N ie ulega wątpliwości, że język należy postrzegać nie tylko ja k o język składający się ze słów, lecz ja k o form ę kom unikacji.
H.-G. Gadamer Język lu d zk i jest dziwny, podoła każdemu, nawet zm yślonem u tematowi. M a więcej wspólnego z k om unikacją ptaków niż z od głosa m i naszych m a łpich kuzynów.
J. Aitehison
Oprócz poziomu semantycznego słownictwa oraz czynników sta
nowiących o jego stabilności i zmienności ważny pozostaje również problem funkcjonowania leksyki ekspresywnej w procesie komuni
kacji. Pamiętając o tym, że współczesny badacz ma poważnie utrud
niony dostęp do tekstów historycznych reprezentujących odmianę potoczną języka, należy dokonać przemyślanego wyboru materiału.
W niniejszej pracy zdecydowano, iż ilustracją dla analiz funkcjono
wania leksyki ekspresyw nej będzie litera tu ra popularna pocho
dząca z okresu od XV do X V III wieku. S ło w n ik lite ra tu ry p o p u la rn e j tak definiuje ten rodzaj piśmiennictwa: „Dziedzina twórczości literac
kiej, obejmująca utwory przeznaczone dla szerokiego kręgu czytelni
ków i nastawione na realizację ich potrzeb osobowościowych, na do
starczenie im rozrywki i silnych przeżyć emocjonalnych. Posiada ona swoiste cechy dystynktywne w zakresie struktury tekstu, produkcji, dystrybucji i obiegu, cechy odróżniające ją od literatury wysokoarty- stycznej i folkloru.” ( Ż a b s k i 1997: 212)1. Niektóre ze zjawisk kultury literackiej dawnych wieków np. literatura sowizdrzalska ( K o w a l
-1 Szerzej na temat cech, funkcji, topiki, struktury itp. tekstów przynależnych do literatury popularnej pisze np. A. M a r t u s z e w s k a (1997).
s k i 1997: 226-227) - zostały odnotowane w przywołanym słowni
ku, co świadczy o szerokim kontekście historycznym zjawiska2. Obec
ność literatury „lżejszej” w kulturze europejskiej datuje się już od cza
sów starożytnych. Św iadczy o tym głęboka świadomość zróżnico
wania stylowego twórczości artystycznej, zawarta w wielu ówcze
snych traktatach z dziedziny retoryki i poetyki, mocno utrwalona zasada d ecoru m , wyznaczająca hierarchiczność gatunków literackich.
Późniejsze średniowiecze, w pewnym stopniu także wczesne, zosta
je wyznaczone według teoretyków kultury przez dwa nurty kulturo
we: kulturę duchownych (kultura uczonych) i kulturę ludową (kultu
ra folklorystyczna) ( G u r i e w i c z 1987: 9 )3. Dychotomia ta w róż
nej formie i w rozm aitym nasileniu stanowi także o specyfice epok nowożytnych.
Jednoznaczne określenie i definiowanie literatury popularnej jest trudne ze w zględu nie tylko na rozległe pole jej oddziaływ ania (zwłaszcza współcześnie), ale także na skomplikowaną i wielowieko
w ą tradycję. Trudno wszak przeprowadzać jednoznaczne linie demar- kacyjne między poszczególnymi fenomenami kultury, mając w pamię
ci m.in. złożoność literatu ry w ogóle, także tej oddalonej w czasie.
Badacze akcentują pograniczność konwencji gatunkowych i sty li
stycznych, skłonność do heterogeniczności jako cechę charakteryzu
jącą np. poezję staropolską, piszą m.in. właśnie o zacieraniu granic między poezją oficjalną a popularną ( K o t a r s k a 1980: 22). Termin
„literatu ra popularna” i jego rozumienie współczesne nie jest ade
kwatne do jego rozumienia z okresu wcześniejszego, niemniej nale
ży uznać, że zjawisko literatury popularnej jest obecne w każdej epoce kulturowej, różnych jednak fenomenów dotyczy. Na potrzeby niniejszej
2 O miejscu literatury sowizdrzalskiej na mapie kulturalnej staropolszczyzny oraz jej swoistości ideowo-artystycznej por.: G r z e s z c z u k 1994; 1998: 485-494; H e r n a s
1998: 131-144. Warto zaznaczyć, że specyfika tej twórczości widoczna jest nie tylko w płaszczyźnie tekstu właściwego, ale również w elementach ramowych dzieła (por.
O c i e c z e k 1982: 111-129). W postaci syntetycznej zestawia cechy stylistyczno-języ- kowe stylu sowizdrzalskiego A. W i l k o ń , są to: „1) akcenty krytyczne wobec zastane
go świata wartości, opinii, gustów, poglądów, 2) kreowanie groteskowego świata »na opak«, 3) groteskowe, często stosowane nazewnictwo własne, 4) dominacja składników potocznych, służących m.in. wyszydzaniu oficjalnych, retorycznych tendencji, 5) pewne elem enty scholarsko-bakalarskie, 6) autentyzm sowiźrzalski (realistyczne szczegóły, służące jednak budowaniu w izji świata »na opak«, ośmieszaniu go, 7) humor, ironia, żart absurdalny, 8) regionalizm, plebejskość, ludowość języka i piśmiennictwa, 9) apro
bata dla frantostwa, tchórzostwa, pijaństwa itp., związana z negacją i odrzuceniem rzeczywistości oficjalnej, 10) akcenty antyszlacheckie i antyklerykalne, 11) motywy pe
regrynacji (połączone z plebejskimi akcentami).” (2002: 47-48).
:1 Por. także prace J. H u i z i n g i (1992; 1998).
pracy przyjmuje się, że literaturę popularną epok dawnych charak
teryzują następujące cechy:
- ludyczność jako podstawowa cecha tego typu piśmiennictwa;
- silne związki z potoczną odmianą polszczyzny, nierzadko stanowiącą podstawowe tworzywo językowe tej twórczości;
- nieoficjalność (brak kodyfikacji w ówczesnych poetykach, stylisty
kach i retorykach) lub przynależność do retorycznego stylu niskiego.
Obserwacją zatem postanowiono objąć teksty różnorodne: staropol
skie humoreski ( M a rc h o łta i Ży w ot E zop a ), literaturę tzw. sowizdrzal
ską XVI i X V II wieku, facecje staropolskie (X V I-X V III w.) oraz osiem
nastowieczną sylwę autorstwa Karola Żery jako bezdyskusyjne przy
kłady piśmiennictwa o charakterze popularnym. Uwzględniono rów
nież późnośredniowieczną literaturę świecką często czerpiącą ze źró
deł mowy potocznej i ze względu na swą specyfikę tematyczno-kon- strukcyjną bliską piśmiennictwu popularnemu4, oraz teksty później
sze - renesansowe i barokowe - reprezentujące gatunki literackie przynależne do retorycznego stylu niskiego (tutaj głównie fig lik i M. Reja i fraszki J.A. Morsztyna). Jako materiał porównawczy wybra
no poezję J.A. Morsztyna zawartą w zbiorach L u tn ia i K a n ik u ła , eg
zemplifikującą literaturę oficjalną.
M ateriał językowy wybrany do analiz, jako silnie związany z pol
szczyzną potoczną5, umożliwi wskazanie cech i najważniejszych funk
cji słownictwa ekspresywnego. Ponadto ze względu na specyfikę ko
munikacji literackiej, waloryzującej - niezależnie od stylu retorycz
nego, jaki reprezentuje - w znaczącym stopniu funkcję autoteliczną języka, będzie można wyróżnić swoiste dla tego typu tekstów kontek
stowe uwikłania leksyki, wpływające na jej ekspresywny wymiar.
Obserwacja literatury popularnej w aspekcie obecnego w niej słow
nictwa nacechowanego emocjonalnie pozwoli także wskazać pewne nowe bądź potwierdzić uprzednio odnotowane przez badaczy jej ce
chy stylistyczne. Jak pokazują badania przeprowadzone wcześniej na materiale fececjonistyki i literatury sowizdrzalskiej, główny podział funkcji pełnionych przez słownictwo ekspresywne dotyczy z jednej stro
ny ról tej leksyki wspólnych z komunikacją potoczną oraz z drugiej
-1 Oczywiście, niektóre z piętnastowiecznych utworów świeckich cechuje artyzm (por. np. O s t r o w s k a 1978, W i l k o ń 2004), niemniej do analizy wybierano fragmen
ty, nawet utworów wybitnych, świadczące o niezaprzeczalnych związkach z potoczną odmianą polszczyzny. Pewne wspomagające wskazówki interpretacyjne zawiera Wstęp M. Włodarskiego do antologii średniowiecznej poezji świeckiej ( W ł o d a r s k i 1997).
Na temat specyfiki stylistycznej i gatunkowej dawnej literatury popularnej por.:
R e j t e r 2001; 2003; 2006a.
z komunikacją literacką ( Re j t e r 2003; 2006b). Jest to jednak obser
wacja o dużym stopniu ogólności i z pewnością problem ten wymaga rozwinięcia oraz uszczegółowienia. Ze względu na frekwencję słow
nictwa w tekście zdecydowano się nie ograniczać w niniejszym roz
dziale jedynie do EANO, uznano, że obserwacją zaś należy objąć lek
sykę ekspresywną w ogóle, niezależnie od kategorii semantycznej czy części mowy, jak ą reprezentuje.
W badanym materiale wyróżniono cztery główne funkcje pełnione przez słownictwo nacechowane emocjonalnie - są to: