Niezw ykle istotne pozostaje zagadnienie semantycznej wartości badanego słownictwa. Obserwacją w niniejszym podrozdziale objęto przede wszystkim jednostki oparte na jakimś zabiegu przekształcenia znaczenia - w obręb m ateriału w tym miejscu objętego obserwacją wchodzą następujące typy ekspresywizmów: EDA, E D K oraz EPW.
Pozostałe typy ekspresywizmów leksykalnych polegają bądź na regu
larnym kontynuowaniu cechy wyrażonej w podstawie słowotwórczej (EDW ), bądź na werbalizacji treści niederywowanych (także w sen
sie derywacji semantycznej, konotacyjnej, poświadczonej jednak, np.
w etymologii - EPP). W wypadku drugim pomocna z pewnością oka
załaby się wspomniana etymologia, ale z tego typu badań zrezygno
wano już na początku10.
Podstawą werbalizacji znaczeń lub ich modyfikacji funkcjonalnej, kontekstowej, dla celów leksykalnego wyrażania treści ekspresyw- nych jest na pewno konotacja semantyczna rozumiana jako „dopełnia
jąca treść słowa, nakładająca się na jego znaczeniowy komponent in
telektualny” ( T o k a r s k i 1988: 35). Warto jednak pamiętać o czynni
kach: kulturowym oraz percepcyjnym, które wywierają niebagatelny wpływ na odbiór rzeczywistości. L eżą one u podstaw nie tylko myśle
nia (i języka) potocznego ( L a k o f f , J o h n s o n 1988), ale również kon- ceptualizacji pojęć abstrakcyjnych ( J ä k e l 2003u), co świadczy o ich pierwszorzędnym wręcz znaczeniu w procesie komunikacji werbalnej, w tym także wyrażaniu ekspresji.
Przedmiotem dociekań uczyniono cechy semantyczne konotowa- ne, które można „wydobyć” , wyinterpretować z badanego słownictwa skupionego wokół poszczególnych kategorii semantyczno-kulturo- wych reprezentujących wyszczególnione aspekty poznawcze i tym samym odtworzyć bazę percepcyjną dla badanego makropola, jakim są EANO. Syntetyzuje owe obserwacje tabela 6:
T a b e l a 6 Kategorie semantyczne EA N O i ich cechy semantyczne konotowane
Kategoria semantyczna Cechy semantyczne konotowane
l 2
Aspekt fizyczny URODA: - piękno
— brzydota
- drogocenny; wartościowy - niepełnowartościowy W ZROST: - wysoki
— niski
- długi; niezgrabny; łam liwy
- mało wartościowy; niedorozwinięty; brzyd
ki C IĘ ŻAR C IA Ł A : - szczupłość
— otyłość
- cienki; długi; brzydki
- duży; nabrzmiały, okrągły, brzydki
10 Por. rozdział II niniejszej pracy.
11 Autor przedstawił w swej monografii sposoby konceptualizacji pojęć niezwykle złożonych: aktywności umysłowej, gospodarki oraz nauki.
cd. tab. 6
1 2
N IE ZG R AB N O ŚĆ - krzywy; chwiejny; ociężały; brzydki N IE C H LU JN O S C - śmierdzący; obdarty; czarny; niepełnowar-
tościowy W IE K : — młodość
- starość
- niepełnowartościowy; niedorozw inięty;
nieestetyczny
- nieestetyczny; kruchy; łamliwy FIZJOLOGIA//SEKS - równy danej cesze fizjologicznej
Inne cechy - nadmiar; przerost; symilatywność w zglę
dem danego elementu rzeczywistości Aspekt psychiczny
LE N IS TW O — bycie dom atorem ; nieruchawy; lubiący spać; wygodny; żyjący na cudzy koszt; spro
wadzający czynności życiowe do jedzenia (konsumowania); statyczny
PŁO C H O ŚĆ , BŁAH O ŚĆ — lubiący się bawić; próżny; ruchliwy; n ie
stały; dynamiczny; skłonny do zwady P LO T K A R S T W O , G AD U LSTW O - wydający dźwięki podobne do tych, jakie
w ydają zw ierzęta i//lub przedmioty Z A R O Z U M IA LS TW O - głupi; nadęty; nadmuchany; pełny; błahy K ŁÓ TLIW O Ś Ć - w ydający nieprzyjem ne i//lub n iezrozu
miałe odgłosy; wprowadzający zamęt M A R U D ERSTW O - nudny; wydający nieprzyjem ne odgłosy;
miękki
K A P R Y Ś N O Ś Ć - delikatny; wartościowy
P O N U R A C T W O — milczący; podobny do chmur; szary
PRZEŚM IEW CZOŚĆ - nieszczery
ZŁO ŚLIW O ŚĆ , K R N Ą B R N O ŚĆ - podobny do diabła (ewentualnie innych atrybutów piekła); natarczywy
S K ŁO N N O Ś Ć DO PO C H LE B S TW A - pełzający; poniżający się; łagodny
EGOIZM - nastawiony (dosłownie) na siebie
ODW AGA - robiący rzeczy niemożliwe
Aspekt obyczajowo-społeczny
O D M IEN N O ŚĆ , IN N O Ś Ć - pozostający z dala od ludzi, poza centrum, peryferyjny; dziki
B U R ZE N IE PO RZĄD KU - mącący; niestały; zmienny M A ŁE ZN A C ZE N IE , NIEPOZOR-
NOŚĆ
— skromny; niedorozwinięty; niepełnowarto
ściowy; nisko się plasujący
cd. tab. 6
1 2
NIEDOŁĘSTW O - mało wartościowy; miękki
B R A K P R O F E S J O N A L IZ M U - daremny; niepełnowartościowy; nieeste
DELIKATNOŚĆ//TCHÓRZOSTWO - nadmiar; miękki; o luźnej konsystencji;
słaby
S K ŁO N N O S C DO R O Z P U S T Y - n iem oraln y; niestały, ruchliw y; mało wartościowy; uprzedmiotowiony
DZIECKO Z N IEPRAW EG O ŁO ŻA - znaleziony; nieoczekiwany; niepotrzebny Ł A K O M S T W O - dużych rozmiarów; niepohamowany; utoż
BEZDOMNOŚĆ//WŁÓCZĘGOSTWO - ruchliwy; mało wartościowy; niestały;
utożsamiany ze w sią BYCIE D O K U C ZLIW YM , N A TR Ę TN Y M - uporczywy; powtarzający się R ELIG IJN O ŚĆ : - bezbożność
— przesadna religijność
- utożsamiany z diabłem; inny, odmienny;
niemoralny; obcy
- bagatelizowany; sprowadzony do przed
miotów kultu
- uporczywy; łaszący się; wytworny; utożsa
miany z przedmiotami swych zabiegów
- nieprawdziwy; ukrywający się i//lub coś;
pozorny; skomplikowany (nieprosty) FAŁSZ, O B ŁU D A — pozorny; ukrywający się i//lub coś; utoż
samiany z postaciami biblijnym i (w a r
tościowanymi negatywnie i pozytywnie)
cd. tab. 6
1 2
PRZEBIEGŁOŚĆ - nieprawdziwy; pozornie mądry; zręczny
W Y S T Ę P K I PRZECIW PRAW U - bezwartościowy; zły, utożsamiany z narzę
dziem danego występku Aspekt intelektualny
G ŁU PO TA i//lub NIED O STATEK IN TE LIG E N C JI
- niepełnowartościowy; inny; utożsamiany z przedmiotem o małej wartości; podobny zwierzętom; statyczny
Inne
OBELGI, W YZW IS K A - u tożsam ian y ze zw ierzęciem , diabłem , kimś//czymś złym; mało wartościowy O K R E Ś LE N IA O G Ó LNIE P O Z Y TY W
NE
— bliski; kochany; małych rozmiarów; utoż
sam iany z m iłym i w sensie zm ysłowym zw ierzętam i i przedmiotami
O KRE ŚLE N IA OGOLNIE N E G ATYW NE
- obcy; inny; dużych rozmiarów; utożsamia
ny z kimś//czymś złym, o małej wartości
N a początku zwraca uwagę rozkład wartości nadrzędnych od
zwierciedlony w leksyce odnoszącej się do drugiego człowieka. Zde
cydowaną przewagę zyskują wartości negatywne - jest to ponadto cecha ponadczasowa. Można zresztą w odniesieniu do całego materia
łu słownikowego, stanowiącego m ateriał badawczy niniejszej pracy, mówić o zdecydow an ej p rz e w a d z e leksyki p ejo raty w n ej nad leksyką m elioratyw n ą. Potoczna percepcja człowieka jest zatem nastawiona na dostrzeganie i piętnowanie tego, co złe, odmienne, nie
stosowne itp. Inny człowiek jest dla nadawcy z jednej strony swoistym konkurentem, rywalem, z drugiej - być może taki rodzaj wartościo
wania jest sposobem ucieczki od prawdy o sobie samym. Co cieka
we, do podobnych wniosków dochodzi A. G r z e s i u k (1995: 184) na podstawie analiz współczesnych wypowiedzeń emocjonalnych12.
Poszczególne kategorie semantyczne plasują się natomiast zarówno w obrębie wartości instrumentalnych, jak i ostatecznych rozumianych jako kolejny szczebel podrzędności w typologii aksjologicznej ( P u z y - n i n a 1992: 37-43). Stopień uszczegółow ienia cech ch arak tery
zowanych też jest różny — od wartości ogólnych, znajdujących się na biegunach antynomii dobry - zły, przez jakości pośrednie typu
12 „Zwraca uwagę ogromna przew aga liczebna wypowiedzi wyrażajacych emocje negatywne [podkr. — A.R.]. Być może jesteśmy bardziej skłonni do językowego wyrażania dezaprobaty niż do akceptowania rzeczywistości.” ( G r z e s i u k 1995: 184).
brzydota, lenistwo, aż po niezwykle detaliczne, rzec by można mar
ginalne w ogólnej typologii, np. dziecko z nieprawego łoża. Dowodzi to nie tylko wszechstronności charakterystyki, ale również niezwy
kłej złożoności, wieloaspektowości aktu percepcji rzeczywistości ota
czającej.