W tej grupie mieszczą się - jak już wspomniano - przypadki cał
kowitego zaniku leksemów ekspresywnych lub utraty przez jednost
kę w yrazow ą wymiaru nacechowania emocjonalnego przy jednocze
snym jej zachowaniu w języku.
Z a n ik p o d s t a w y d e r y w a c ji (fo r m a ln e j i s e m a n ty c z n e j)
Całkowity zanik E AN O może być związany z zanikiem wyrazu fundującego nazwę, np.: debosz SW il (na określenie człowieka roz
pustnego) <- deboszować ‘hulać, rozpustnie żyć’; hyrak SW (na okre
ślenie człowieka dumnego) hyra ‘duma, pycha’. Mowa tutaj o regu
larnym dla badanego materiału leksykalnego procesie redukcji dery
watu właściwego, związanej z zanikiem wyrazu stanowiącego jego podstawę. Dotyczy to również derywatów asocjacyjnych (EDA), np.:
przesmykacz SW (na określenie włóczęgi) «- przesmykać ‘pełznąć, peł
zać’ oraz ekspresywizmów metaforycznych (EPW ): kociuba SW (na określenie osoby niezgrabnej) <- kociuba ‘pogrzebacz, szczotka’; p a łu ba (na określenie osoby brzydkiej) SD «- pałuba ‘niezgrabna lalka, fi
gurka; kukła’.
Z m ia n a z n a c z e n ia p o d s t a w y s ło w o t w ó r c z e j
Do tego podtypu przyn ależą formacje, które uległy redukcji na skutek jedynie zmiany znaczenia ich podstawy (a nie zaniku całkowi
tego), np.: mężyk (na określenie człowieka niskiego wzrostu) * - mąż
‘człowiek, mężczyzna’ SW; sprzeka (na określenie człowieka kłótliwe
go, zrzędliwego) *- sprzeczny ‘sporny, swarliwy, sprzeczający się’ SL.
Leksemy mąż i sprzeczny obecne są w polszczyźnie do dziś, jednak ich znaczenie jest inne niż w wiekach minionych. Znaczenia dawne język wprawdzie przechował, niemniej jedynie w derywatach (sprzeczka) bądź związkach frazeologicznych (dzielny mąż; mąż stanu; mąż zaufa
n ia ). Charakteryzowany w tym miejscu podtyp przeobrażenia doty
czy również złożeń, w których oba człony są już dziś archaizmami:
p iędzim ąż SXVI «- piędź ‘jednostka miary’ + mąż. Nazwa dawnej jed
nostki miary również jest obecna w polszczyźnie współczesnej - we frazeologizmie piędź ziem i.
U t r a t a n a c e c h o w a n i a e k s p r e s y w n e g o p r z y je d n o c z e s n y m z a c h o w a n iu le k s e m u
Ten podtyp dotyczy neutralizacji leksemu, którą może charakte
ryzować różny stopień intensywności - mowa zatem o całkowitej utracie nacechowania ekspresywnego bądź jego osłabieniu. Taka klauzula wynika z niem ożności dokładnego określenia momentu
zmiany nacechowania, jak również z silnego uzależnienia konteksto
wego ekspresywizmów. Jako przykład niech posłuży leksem k ocha
nek SXVI, w dawnej polszczyźnie używany w celu określenia osoby zbyt delikatnej, zniewieściałej. Dziś wyraz ten bądź pozbawiony jest nacechowania ekspresywnego, bądź też w pewnych kontekstach, za
wierających np. element oceny moralnej, można mu owo nacechowa
nie przypisać. Całkowicie natomiast utracił nacechowanie emocjonal
ne leksem hajduk SW używany na określenie osoby złej, o niskiej wartości moralnej, stanowiący neosemantyzm (<- hajduk ‘żołnierz pie
choty w ęgierskiej’).
Z a n ik m o rfe m u s ło w o t w ó r c z e g o
Zagadnienie to zostało omówione szerzej w niniejszym rozdziale, w części zatytułowanej F orm a ln y aspekt dynamiki.
U p r a s z c z a n i e s z e r e g u s y n o n im ic z n e g o
Podtyp ten pozostaje w związku ze zjawiskiem omówionym w punk
cie Zachowanie ciągów synonimicznych, gdzie zostało opisane zagadnie
nie stabilności ciągów synonimicznych EANO. Upraszczanie owych cią
gów należałoby jednak interpretować w kategoriach komplementar- ności, a nie sprzeczności. Wydaje się bowiem, że problem jest złożo
ny. Zaobserwowano wszak przede wszystkim trwałość szeregów zło
żonych z dubletów słowotwórczych utworzonych od podstaw stano
wiących eksplicytne nazwy charakteryzujące (derywatów właściwych - EDW), najczęściej więc od przymiotnikowych nazw cech i czasow
nikowych nazw czynności, pozostających w bezpośrednim związku semantycznym z elementem uwypuklonym w nazwie. Zanikają zaś raczej składniki szeregów derywatów asocjacyjnych (EDA), np.: smo- luch SL, smoła SWil, smotłok SWil, osmaluch SW, wysmołek SW (okre
ślenie osoby niechlujnej, brudnej). Z wyliczonych form zachowała się zaledwie jedna: sm oluch, co można by tłumaczyć osłabieniem w yzy
skiwanych niegdyś skojarzeń, motywowanym zmianami percepcyjny- mi związanymi z przeobrażeniami natury kulturowej - smoła jest dziś raczej materiałem mało popularnym, z którym na co dzień mało kto ma kontakt.
Z a n ik le k s e m u m o t y w o w a n y c z y n n ik a m i n a t u r y k u lt u r o w e j W tej grupie znalazłoby się w iele leksemów, których obecność w polszczyźnie historycznej motywowana była sytuacją kulturową (obyczajową, społeczną ekonomiczną itp.). Tutaj więc łatwiej mówić o zanikających poszczególnych jednostkach leksykalnych łączących się wprawdzie w pewne nadrzędne grupy semantyczne, jednak nie stanowiących wyraźnego typu przeobrażeń. N ie sposób oczywiście
wym ienić w szystkich czynników leżących u podstaw podobnych zmian, niemniej zdecydowano się przedstawić chociaż kilka najcie
kawszych. Można np. wspomnieć o liberalizacji obyczajów, która mo
gła stanowić przyczynę zaniku dużej liczby nazw stosowanych w daw
nej polszczyźnie na określenie dzieci nieślubnych, jednoznacznie ne
gatywnie konotujących: wyleganiec (-ica ) SStp, najduk SXVI, nalezio- nek SXVI, p od m iotek SXVI, podrzutek SXVI, pokrzyw nię SXVI, p o krzyw nik SXVI, sam osiejka SWil, samosiejek SW, wylęganiec SWil, najduchllnajdek SW, nabytniak SW, przypłodek SW. Dziś chyba tylko można spotkać się z leksemem podrzutek. Technicyzacja życia nato
miast, osłabiająca kontakt człowieka z przyrodą, legła u podstaw re
dukcji niektórych metafor zoomorficznych: kukułka SW, kwoka SD (na określenie osób kłótliwych, zrzędliwych). Przeobrażenia w obszarze kultury materialnej mogły powodować zanik niektórych EANO, np.:
marcypanek SW, m igda ł SW (na określenie osób nadmiernie eleganc
kich, zbyt dbających o wygląd). Najprawdopodobniej wyzyskano tutaj asocjacje związane ze znaczącą wartością, wykwintnością, oryginal
nością, kojarzone kiedyś z marcepanem czy migdałami, dziś jednak te artykuły nie stanowią zbyt wyszukanych rarytasów i być może dla
tego polszczyzna nie zachowała EANO od nich pochodzących. Jak już wspomniano, to tylko niektóre z czynników zewnątrzjęzykowych, któ
re mogły mieć wpływ na zanik EANO — materiał dostarcza ich znacz
nie więcej.
• k i ? *
Przedstawione wyniki badań dotyczące stabilności i zmienności lek
syki ekspresywnej skłaniają do przedstawienia ogólnych konkluzji:
1. Przyrost nowych EANO w ostatnich latach stanowi około 25%
wszystkich takich form funkcjonujących we współczesnej polszczyź
nie, co świadczy o znaczącej stabilności słownictwa ekspresywnego.
2. Największą stabilność wykazują EDW pochodne od nazw cech i czynności eksplicytnie nazywających daną cechę uwypukloną w na
zwie.
3. Dominującym typem werbalizacji ekspresji w EANO najnow
szych jest EPW, co może wskazywać z jednej strony na waloryzację se
mantycznej kreatywności polszczyzny potocznej, z drugiej natomiast - na wynik stabilności EANO historycznych opartych na innych ty pach wyrażania ekspresywności.
4. Stopień stabilności EANO wydaje się znaczący, jako że skłon
ność do ciągłości w ykazują przede wszystkim modele nazewnicze,
rzadziej pojedyncze leksemy, choć - co należy podkreślić - skala owej stabilności bywa różna (stabilność pełna, względna i potencjalna).
5. Problemy związane z zanikiem badanych jednostek leksykal
nych mają najczęściej charakter formalny, nierzadko motywowany ogólnojęzykową tendencją do ekonomizacji środków językowych.
6. Przeobrażenia analizowanego słownictwa motywowane są for
malnie i semantycznie, niebagatelny wpływ m ają również szeroko pojmowane zmiany rzeczywistości ekstralingwistycznej.
7. Wyznaczniki zarówno stabilności, jak i zmienności EAN O są niezwykle złożone, trudno więc byłoby jednoznacznie wskazać domi
nujące oraz marginalne przyczyny ich trwałości, a także zanikania.
8. Jak wykazano w niniejszym rozdziale, istotne informacje o ten
dencjach rozwojowych słownictwa przynoszą badania prowadzone nad poszczególnymi makropolami semantycznymi, a nie tylko nad leksyką jako całością. Pozw ala to zweryfikować niektóre sądy, jak również umożliwia uchwycenie wpływu wywieranego przez rzeczy
wistość ekstralingwistyczną na język zależnie od wycinka, jakiego ów wpływ dotyczy.