wiele innych, czekają od dawna w ujęciu teoretycznym.
61 Państwo jako dźwignia przychodów gospodarstw domowych
BeZpiecZeńStWO NArODOWe
zakłócenia w dostawach surowców zamknięcia rynków zagranicznych
niebezpieczeństwa uzależnienia zagranicznego utrata konkurencyjności w gałęziach bytowych
konieczność utrzymania wysokiego poziomu technologicznego
BrAK Wielu ryNKóW
brak harmonijności i kompleksowości struktury gospodarczej brak rynkÓw meDycznycH
NeGAtyWNe KONSeKWeNcJe iNDuStriAliZAcJi
niedostateczny rozwój małych i średnich przedsiębiorstw
NeGAtyWNe KONSeKWeNcJe iNterWeNcJONiZMu
zniekształcenia w parametrach ekonomicznych (cenach, podatkach)
KONiecZNOśĆ DOGANiANiA KrAJóW WyŻeJ rOZWiNiętych
trudności w powstawaniu nowych gałęzi obawa przed obniżaniem się wartości dodanej obawa przed utratą zdobytej przewagi konkurencyjnej obawa przed utratą autonomii gospodarczej
Źródło: opracowanie własne na podstawie Okimoto (1990).
Tabela 2. Katalog autonomicznych działań państwa w gospodarce fOrMuŁOWANie KieruNKóW rOZWOJu GOSpODArKi
Długofalowe wizje rozwoju gospodarki
specjalne ustawodawstwo dla priorytetowych gałęzi Formułowanie rocznych zadań dla poszczególnych gałęzi
pODAtKOWe śrODKi WSpierANiA GAŁęZi
korzyści podatkowe, przyspieszona amortyzacja, zwolnienie od podatków nakładów na b+r, zwolnienia od podatków funduszy asekuracji ryzyka
fiNANSOWe śrODKi WSpierANiA GAŁęZi
Pożyczki specjalnych banków państwowych rządowe instytucje finansowe (agencje, fundusze) rządowe banki inwestycyjne
OrGANiZAcyJNe śrODKi WSpierANiA GAŁęZi
kreowanie procesów koncentracyjnych sprzyjanie fuzjom i przejęciom przedsiębiorstw wytyczne dla inwestycji i produkcji
62 adam noga
MiNiMAliZAcJA ryZyKA W GAŁęZiAch
zezwalanie na powstawanie karteli (np. polskie holdingi) zamówienia rządowe i dotacje
WSpierANie rOZWOJu techNOlOGicZNeGO
identyfikacja narodowych priorytetów technologicznych
inspirowanie do powstawania i wspomaganie finansowe nowoczesnych technologii i produkcji
kontrola obrotu licencjami na nowoczesne technologie subsydiowanie badań b+r
sponsorowanie projektów badawczych
Prowadzenie badań podstawowych w laboratoriach państwowych
aktywne ad hoc włączanie się państwa w rozwiązywanie pojawiających się problemów technologicznych
pOlityKA ANtyMONOpOlOWA
selektywne i elastyczne podejście do nadużywania pozycji monopolistycznych i dominujących
pOlityKA ZAtruDNieNiA
wspieranie zatrudnienia w priorytetowych gałęziach
prZeMySŁOWA pOlityKA reGiONAlNA
specjalne strefy gospodarcze
administracyjna zgoda na lokowanie określonych rodzajów działalności w różnych regionach
pOlityKA prZeMySŁOWA VS ZAGrANicA
ochrona przez cła i kontyngenty krajowych gałęzi Pozacłowe bariery protekcyjne
kontrola inwestycji bezpośrednich enklawy dewizowe
Promowanie eksportu poprzez zwolnienia podatkowe Prowadzenie analizy rynków zagranicznych
ubezpieczenia eksportowo-importowe negocjacje międzynarodowe
kształtowanie kursu wymiennego waluty uczestnictwo w organizacjach międzynarodowych kontrola napływu kapitału zagranicznego koncesje importowe i eksportowe
KSZtAŁtOWANie prOrOZWOJOWeGO pOpytu
Finansowanie edukacji
KSZtAŁtOWANie OpŁAcAlNOści GAŁęZi SchyŁKOWych
regulacja strategicznych cen cd. tabeli 2
63 Państwo jako dźwignia przychodów gospodarstw domowych
pryWAtyZAcJA
kształtowanie ścieżek prywatyzacji kształtowanie tempa prywatyzacji wybór przedsiębiorstw do prywatyzacji wybór inwestorów strategicznych Źródło: Okimoto (1990).
W wielu innych miejscach próbowaliśmy wykazywać, że ten kieru-nek poszukiwań, jakkolwiek kanoniczny w dydaktyce, nie tworzy dobrej pozytywnej ani normatywnej teorii państwa w gospodarce. Nie ma prze-konujących analiz i dowodów, według których państwo lepiej niż same rynki czy przedsiębiorstwa lub gospodarstwa domowe potrafi napra-wiać zawodności rynków, tworzyć nowe (np. stworzenie rynku OFE) czy polepszać ich jakość (charakter). Oczywiście może i powinno to robić, ale to wcale nie jest to, w czym państwo w gospodarce jest rzeczywiście niezastąpione, co stanowi jego autonomiczną rolę.
W literaturze oczywiście również zauważono słabości takiego spo-sobu tworzenia pozytywnej i normatywnej roli państwa w gospodarce i pojawiły się inne kierunki poszukiwań.