Wyodrębniono tylko jedną kategorię semantyczną - jest to G Ł U P O T A i//lub N IE D O S T A T E K IN T E L IG E N C J I. Bogato reprezen
towane są tutaj derywaty proste od przymiotnika g łu p i: głupczyzna SXVI ‘ktoś głupi’, głupek SXVI, głupik SXVI, głupiec SXVI, głupka SL, głu p ta s SL, głu p a s! ! głu p ek ! ! głu pczyzna ! ! głu p a k ! ! g łu p ta k ! ! głu p ta s! ! głupczakllgłupczykllgłupielecl!głupota SW, nagłup (-ek) SW, głuptaczekU głuptasek!igłuptaś SD, ale także od przymiotnika durny -» dureń SXVI, durnica SL, nadurek SW, dureniek SD.
N ależy odnotować ekspresywizmy pragmatyczne niederywowane (E P P ): gam oń SL «- z franc, ga m in ‘ulicznik’, g a m u ła SL, g a p ’ SL, idyota SL, idiotka SD, m unia (-ka) SL, bęcwał SW, bubek SW, imbecyl SD, kretyn SD.
Znaczącą grupę stanowią derywaty asocjacyjne, często o nacecho
waniu metaforycznym, np.: wiła SStp *- wić się, prostota SCn, ciupa SL «- ciupać ‘słabo bić’, niedouk SL, nieuk (-ek) SL, bezrozumnica SL, prościzna SL, bezmozgnica SWil, półgłówek SWil, ciem nik SW, ciem
niak SD, niespełniak SW *- niespełna ‘nie całkiem, niezupełnie, nie w zupełności’, pom yleniec SW, popierdacz SW ‘człowiek bez woli, bez charakteru, pierdoła, cymbał, jołop’, półgłupiec SW, tępak (-ka) SD.
Zwraca uwagę duża liczba metaforycznych EPW, wśród których wiele jest nazw zwierzęcych: osieł SXVI, cietrzew SL «- cietrzew ‘ptak, mniejszy od głuszca’, truteń SL, cap SWil, dudek (-ek ) SWil, gąska SWil, indyczka SWil, lelek SWil ‘gatunek ptaka’, wrona SWil, cielak SW, cielę SW, dardan SW ‘osieł dardański’, krowa SW, muszka SW, oślak SW, oślątko SW, osioł SW, baran SD, jak również wiele jest form opartych na reifikacji: grzyb SXVI, autom at SWil ‘głupiec, bałwan, cie
lę’, chachołllchochoł SWil, ciu ra SWil «- ciu ra ‘leżak wojskowy’, cym
bał SL, cymbałek SWil, p ip a SWil «- pip a ‘lulka, fajka do palenia ty
toniu’, sak SWil «- sak ‘wór, worek’, drewniak SW, cep SD, duda SD oraz innych: błazen SStp (tworzący liczne derywaty: błazeniecllbła- zenekllbłazennicallbłaznica SL), abderyta SW il ‘prostak, głupi czło
wiek, zniewieściały, ograniczony’ «- abderyta ‘m ieszkaniec miasta Abdery’, kiep (-ka) SWil, bałwan SD. Nieliczne natomiast są w tej gru
pie derywaty złożone, np.: kostomłot SW «- kości + młócić, krętogłów SW, krętołeb SW.
Inne
Odnotowano także EANO niemieszczące się w żadnej z opisanych grup lub ewentualnie pasujące do kilku jednocześnie. Niektóre z przy
kładów to jednostki wielofunkcyjne, zrezygnowano jednak z podawa
nia szerszego kontekstu użycia, ograniczając się tylko do przeglądu tych form. Do nich należą np. określenia w postaci O B E L G I W Y ZW ISK . Pewną liczbę stanowią tutaj derywaty, np.: jarcydiabeł SXVI, babsko/lbabisko SWil, babsztył SWil, pa rch u l SW ‘obelż. Żyd’ «- parch
‘choroba skórna na głowie owłosionej’, pejsak SW ‘przezwisko Żyda’, gn oja rz SD ‘obelżywe wyzwisko dawniej stosowane do ludzi ze wsi’, gnojek SD. Napotkano dużo złożeń, np.: liżyżonka SXVI, gołysyn SW
(= skurw ysyn), k u rw ig n a t SW, p s u b ra t SW, psiaduszal/psiajuchall p siaw iara SD, skurczybyk SW, skurwysyn SW, skurczypała (-ka) SD, sm olidupek (-ka) SW, sukinsyn SD.
Warto wspomnieć również przykłady EANO o charakterze prag
matycznym (EPP): baba SXVI, kobieta SXVI, pałuba SL ‘stara złośli
wa kobieta’, p in d a llp in d z ia SD. Najbardziej produktywnym typem jednak okazały się ekspresywizmy metaforyczne, odnoszące się np.
do św iata zwierzęcego: klępa SXVI, łabaj SX VI ‘w ielk i pies’, p ies SXVI, suka SWil, sobaka SW, małpa SD (tutaj także derywaty m ałpi- ca, małpiszon SD), a także zabiegu reifikacji: ścierw!/ścierwo SWil, cep SW, pizda SW, nazw odonomastycznych: fryc (tu derywaty: frycaszekll fryczyskó) SL «- ‘może z Niem. F ritz, co jest demin. imienia F rie d ric h ’ czy też wywodzących się od innych leksemów aksjologicznie nacecho
wanych ujemnie, reprezentujących rozmaite pola semantyczne: jędza SXVI, trup/ltruposz SW, belzebub SD.
K olejną - niezwykle pojemną - kategorią są nazwy wyrażające O G Ó L N IE P O Z Y T Y W N Y S T O S U N E K D O D R U G IE G O C Z Ł O W IE K A . Tutaj zdecydowanie najwięcej jest derywatów sufiksalnych dotyczących nazw pokrewieństwa - formy te sięgają średniowiecza:
ciotuchna SStp, matuchna SStp, w następnych stuleciach są zaś coraz silniej reprezentowane, tworząc niezwykle rozbudowane ciągi synoni- miczne deminutivôw i hipocoristików: dziaduszek SXVI, dziewczątko SXVI, małżoneczek (-k a ) SXVI, m atuchniczka SXVI, m atuśka SXVI, mam cia!Im atulallm atuleńkallm atulkallm atuniallm am eczkallm am uniall m am usia!Im atuchna SL, mateńka SWil, matuła SWil, mameńkallma- muchnallmamulallmatczysko!/mateczka SW, m am uńkallm am uśka SD, dziadunio!Idziaduś SL, mężulek/lmężuleńkol/mężunio/lmężulo/lmęży- czek/lmężyk SL, ojczeńko SL, siostrula SWil, wujcio SWil, wujaszek SWil, babkalIbabciallbabciutkal/babeczka!IbabusialIbabuślIbabuchnal/babu
nia!/babuńciallbabunieczkal I babulallbabulkal/babuleńka!/babuleń
ka! Ibabulinkallbabulińka SW.
Bardzo dużo jest nazw odnoszących się do dziecka — wykorzystano tutaj różne typy ekspresji - począwszy od derywacji właściwej i aso
cjacyjnej, przez ekspresję pragmatyczną aluzję brzm ieniową kończąc na nazwach metaforycznych: n iem ow iątko SXVI, berbeć SWil, bobo SWil, pędrak SWil, djabełek SW il ‘fig. dziecko zabawne, figlarczyk’, bąbel SW ‘żart. dziecko, smarkacz, fą fe l’, fą fel SW «- fą fe l ‘smark z nosa’, bąk SD, bobas SD, brzdąc SD, duduś SD, dzidziuś (-ek) SD, dzieciaszeklIdzieciak!Idzieciaczynal!dziecina (-ka )l! dzieciątko! Idziecią- teczkol!dziecię!Idzieciuch SD. Niektóre z nich to formy onomatopeiczne naśladujące „mowę” dziecka.
Interesujące są nazwy określające ogólnie człowieka (u-)kochanego, łubianego itp., często wchodzące w skład form adresatywnych: duch- niczek SXVI, duszka SXVI, pieszczka SXVI, duszyczka SWil, kocha- neczka SXVI, am ancik SL, bożątkollbożę SL, duszeńkallduszejka SL, gębuś (-ek) SL, puziaczek SL ‘rybka, serce, kochanie’, serdeńkollserdyti- ko SL, słodyśllsłodziuszek SL, lubcia SWil, lubeczka SWil, złotko SWil, rybkallrybeńkallrybenieczka SW, kotuś SD, kołeczka SD.
Bogato reprezentowaną grupę stanowią nazwy wyrażające O G Ó L
N IE N E G A T Y W N Y S T O S U N E K D O D R U G IE G O C ZŁO W IE K A . Część z nich jest o dużym stopniu ogólności, dotyczy bowiem hiperoni- mu człowiek i jego synonimów: człeczysko SL, człeczyna SL, człowieczy- na SW, mężysko SL, chłopisko/lchłopsko/I chłop iszczę SL, chłopek SD, chło
p in a SD, chłopowina SD, jak też nazwy ogólnej człowiek z uwzględnie
niem jego wieku, płci itp.: pachoł SXVI, pacholczysko SXVI, pacholarz SL, chłoptas SL, chłopczyna SWil, chłopczysko SWil, chłopaczysko SD, niewieścisko SXVI, dziewczynina SL, kobiecina SL, kobiecisko SL, kobie
ta SL, żonczyskol/żońsko SL, dzieciakiIdzieciuch SWil, babskollbabisko/1 babiznalIbabsztyłlIbabsztellIbabsztrychlIbabuslIbabsztur SW, babon SD, babiono/lbabiszcze SW, dziewczę SD, dziewczynina SD, dziewczynisko SD, dziewczysko SD, dziewucha SD, dziewuszyna SD, dziewuszysko SD.
Zgromadzony materiał pokazuje, że są to w przeważającej większości de
rywaty sufiksalne.
Podobnie jest w wypadku EANO wartościowanych ujemnie, odno
szących się do bardziej szczegółowych nazw ludzi, np. określeń zawo
dów, stopni pokrewieństwa, stanów społecznych czy narodowości:
greczek SXVI, kapłanik SXVI, klasztornik SXVI, pisarek SXVI, pleba- nisko SXVI, popowisko SXVI, doktorzysko SL, doktorzyna SD, dwora- czyna SL, fiłozofek SL, gwardyak SL, hajduczysko SL, kupczysko SL, mieszczak SL, mnichowszczko SL, niem czura SL, niemczyk SL, niem- czysko SL, niem iaszek SL, panek SL, panisko/IpanoskolIpanow sko SL, parobek!Iparobczak SL ‘zgrubiałe stróż nocny’, polaczyna SL, po- laczysko SL, szlachcina SL, szłachciura SL, szłachcisko SL, żaczysko SL, żołnierzyna SL, żołnierzysko SL, chłopek SWil, siostrzysko SWil, urzędniczek SWil, akuszera SW ‘pog. od akuszerka’, aktorzyca SW, gosp od a rzy n a SW, gó rn iczy s k o SW, pastuszyna SW, p od d a ń czu ch SW, profesorzysko SW, stryisko SW, adw okacina SD, aktorzyna SD, stu d en cin a SW, ciotczysko SD, ciotu ch a SD, drobnom ieszczuch SD, d zien n ik a rzy na SD, h a n d la ra SD, in te lig e n c ik SD, inżynierek SD, km ieciuch SD.
Stosunkowo niewiele w tej grupie odnotowano ekspresywizmów metaforycznych, np.: ananas SL, djablica SWil, kacię SWil ‘pog. (o dziec
ku)’, byczek SD ‘lekceważąco o młodym, zdrowym mężczyźnie’.
W badanym makropolu dużo odnotowano N A Z W D O T Y C Z Ą C Y C H N IE Z W Y K L E S Z C Z E G Ó Ł O W Y C H A S P E K T Ó W C H A R A K T E R Y S T Y K I C Z Ł O W IE K A . Ze względu na niepowtarzalność tych EANO postanowiono przytoczyć najciekawsze z nich, jednak bez klasyfikacji formalnej i semantycznej. Oto wybrane leksemy: całus SWil
‘który lubi całować’, łapochwał SWil ‘ubiegający się za chwałą pragną
cy jej’, małpiarz SWil ‘naśladowca niezręczny postępków, czynności czy
ich, przedrzeźniacz’, rogacz SWil, argumentulak SW ‘człowiek drobiazgo
wy, pedant, subtelny w dowodzeniu’, am ator SW ‘iron. człowiek wystę
pujący z dziwną pretensją do czegoś’, anglik SW ‘człowiek zimny, obojętny, flegmatyk, wyrachowany’, doiciel SW ‘zdzierca, derus’, gimnastyk SW
‘przen. zwinny, zgrabny [...]’, gips SW ‘żartobliwie majster’, głuszec SW
‘pogardliwie o niedosłyszącym’, gnida SW ‘przen. człowiek mały i słaby, wątły, malec’, grobow n ik SW ‘ten, co groby okrada, co je odkopuje’, grosikiewicz SW ‘człowiek posiadajacy grosze, bogaty, bogacz’, gruczoł SW ‘dorobkowicz, człowiek z pretensjami’ <- gruczoł ‘nabrzmiałość cho- robna’, grykosiej SW ‘człowiek znający się tylko na rolnictwie, zako
pany na wsi’, gryzosław SW ‘szarpiący czyjąś sławę, obmówca, oszczer
ca’, grzecholubnik SW ‘ten, co lubi grzeszyć’, hasacz SW ‘tancerz nie
zmordowany’, kowal SW ‘student albo uczeń pilny, ale niezdolny’, ko
m unista SW ‘żart. człowiek przywłaszczający sobie cudze m ienie’, kasztan SW ‘pogard, mieszczanin, łyk; żyd’ kasztan ‘koń a. pies maści [...]’, kądziołka SW ‘przen. stara panna’ «- kądziel ‘przyrząd do przędzenia nici lnu’, k a rto fla rz SW ‘pogard. N iem iec’, katówka SW
‘okrutna, nieczuła piękność’, krowientallkrowięta SW ‘aktor a. aktorka ostatniego rzędu (inaczej ogon)’, książkojad SW ‘ten, co chciwie czyta książki, mól książkowy’, krótkow idz SW ‘przen. człowiek nieprzewi- dujący następstw, pozbawiony bystrości’, kurp SW ‘pog. żołnierz miej
ski w łapciach, milicjant’ «- kurp ‘łapeć, chodak z łyka, kierpec’, krzy
żak SW ‘[...] który wiele krzyżów, to jest umartwień znosi’, krzywogło- wekllkrzywoszyjek SW ‘przen. świętoszek’, łabęd ziątko SW ‘przen.
dziewczę niewinne, skromne, gąska’, krasom ędrek SW ‘pozorny mę
drzec, sofista’, łam ognat SW ‘człowiek silny, mogący łamać kości’, ła- piku ra SW ‘żart. kuchcik’, łapiposag SW ‘ten, co poluje na posag, na pannę posażną’, łapożonnik SW ‘ten, który uwodzi żony’, łebak SW
‘człowiek łebski, głowacz, tęga głowa, m ądrala’, m uzykant SW ‘pog.
uczeń rzemieślniczy’, niedajka SW ‘skromnisia, świętoszka, niedotykal- ska’, niczegoista SW ‘żart. człowiek, który często używa wyrazu „ni
czego” ’, niebyt SW ‘ten, co rzadko gdzie bywał, niebywalec’, nienaględa SW ‘ten, którego się napatrzeć nie można; osoba bardzo miła’, ober- tusllobertal/lobyrtal SW ‘człowiek [...] zbyt żywy, zwinny; wiercipięta,
fryga [...]’ «- obertas, oberek, paczkarz SW ‘defraudant, przemytnik, kontrabandzista’, pajdas SW ‘ucz. przezwisko nauczyciela; niby po
dobny do pajdy chleba’, pakośnik SW ‘psotnik, przekora’ «- pakośnie
‘naopak, na przekór, na złość’, paskudent SW ‘żart. student’, piesek SW
‘przen. iron. urzędnik niższy, zbyt gorliwy, czupurny’, pigularczyk SW
‘żart. aptekarz, pigularz’, podłubek SW ‘dorobkiewicz’ «- podłubać, podskubanica SW ‘dziewka w krótkich spódnicach’, psujdziecko SW
‘ojciec, opiekun pobłażliwy skutkiem tego psujący dziecko’, robigrosz SW ‘spekulant, mający na celu robienie majatku, kutwa’, rycuś SW
‘człowiek zuchwały, udający junaka’ «- rycerz, szarak SW ‘szlachcic uboż
szy, szlachcic zaściankowy, szaraczkowy’, szczur SW ‘przen. człowiek ciekawy, szperacz’, szerszeń SW ‘przen. człowiek opryskliwy, z którym niebezpiecznie zaczynać’, trzm iel SW ‘nicpoń’, zetlałek SW ‘człowiek chorowity, chuchrak, zdechlak’ «- zetleć ‘zniszczeć, rozsypać ś. w proch, zbutwieć, zniknąć, spopieleć’, badylarz (-k a ) SD, b ib u la rz SD ‘iron.
człowiek ślęczący nad książkami, papierami; mól książkowy’, b ik i
n ia rz SD ‘osobnik popisujący się jaskrawym ubiorem (zwłaszcza eg
zotycznym kraw atem ), bardzo w ąskim i spodniami, pozujący na
„złotego m łodzieńca” w stylu am erykańskim ’, defensyw niak SD
‘urzędnik defensywny, działu służby tajnego wywiadu do walki z dzia
łalnością rewolucyjną w Polsce przedwrześniowej’, facet SD ‘pot. lekce
ważąco o mężczyźnie bliżej nieokreślonym, mało znanym [...]’, flam a SD
‘żart. przelotna sympatia [...]’, gryziksiążka SD ‘rzad. żart. człowiek nie widzący świata poza książkami, mól książkowy’, g ry z ip ió r (-ek) SD
‘pogard, o urzędniku biurowym lub literacie’, kanarek SD ‘łobuz, ziółko’, kociak SD ‘pot. kobieta o wyzywającym wyglądzie i zachowaniu, ubra
na modnie, ekscentrycznie’, kogut SD przen. a) ‘mężczyzna namiętny, kobieciarz’; b) ‘człowiek czupurny, stawiający się’, kopidół SD żart. ‘ko
pacz, grabarz’, kret SD ‘człowiek podstępny’, krw iopijca SD, książko- jad/lksiążkowiec SD rzad. ‘żart. ten, co chciwie czyta książki, kto czyta dużo książek; mól książkowy’, kujon SD, kukła SD przen. ‘o człowie
ku, który jest biernym narzędziem w czyich rękach’, liczykopa SD
‘rzad. pogardliwie o rolniku’, m arionetka SD, m ętniak SD pot. ‘czło
wiek myślący i furmułujący swoje myśli niejasno, chaotycznie’, motyl (-ek) SD ‘przen. o człowieku niestałym (zwłaszcza w uczuciach), pło
chym, lekkomyślnym; wietrznik’, pantofel SD ‘pot. żart. mąż ulegający we wszystki żonie’ = pantoflarz, pedał SD ‘wulg. pederasta’ (‘homosek
sualista’), pikolak SD ‘pot. chłopak usługujący w kawiarni, w restau
racji, w hotelu itp.’ <- wł. piccolo ‘mały’, p suj SD ‘żart. ten, co wszyst
ko psuje, niszczy; szkodnik, psotnik’, rogacz SD ‘przen. pogard, a. żart.
zdradzony mąż’, sadlarz SD daw. ‘pogard, o rzeźniku’, szlafrokowicz SD indyw. żart. ‘o kimś siedzącym w domu, nie mającym szerszych
zainteresowań’, sztywniak SD, ścichapęk SD, trójkarz SD żart. ‘uczeń dostający trójki, średni, mierny’, wścibinos SD, wymoczek SD, wyrwi
ząb SD żart. ‘dentysta’, zim niak SD pot. ‘człowiek zimny, oziębły’.