Tradycyjnych wyrażeń z kultur oralnych nie powinno się demon
tować; zestawienie ich kosztowało wiele wysiłku całe generacje, a można je było przechować tylko w pamięci. Tak więc żołnie
rze są dziełni, księżniczki piękne, a dęby mocne na zawsze.
W.J. Ong
Żaden człowiek nie ma gotowego słownika dla potrzeb aktyw
ności myślowej; musi ona sięgać po słowa pierwotnie związane z doświadczeniem zmysłowym łub innymi formami doświad
czenia potocznego.
H. Arendt
„Język, narzędzie kom unikacji m iędzyludzkiej, kumuluje w sobie i u trw ala doświadczenia społeczne, których podstaw ą są w ielorak ie relacje m iędzy człowiekiem a tym wszystkim, co składa się na otacza
ją c ą go rzeczywistość. O wo utrw alon e w języku dośw iadczenie spo
łeczne spraw ia, że poprzez ję z y k człow iek może nie tylk o doraźnie orzekać o form ach istn ien ia te jże rzeczyw istości, ale m oże j ą także wartościować. O kolicznością która w tym kontekście ma w agę szcze
g ó ln ą je s t to, że zn aczeniow a strona języ k a jest nośnikiem n iejed nokrotnie ukrytych, danych nie wprost, społecznie utrwalonych spo
sobów kategoryzow ania i oceny rzeczywistości. W znacznym stopniu d otyczy to lek syk i, słow n ictw a danego ję zy k a .” ( T o k a r s k i 2001:
343). Badane m akropole lek syk i dotyczy, najogólniej rzecz ujmując,
człow ieka, który je s t p rzed sta w ia n y z u w zględ n ien iem rozm aitych aspektów za pomocą ekspresyw n ych apelatyw n ych nazw osób (E A N O ).
N in ie js z y ro zd zia ł pośw ięcony je s t ch arak terystyce schem atów poznaw czych stanow iących podstaw ę nom inacji oraz sposobów ich wyrażania za pośrednictwem jednostek słownika. Można w ten sposób odtworzyć podstawowe kategorie sem antyczno-kulturowe E A N O rozum iane jako w yróżnione na podstaw ie w spólnego czynnika sem antycznego (w postaci w y abstrah o w an ej cechy) sposoby leksykalnej charakterystyki i//lub opisu człowieka. Motywację procesu nom inacyjnego badanych nazw stanowi jakiś czynnik najogólniej pojętej natury psychologicznej, obycząjowo-społecz- nej itd. N a etapie analizy poszczególnych kategorii semantyczno-kul- turowych istotne są poziomy: semantyczny (znaczenie E A N O ), for
malny (typy wyrażania ekspresji leksemu) i kulturowy (szeroko rozu
m iany czynnik zew n ątrzjęzyk o w y w pływ ający na podstawę procesu onom azjologicznego).
P rzep row a d zon a obserw acja pozw ala w yróżn ić k ilk a głównych aspektów poznawczych, będących poziomem nadrzędnym wobec w y różnionych k ategorii, stanow iących podstaw ę p ercepcyjną dla eks
presywnej charakterystyki drugiego człowieka. S ą to:
— aspekt fizyczny (w ygląd, zachowanie itp.);
- aspekt psychiczny (charakter i usposobienie);
- aspekt ob yczajow o-sp ołeczn y (szerok o pojęte norm y w spółżycia w grupie);
— aspekt etyczny;
- aspekt intelektualny;
— inne (w tej grupie m ieszczą się E A N O ogólnie wartościujące pozy
tyw nie, ogólnie w artościujące negatyw ne, obelgi i w yzw isk a, jak rów n ież n azw y odnoszące się do bardzo szczegółow ych cech, n ie
przystających do wyróżnionych wcześniej aspektów poznawczych).
W obrębie każdego z w yszczególnionych aspektów poznawczych można wyróżnić od jednej do kilku, a nawet kilkunastu kategorii se- m antyczno-kulturow ych odnoszących się do bardziej szczegółowych elem entów charakterystyki, opartych na „podstawowej funkcji podo
bieństw a” ( T o k a r s k i 2001: 351). Leksykę rep rezentu jącą poszcze
gólne kategorie sem antyczne znamionuje różna wartość frekwencyj- na, co stanowi istotn ą inform ację o sposobie postrzegania innych lu
dzi, ja k rów n ież o h ie ra rch ii w ażności w yróżn ia n ych cech. N a le ży wspom nieć o konieczności dokonania w yboru m ateria łu egzem pli- fikacyjnego. O tóż w trakcie badań wyodrębniono także kilka innych
kategorii, nieujętych w poniższej prezentacji, niemniej ze względu na słabe poświadczenia materiałowe bądź drugoplanowe znaczenie zde
cydowano się zrezygnować z szerszego ich omówienia.
M ateriał ilustracyjny niniejszego rozdziału stanowią EANO wy- ekscerpowane ze słowników historycznych języka polskiego: SStp, SXVI, SL, SWil, SW, SD oraz fakultatywnie SCn1. Analiza polega na wskazaniu typów ekspresji oraz wybranych przykładów ich werbali
zacji. Starano się zachować proporcję w wyborze materiału ilustracyj
nego - najwięcej jest przykładów dla typu ekspresywności najlepiej poświadczonego w obrębie danej kategorii semantycznej, najmniej zaś
— dla typu poświadczonego najsłabiej. W wypadku poświadczenia danego leksemu w kilku słownikach podaje się na ogół lokalizację najstarszą. Mogło stać się inaczej, jeżeli np. definicja, ewentualnie kontekst użycia, nie są dość czytelne, niedostatecznie informują o na
cechowaniu ekspresywnym nazwy - wówczas podawano lokalizację późniejszą. Ponadto, gdy leksem bywał odnotowany przez nowsze niż wskazane źródło leksykograficzne — nie podawano tej informacji. Nie zostały wyróżnione warianty żeńskie nazw (ograniczone są jedynie do nawiasowego umieszczenia morfemu świadczącego o rodzaju grama
tycznym), chyba że żeńskość owa jest pozorna — semantycznie nazwa odnosi się do mężczyzny lub do przedstawicieli obu płci. Jeśli nie był to prymarny środek wyrażania ekspresji, nie stosowano również pełnego zapisu form derywowanych: deminutywnych, augmentatywnych i hipo- korystycznych od leksemów przytaczanych; ograniczano się, podobnie jak przy wariantach żeńskich, do nawiasowego sygnalizowania sufik- sów modyfikujących znaczenie. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy derywa
ty występują w innym słowniku niż w yraz podstawowy — wówczas podawano formę pełną wraz z lokalizacją. Leksem y sygnalizowane tylko sufiksami znalazły się natomiast w pełnej formie w indeksie na końcu pracy. Definicję leksykograficzną (na ogół w brzmieniu oryginal
nym, ewentualnie z pewnymi modyfikacjami, np. nieco skróconą, z za
chowaniem oryginalnej ortografii) podawano tylko w wypadku, gdy lek
sem lub dane jego znaczenie nie funkcjonuje w polszczyźnie współcze
snej i przez to jego zrozumienie jest utrudnione. Podobne kryterium zastosowano w wypadku derywatów i odnotowywania ich podstaw słowotwórczych. Jeśli przytoczono definicję leksykograficzną po za
cytowanym leksemie i skrócie słownika, z jakiego pochodzi, informacji o źródle nie umieszczano już po definicji, co oznacza, że informacja ta pochodzi z tego samego wydawnictwa leksykograficznego.
1 M ateriał pochodzący z SCn w zakresie leksemów derywowanych zaczerpnięty został z pracy M. D o m a r a d z k i e g o (1997).
W prezentacji materiału leksykalnego uwzględniono typy ekspre
sywizmów omówione wcześniej2:
- ekspresywizmy derywowane właściwe (EDW );
- ekspresywizmy derywowane asocjacyjne (EDA);
- ekspresywizmy derywowane kompozycyjne (ED K);
- ekspresywizmy pragmatyczne pierwotne (E PP);
- ekspresywizmy pragmatyczne wtórne (EPW ).
Rozdział podzielony został na dwie podstawowe części, z których pierwsza pt. Prezentacja i analiza m ateriału leksykalnego zawiera po
kaźną liczbę przykładów ilustrujących poszczególne kategorie seman- tyczno-kulturowe badanej leksyki wraz z krótką ich charakterystką formalno-semantyczną. Druga część natomiast, zatytułowana In te r
p re ta cja m a teria łu leksykalnego, przynosi syntetyzujące informacje dotyczące badanego słownictwa, uwzględniające formalny, semantycz
ny i kulturowy aspekt EANO.