W tym podrozdziale starano się wskazać pewne cechy kulturowe odzwierciedlone w badanym słownictwie, co wiąże się z pewną walo
ryzacją ujęcia onomazjologicznego w dociekanaich semantycznych. Po
stawa onomazjologiczna dominuje od dłuższego już czasu w badaniach nad semantyką leksykalną. Szczególnie obecna jest w dociekaniach z kręgu lingwistyki kulturowej i kognitywnej13, choć obecna jest w my
śli językoznawczej o wiele wcześniej. Czynnik podmiotowy jako domi
nujący w procesie nazywania akcentuje wielu badaczy zajmujących się nominacją (np.: D o k u 1 i 1 1979; S m ó ł k o w a 1989; O s t a s z e w s k a 1996, 1998; O s t a s z e w s k a , S ł a w k o w a 1999). Uwydatnia się aspekt kulturowy procesu nominacji, jak również żywiołowość i subiek
tywizm ( S m ó ł k o w a 1989: 23), które są szczególnie istotne w przy
padku leksyki ekspresywnej.
Przeprowadzone badania pozwalają odtworzyć bazę percepcyjną dla EANO , skupioną - jak się wydaje - wokół trzech wyznaczników charakterystyki, którymi są:
— redundancja14;
— odrębność;
— niestosowność.
Każdy z tych wyznaczników wystąpić może jako podstawa percepcji niezależnie od aspektu poznawczego, dotyczy bowiem zarówno sfery fizycznej człowieka, jak i sfery duchowej, obyczajowości, etyki, intelek
tu oraz innych, bardziej szczegółowych cech. Wyszczególnione podstawy percepcji — najczęściej skupionej na uwypuklaniu cech negatywnych, niepożądanych - stanowią antynomie kluczowych wartości wyznaczają
cych współegzystencję grup ludzkich: rodzin, społeczeństw, narodów.
Owe pozytywne odpowiedniki to:
13 Por. np. niezwykle liczne w polskim językoznawstwie prace dotyczące tzw. języ
kowego obrazu świata.
14 A. W i e r z b i c k a (1969: 47-49) w swych propozycjach eksplikacji semantycz
nych wskazuje nadmiar jako podstawową cechę ekspresywną werbalizowaną przez no- mina personae.
- harmonia;
- wspólnotowość;
- stosowność (jako m.in. pochodna wspólnej wiedzy o świecie).
Owe podstawowe wyznaczniki percepcji człowieka tw orzą anty
nomie: red u n d an cja - harm onia, odrębność - wspólnotowość, niestosowność - stosowność. Powstałe pary antonimiczne potwier
dzają niektóre z presuponowanych założeń ontologicznych i epistemo- logicznych przypisywanych potocznej odmianie języka i myślenia, takie jak: preferencja dla wspólnotowego widzenia świata czy ogólnie pojmo
wany antropocentryzm (np.: B a r t m i ń s k i 1991: 41-42).
Podstawową, ogólną wymową charakterystyk odzwierciedlonych w EANO jest deprecjacja jako odpowiadająca wartościom negatyw
nym oraz nobilitacja (niezwykle rzadka) — wartościom pozytywnym.
Wymowę taką uzyskuje się dzięki waloryzowanym konotacjom se
mantycznym werbalizowanym przy zastosowaniu różnych zabiegów, spośród których najważniejsze to:
- reifikacja;
- zoomorfizacja15;
- asocjacje ze światem przyrody nieożywionej;
- odwołania do wartości wyższych (np. etycznych, religijnych) lub in
nych niż te charakteryzowane.
Zastosowanie owych środków, często uwarunkowanych asocja
cjam i sensorycznym i, wynika z przeprowadzonych operacji po
znawczych (myślowych), opartych na doświadczeniu potocznym, in stynktownym, odzwierciedlającym relacje metaforyczne jako nad
rzędne, będące w pewnym sensie pochodną takich aspektów percep
cji jak m.in.:
- skłonność do odbioru na zasadzie symilatywności;
- sensualizm;
- empiryzm;
- addytywność16.
W efekcie przeprowadzonych obserwacji oraz wydobytych relacji między obiektem nazywanym (tutaj: osobą) a innymi elementami rze
czywistości ekstralingwistycznej dochodzi do zabiegu pośrednio od
zwierciedlonego w nazwie, a będącego konsekwencją w erbalizacji emocji — jest nim przeniesienie i//lub hiperbolizacja zaobserwowa
nej i w swoisty sposób „przetworzonej” cechy oraz relacji. Stają się one (przeniesienie i//lub hiperbolizacja) podstawą dla wyzyskanych - już
15 O zoomorfizacji i reifikacji jako sposobach uzewnętrzniania emocji nadawcy pi
sze T. S m ó ł k o w a (1989: 74-75).
1,5 Pokrywa się to częściowo z cechami wskazanymi przez W.J. O n g a (1992: 55-87).
bezpośrednio w nazw ie - środków semantycznych wspomnianych wyżej: reifikacji, zoomorfizacji, asocjacji ze światem przyrody nieoży
wionej czy też odwołań do innych niż potoczny systemów aksjologicz
nych. Cały proces nominacji EANO można przedstawić w sposób syn
tetyczny (zob. schemat 1).
S c h e m a t 1
Fazy procesu nominacji EANO
(1) Wybór cechy
dokonujący się na podstawie wyznaczników kulturowo-socjologicznych podstaw percepcji potocznej: harmonii; wspólnotowości; stosowności
(II) „Aksjologizacja” cechy
/ \
nobilitacja (melioracja) deprecjacja (pejoratywizacja) (zgodność z wyżej wymienionymi wyznacz- (zaprzeczenie wyżej wymienionym wyznacz
nikam i) nikom -»
redundancja; odrębność; niestosow
ność)
\ /
(III) Operacja poznawcza
na bazie właściwych potocznemu myśleniu aspektów percepcji:
symilatywności; sensualizmu; empiryzmu; addytywności (ewentualnie innych) [uwzględnienie stopnia ogólności cechy]
(IV) 1. Etap tworzenia konkretnej nazwy przeniesienie i//lub hiperbolizacja
(nadrzędność relacji: rzeczywistość pozajęzykowa - nazwa; znacząca rola czynnika stereotypizacji)
(V) 2. Etap tworzenia konkretnej nazwy zastosowanie środka (-ów) wyrażania ekspresji:
reifikacja; zoomorfizacja; asocjacje ze światem przyrody nieożywionej;
odwołania do innych niż potoczny systemów aksjologicznych +
wybór środka formalnego:
derywat asocjacyjny; compositum; ekspresywizm pragmatyczny wtórny
Fazy (I)—(III) są wspólne wszystkim EANO, niezależnie od kategorii semantycznej przez nie reprezentowanej czy zastosowanych środków w yrażania eskpresji. O zróżnicowaniu można mówić, dopiero po
cząwszy od fazy (IV ) - wówczas na pierwszy plan wysuwa się aspekt indywidualny (jednostkowy) danej EANO.
N ależy również wspomnieć o czynniku kulturowym odzw iercie
dlonym w repertuarze E AN O reprezentujących polszczyznę histo
ryczną. Prócz konotacji ponadczasowych - tych wydaje się najwięcej - można wskazać pewne aspekty nazywania drugiego człowieka mo
tywowane chronologicznie. Jest ich jednak — uwzględniając wszyst
kie odnotowane cechy - stosunkowo niewiele. Z racji pewnej ulotności, okazjonalności słownictwa potocznego w ogóle, w tym ekspresywnego, trudno ponadto wskazać precyzyjnie okres „obowiązywania” danego typu percepcji. Można jednak określić pewne tendencje kulturowose- mantyczne właściwe polszczyźnie wieków minionych. W niniejszym roz
dziale ograniczono się jedynie do wskazania pewnych ogólnych wyznacz
ników kulturowych stanowiących czynnik motywujący semantykę EANO, właściwych polszczyźnie dawnej17. Skupiono się jedynie na tych kategoriach semantycznych oraz - w ich obrębie - na tych cechach konotowanych, w których zaobserwować można, porównując współ
czesność z wiekami minionymi, pewne zmiany. Nie należy sądzić, że zawsze mowa o całkowitym zaniku danej cechy, niemniej jest to przy
najmniej poważne jej ograniczenie, widoczne zwłaszcza na tle innych (nowych), frekwencyjnie lepiej potwierdzonych cech. Zaznaczyć rów
nież należy, że w niektórych wypadkach są to jedynie domniemania, interpretacje, które należy traktować jako propozycje autora. Próbę wskazania kulturowych podstaw nominacji przedstawia tabela 7:
T a b e l a 7 Czynnik kulturowy a cechy semantyczne EANO
Kategoria semantyczna Cechy semantyczne
konotowane Czynnik kulturowy
1 2 3
Aspekt fizyczny
W ZROST: - niski — niedorozwinięty odmienne kanony estetyczne CIĘŻAR C IA ŁA : - szczupłość - brzydki
W IEK: - młodość - nieestetyczny
17 Więcej informacji na ten temat znajduje się w rozdziale V niniejszej rozprawy, w którym omówiono m.in. czynniki kulturowe, wpływające na stabilność i zmienność słownictwa ekspresywnego.
cd. tab. 7
BIEDA//PROSTACTWO — związany ze w s ią rolą* odmienna struktura i ste
reotypizacja stanów spo
* W wypadku biedy zaszły tutaj pewne zmiany, prostactwo natomiast kojarzone jest podobnie również i współ
cześnie.
Jak widać, najwięcej komponentów semantycznych EANO moty
wowanych chronologicznie dotyczy kategorii pozostających w obrębie aspektu obyczajowo-społecznego. Jest to zrozumiałe, ponieważ naj
szybciej zmiany zachodzą właśnie w tej dziedzinie ludzkiej egzysten
cji. Pewna odmienność zauważalna jest również w kategoriach odno
szących się do wyglądu i psychiki człowieka, ale należy zauważyć, iż są to cechy także motywowane odrębnością obyczajową i socjologiczną
jednostki oraz społeczeństwa epok minionych. N ie odnotowano zaś cech odmiennych w wypadku aspektu etycznego i intelektualnego, co wskazywałoby na znaczącą samodzielność, niezależność owych jako
ści od czynników natury zewnętrznej - stąd też niezmienność w spo
sobach percepcji drugiego człowieka w perspektywie jego potencja
łu intelektualnego oraz częściowo wymiaru moralnego.
k Je Je
Przeprowadzone obserwacje skłaniają do sformułowania podsu
mowujących wniosków dotyczących semantyczno-kulturowych aspek
tów EANO:
1. Uwzględniając kryterium formalne, należy stwierdzić, że naj
więcej jest ekspresywizm ów derywowanych, włączając w tę grupę zarówno derywaty właściwe, jak i asocjacyjne oraz composita. P rze
waża zdecydowanie derywacja sufiksalna o bogatym repertuarze środków morfologicznych.
2. Biorąc natomiast pod uwagę kryterium semantyczne, można zauważyć, że najliczniejszą grupę stanowią ekspresywizmy, u pod
staw których leży zabieg metaforyzacji - rozumianej jako zabieg roz
szerzenia podstawowego znaczenia leksemu, jak również pewne me
taforyczne komponenty semantyczne odzwierciedlone w derywatach asocjacyjnych oraz złożeniach.
3. Badane nazwy dotyczą w znakomitej większości jakości nega
tywnych obserwowanych u drugiego człowieka (przewaga pejoraty- wizacji nad melioracją).
4. Proces nominacji jest kilkufazowy i odwołuje się w znacznym stopniu do potocznego, zdroworozsądkowego systemu aksjologiczne
go, odzwierciedlonego na etapie aktu percepcji oraz tworzenia kon
kretnej nazwy, zarówno w strukturze semantycznej nazwy, jak i jej kształcie formalnym.
5. Konotowane cechy semantyczne są najczęściej motywowane przez czynniki zewnątrzjęzykowe o charakterze kulturowym, w iele z nich stanowi jakości ponadczasowe. Ich ewentualne uwarunkowa
nia chronologiczne wynikają przede wszystkim z przemian społecz
nych i kulturowych.