szerszym; badacze odwołują się do pojęcia spontaniczności aktu m owy i uznają za potoczne te wszystkie cechy językowe i zja

wiska pozajęzykowe (parajęzykow e), które pojaw iają się w takich właśnie warunkach komunikacyjnych (w tekstach powstałych w tych warunkach) [...].

2) węższym, polegającym na wyeksponowaniu jakiejś jednej cechy konstytutywnej, szczególnie [...] ważnej w związku z możliwościami wyznaczania i identyfikacji jednostek językowych uważanych za po­

toczne.” ( A d a m i s z y n 1991a: 14).

2 W ujęciu J. W a r c h a 1 i sytuacja to: „socjalne wyposażenie osób uczestniczących w procesie komunikacji; - wyróżnione zdarzenia i fakty (tematyzowane); - relacje przy­

czynowe, okoliczności (historyczne i aktualne) zdarzeń i faktów; - intensje; - presupozy- cje, ale jedynie pragmatyczne; - współinterpretowane intencje.” (2003: 102).

Drugi (węższy) zakres opiera się na wyeksponowaniu dwóch w y­

kładników potoczności: uzualności oraz ekspresywnego nacecho­

w an ia leksyki ( A d a m i s z y n 1991a: 14). Uzualną motywację stylu potocznego odnaleźć można w pracach W ładysława Lubasia, który akcentuje m.in. wpływ sytuacji komunikacyjnej, w jakiej znaleźli się nadawca i odbiorca, jak również dążność do konkretyzacji wymiaru abstrakcyjnego, motywowaną tąże sytuacją komunikacyjną (np.: L u - b a ś 1978; 1979; 1983). Ekspresywne nacechowanie słownictwa po­

tocznego jest natomiast jednym z elementów triady cech (pozostałe to niespecjalistyczność i nieoficjalność) składających się na definicję leksyki potocznej pozostającej w opozycji do leksyki wspólnoodmia- nowej, definiowanej wyłącznie przez negację jako: niespecjalistyczna, nieoficjalna i nienacechowana ekspresywnie ( B u t t l e r , M a r k o w ­ s k i 1991; M a r k o w s k i 1992). Słownictwo wspólnoodmianowe Sta­

nisław G r a b i as nazywa (ujmując problem z punktu widzenia socjo- lingwistyki) powszechnym i akcentuje jego szeroki zasięg: „Słownic­

two powszechne [...] stanowi dla słownictwa języka warstwę najistot­

niejszą jako zbiór wyrazów o nieograniczonym zasięgu terytorialnym i społecznym, dostępnych i używanych przez każdego użytkownika współczesnej polszczyzny. Wykorzystywane bywa zarówno w tekstach pisanych, jak i w mówionych, służy przede wszystkim komunikatyw­

nej funkcji języka i może być stosowane w każdej sytuacji aktu komu­

nikacyjnego.” (1997: 128).

Em ocjonalno-ekspresywny charakter słownictwa bywa mocno akcentowany przez D. B u t t l e r i jako wyznacznik kolokwialności jest przez badaczkę uznawany za niezbywalny atrybut stylu potocznego polszczyzny (zob. 1977; 1978a; 1978b; 1978c; 1982; 1988). Uczona wska­

zuje cechy słownictwa potocznego. Są to:

„1. orientacja szczegółowo-konkretna;

2. antropocentryzm;

3. nierównomierne, asym etryczne rozłożenie leksem ów w po­

szczególnych klasach realnoznaczeniowych;

4. niekompletność siatki nominatywnej.” ( B u t t l e r 1978a: 38).

Podobne uproszczenia - będące z pewnością konsekwencją struk-turalistycznej dążności do porządkowania rzeczywistości językowej — stały się powodem znacznego zawężenia pojęcia potoczności i wywo­

łały głosy krytyczne ze strony badaczy uznających styl potoczny za centrum systemu stylowego języka (np.: B a r t m i ń s k i 1981; 1991;

1992).

Podsumowując spostrzeżenia na temat potocznej odmiany języka, Janusz Anusiewicz wymienia najczęściej wskazywane jej cechy - są to: m ówioność (przede wszystkim mówioność), powszechność za­

sięgu społecznego, spontaniczność, bezpośredniość, nieoficjal- ność, niespecjalistyczność, swobodność, ekspresywność, fami- liarność, zwyczajność, mniejsza staranność wobec normy, emo- cjonalno-wartościujący charakter, hum orystyczna interpreta­

cja św iata (zob. A n u s i e w i c z 1992: 11-12). Kategoria potoczności bywa także interpretowana jako zjawisko szersze, wykraczające dale­

ko poza ramy kontekstu stylistyczno-komunikacyjnego. Pojmowana jest ona wówczas „jako kategoria kulturowo-semantyczna, zasadza­

jąca się na pojęciu antropocentryczności i antropologiczno-językowej koncepcji stylu, zakładającej opis dyferencjacji stylowej języka poprzez pryzmat kategorii semantycznych, ontologicznych i kognitywnych.”

( A d a m i s z y n 1991a: 15). Do zwolenników tej koncepcji zaliczyć moż­

na przede wszystkim Janusza Anusiewicza i Jerzego Bartmińskiego - badaczy pozostających pod wpływem kognitywistycznych metod opisu języka, jak również będących autorami wielu nowych, inspirują­

cych rozwiązań w dziedzinie stylistyki i lingwistyki kulturowej. Podob­

ne stanowisko wobec kategorii potoczności zajmuje Jacek Warchala, którego koncepcja ma wyraźne zakorzenienie w metodologii socjolin- gwistyki (W a r c h a 1 a 2003). Panpotoczność jest - zgodnie z założenia­

mi kognitywizmu — wyznacznikiem komunikacji językowej we wszela­

kich jej przejawach, pozwala odtwarzać językowy obraz świata (JOS) m.in. przez pryzmat metafor genetycznych, stanowiących o repertu­

arze językow ym każdego kodu naturalnego ( L a k o f f , J o h n s o n 1988)3. Ów obraz świata, wyeksplikowany z „pokładów wszechobecnej potoczności”, stanowi bazę derywacyjną innych odmian stylistycznych, pochodnych względem „praprzodka”, dziś - centrum stylowego języka.

Te założenia pozwalają opisywać rozmaite aspekty komunikacji języ­

kowej, np.: leksykograficzny i leksykologiczny, stylistyczny, semantycz­

ny, pragmatyczny czy teoriotekstowy. Tak rozumiana kategoria potocz­

ności opiera się na tezie o jej kulturowej motywacji, co znalazło wyraz w licznych pracach naukowych (np.: A n u s i e w i c z 1995; A n u s i e ­ wi c z , N i e c k u l a , red. 1992; W a r c h a l a 2003).

Potoczność jako swoiste arché rzutuje na zachowania językowe człowieka, wpływa na kulturę (i wypływa z niej), ma swe korzenie w procesach poznawczych i mentalnych. J. A n u s i e w i c z pisze: „Po­

toczności nie należy traktować jako przeciwieństwa naukowego po­

dejścia do rzeczywistości i naukowego widzenia rzeczywistości, lecz chyba jako wyraz jej odmiennego konceptualizowania, jej odmiennego

3 Na przykład o uniwersalności stylu potocznego oraz polemice z innymi ujęcia­

mi socjologicznymi i etnometodologicznymi por.: Z g ó ł k a 1992. Tam również autor za­

warł ustosunkowanie do często cytowanej pracy T. H o ł ó w k i (1986).

wartościowania i oceny. Jest to inne podejście do rzeczywistości, jest to [...] specyficzny dla codzienności sposób doświadczania świata. Jest to rodzaj określonej techniki interpretacji rzeczywistości wytwarzanej przez typową dla racjonalności instrumentalnej (działań instrumental­

nych) logikę celu i środka. Tworzy ją tu jakiś system wartości i warto­

ściowań, pewne założenia epistemologiczne i ontologiczne, pewne ka­

tegorie opisu świata, które w języku przybierają postać określonych kategorii i atrybutów semantycznych, pól semantycznych będących u podstaw systemu leksykalno-frazeologicznego każdego języka.” (1992:

13—14). Nieco innego wymiaru nabiera to zagadnienie, jeśli przyjąć per­

spektywę diachroniczną. Wówczas myślenie potoczne rozumieć się bę­

dzie w kategoriach relacyjnych - jako przednaukowe.

Opierając się na przywołanych założeniach dotyczących potoczno­

ści, można było stworzyć typologię cech stylu potocznego, którą przed­

stawił w jednej ze swych prac J. B a r t m i ń s k i : „Opozycje: potoczny/

poetycki, potoczny/naukowy, potoczny/oficjalny, mimo że następowały po sobie historycznie, współistnieją w polifonicznej kulturze współ­

czesnej. W konfrontacji z innymi stylami potoczność ujawnia kilka swoich istotnych cech, zarówno w sferze tworzywa językowego, jak i przede wszystkim w płaszczyźnie wartości, tj. presuponowanych za­

łożeń ontologicznych i poznawczych, postaw i ocen, a także modelu komunikatywnego (relacji nadawczo-odbiorczej).

Do takich cech należą: