Autokreacja w perspektywie biograficznej

Przyjęcie perspektywy biograficznej w rozpatrywaniu aktywności autokreacyj-nej nasuwa na myśl analogię do twórczego kształtowania włas autokreacyj-nej biografii. W obu procesach występuje twórcze działanie podmiotu skierowane na samego siebie, autorefleksyjny wgląd w siebie powiązany z otwarciem się na projektowanie zmia-ny w jego świecie. Współwystępowanie aktywności autokreacyjnej ze świadomym przeżywaniem włas nej biografii wiąże się z uznaniem, że autokreacja nie może zachodzić poza biografią, w jakiś niezależny od niej sposób. Centralne znaczenie zyskuje w tym kontekś cie zdolność człowieka do autorefleksyjnego i autoeduka-cyjnego odniesienia się do włas nego życia, a także twórczego wpływania na jego kierunek i jakość. Biograficzna perspektywa namysłu nad autokreacją wiąże się z gotowością do poznawania siebie i samorozumienia, a także otwartością na wewnętrzną zmianę podmiotu, świadomie angażującego się w proces uczenia się biograficznego (por. Dubas, 2000c, 163–169).

Związek autokreacji z biografią jest nierozdzielny i w miarę aktywności auto- kreacyjnej człowieka stale pogłębiany. Z każdym aktem autokreacji podmiotu jego życie nabiera „biograficznej niepowtarzalności i stanowi najpełniejszy wyraz człowieczeństwa”, które cytowana autorka utożsamia z gotowością do kierowania włas nym życiem (Lalak, 2010, 395–396). Alternatywą dla autokreacji jako aktyw-nego, twórczego uczestnictwa w kształtowaniu włas nej biografii jest adaptacyjne nastawienie do przyjmowania wszystkiego tego, co przyniesie los. Taka mental-na niemoc biograficzmental-na człowieka jest utożsamiamental-na ze swoistym nie-myśleniem w kategoriach biograficznych, utrwalanym na przekonaniu o braku realnych moż-liwości przejmowania kontroli nad włas nym życiem. Autokreacja wiąże się zatem z uświadomionym poczuciem sprawczości człowieka, który nadając kierunek i kształt włas nej biografii, tworzy samego siebie.

Specyfikę osobowej sprawczości oddaje, zdaniem Danuty Lalak, metafora kuli bilardowej symbolizującej ludzkie życie. W sytuacji gdy osoba jest bezwolna i pasywna, traci kontrolę nad włas nym życiem, staje się przedmiotem oddziały-wań sił zewnętrznych, które bez jej kontrreakcji wpływają na jej los. Wówczas gromadzona z każdym zreflektowanym doświadczeniem wiedza biograficzna pozwala, co prawda, coraz lepiej (roz)poznawać rzeczywistość, rozumieć świat i siebie. Jednak ze względu na to, że wiedza ta nigdy nie będzie wystarczająca do przewidywania wszystkich zdarzeń (ruchów i zderzeń kul bilardowych), „wyzwa-la rozterki i skazuje na rozczarowania” (Ibidem, 395). Dopiero sytuacja, w której osoba staje się aktywnym podmiotem podejmującym wysiłek autokreacyjny, za-sadniczo zmienia jej położenie życiowe. Zamiast biernie oczekiwać na, ujmując to metaforycznie, „kolejne odbicie w nieprzewidywalnym kierunku”, co oznacza

zdanie się na tzw. zrządzenie losu, człowiek może twórczo wpływać na swój los poprzez podjęcie aktywności autokreacyjnej. Wówczas uruchamia wewnętrzne zasoby (wiedzę biograficzną), zdolność uczenia się biograficznego i siły wyzwa-lające swoiste biograficzne kreowanie życia (Ibidem). Co więcej, osiąga poczucie logicznej spójności dnia codziennego i sensu podejmowanych indywidualnie wy-borów i działań (Semków, 2015, 73).

Rozpatrywanie związku autokreacji z aktywnością biograficzną człowieka odsłania znaczenie biografii jako narzędzia „konstruowania, kreowania i badania procesów indywidualnego uczenia się i rozwoju” (Lalak, 2010, 396). Refleksja biograficzna pozwala na rozumiejący wgląd w samego siebie, poznawanie i ro-zumienie wewnętrznego świata podmiotu, jego włas nych „przeżyć, dążeń, spo-sobów organizacji doświadczenia i działania w świecie” (Ibidem). Autorefleksyjne odniesienie się do znaczeń ukrytych w danym zdarzeniu, sytuacji, przeżyciu pro-wadzi do nadania im waloru doświadczenia biograficznego. Uruchamia wówczas proces uczenia się biograficznego, który pozostawia ślad w strukturze biograficz-nej (Solarczyk-Szwec, 2015, 124). Proces ten wiąże się z nieustannym rozpozna-waniem siebie w perspektywie tego, co było treścią indywidualnych przeżyć i cze-mu obecnie podmiot nadaje znaczenie, a co uznaje za wartościową perspektywę kreowania osobistego projektu w przyszłości. Biografia jest wówczas traktowana jako narzędzie konieczne do konstruowania i kreowania procesu uczenia się oraz rozwoju człowieka (Lalak, 2010, 396).

Kluczowy jest w tym kontekś cie narracyjny charakter doświadczenia biogra-ficznego. Doświadczenie, póki nie jest opowiedziane i potraktowane jako przed-miot autorefleksji, nie może stać się doświadczeniem w znaczeniu biograficznym. Daje temu wyraz D. Lalak, stwierdzając: „bez opowiadania o życiu, przepływ ży-cia, jego trwanie nie miałoby znaczenia” (Ibidem, 397). O trafności tego stwierdze-nia wydaje się świadczyć argumentacja zawarta w całej sekwencji pytań:

Czy można przeżyć życie bez opowiadania go w jakiś sposób? Czy doświadczenie może eg-zystować poza opowieścią życia? Czy życie można sobie wyobrazić bez osoby kumulującej ślady doświadczenia za pośrednictwem narracji? Czy życie może istnieć bez refleksji nad nim w kontekś cie indywidualnego doświadczenia i opowiedzianych doświadczeń innych ludzi? (Ibidem)

Pytania te nakreślają perspektywę rozumienia biografii jako osobistej narracji o życiu człowieka czy też opisu jego drogi życia (Dubas, 2017, 65–69).

Przyjęcie takiej perspektywy rozumienia biografii przekłada się na uznawanie podmiotowej roli człowieka w nadawaniu znaczeń doświadczeniom biograficznym i ich organizowaniu w spójną opowieść. Jej struktura odsłania indywidualny i spe-cyficzny system wartości podmiotu, którymi kieruje się w konstruowaniu koncepcji siebie i świata, a także włas nego w nim miejsca (Nizińska, 2007, 243). Nadawanie znaczeń subiektywnie istotnym treściom biograficznym, ich porządkowanie, hie-rarchizowanie i reinterpretowanie w zróżnicowanych kontekstach oraz perspekty-wach pozwala, zdaniem Elżbiety Dubas, na wielokrotne rekonstruowanie sensu włas nego życia (por. Dubas, 2009, 41). Autorka ta bowiem zauważa, że pozna-wanie włas nej biografii

to poniekąd wielokrotne przemierzanie już przebytych dróg życia, to mentalne powroty do wydarzeń z przeszłości, realizowane dziś, także z myślą o (bardziej pomyślnej) przyszłości. To swoiste spotyka-nie się jeszcze raz z tym, co wydarzyło się dawspotyka-niej, jednak w inny sposób, bo zmodyfikowany nowym doświadczeniem biograficznym (Dubas, 2017, 67).

Narracyjny charakter biografii wiąże się więc z możliwością podejmowania autorefleksji nad włas nym życiem w formie wewnętrznego dialogu. Wówczas pod-miot przestaje być biernym nosicielem biografii i staje się jej twórcą, intencjonalnie nadającym jej kształt, kierunek i dynamikę rozwojową. Biografia jest z założenia niedomkniętą i wieloaspektową opowieścią życia, nieustannie poddawaną przez podmiot reinterpretacji i rekonstrukcji. Co więcej, wyraża specyfikę uwikłania pod-miotu w złożoną sieć relacji z otaczającym go światem i daje się rozbudowywać ze względu na nowo zdobywane doświadczenia (por. Fabiś, 2011, 141–150). Jest więc opowieścią, której podmiot za każdym razem na nowo nadaje scenariusz, kontekst znaczeniowy, dynamikę i logikę, kierując się chęcią zrozumienia siebie i sensu włas nego życia. Zdolność człowieka do konstruowania włas nej biogra-fii otwiera przed nim możliwość bodaj najbardziej osobistego odniesienia się do przeżyć i doświadczeń – i w związku z tym możliwość ciągłego reinterpretowania sensu włas nej drogi życiowej (por. Lalak, 2010, 105–106).

Znaczenie narracji biograficznej uwidacznia się w metaforach symbolizują-cych dążenie człowieka do kierowania swoim życiem z zamiarem nadania mu sensu i zachowania poczucia wewnętrznej spójności włas nego ja. Interesujące spojrzenie na to zagadnienie można odnaleźć w rozważaniach Dana McAdamsa oraz Sama Keena.

Dan McAdams odwołuje się do metafory opowieści w celu wyjaśnienia me-chanizmu kształtowania przez podmiot tożsamości ujmowanej w kategoriach nar-racyjnych. Człowiek, kierując się potrzebą poszukiwania odpowiedzi na pytania:

Kim jest? i Jakie jest jego miejsce wśród innych ludzi?, konstruuje włas ną

opo-wieść o samym sobie. Poprzez swobodną, dokonywaną wciąż na nowo narra-cję sam kształtuje siebie, włas ne ja. Jest bowiem w stanie konstruować spójny obraz siebie, łączący jego przeszłość z doświadczaną teraźniejszością, a także projektowaną przyszłością (McAdams, 1985, 18). Ważną właściwością włas nej opowieści jest nie tylko to, że człowiek może nadawać sens wydarzeniom i prze-życiom biograficznym, ale stanowi niepowtarzalny sposób mitologizowania włas-nego życia, swoisty klucz interpretowania i rozumienia siebie w relacji do świata (McAdams, 1989, 160–177). Wspomniany klucz konstruowania narracji biogra-ficznej konkretnej osoby obrazuje specyfikę symbolizowania jej rzeczywistości wewnętrznej i zewnętrznej. A więc to, jak chce widzieć samą siebie, czemu przy-pisuje znaczenie, a także ku czemu chce dążyć w swoim życiu. Na tym podłożu formułowane jest założenie, że konstruowanie włas nej opowieści jest warunkiem samopoznania i samorozumienia, z kolei poznanie czyjejś opowieści (historii ży-cia) jest warunkiem poznania drugiego człowieka (zob. Lalak, 2010, 362).

Metafora mitycznej podróży do wewnątrz człowieka w myśl S. Keena (Keen, Valley-Fox, 1989) jest punktem wyjścia w rozważaniach Małgorzaty Opoczyńskiej nad biograficzną perspektywą duchowego przebudzenia człowieka zanurzonego w świecie społecznie narzuconych mitów i symboli. Ów świat narzuca jednost-ce schematy postrzegania rzeczywistości i wartości oraz jednost-cele dążeń życiowych

i pożądane sposoby ich osiągania (por. Tokarska, 1999, 176). Co więcej, stanowi społeczno-kulturową ramę jej myślenia i działania, w której od dzieciństwa w spo-sób nieuświadamiany kształtuje się mentalnie. Świat mitów i symboli jest więc utożsamiany z „jedną wielką opowieścią rodzaju ludzkiego”, źródłem zbiorowego wyobrażenia okreś lającego, jak należy „włączać się w ten świat i jak odnajdy-wać w nim swoje miejsce” (Opoczyńska, 1999b, 142). Jednakże zamiast otwierać przed człowiekiem „perspektywę wolności wiodącą ku transcendencji, wolność tę ogranicza (…), sprowadzając do utartych i nieuświadomionych schematów myślenia, odczuwania, postrzegania i działania” (Ibidem). Jedynym sposobem duchowego przebudzenia człowieka jest krytyczny osąd narzucanych mu mitów i symboli, dokonywany z perspektywy świadomie przeżywanej biografii. Chodzi o intencjonalne i autorefleksyjne podjęcie włas nej podróży do wewnątrz, prowa-dzącej do konstruowania osobistego mitu, w którym człowiek uczestniczy całym sobą (Ibidem, 143).

Metafory opowieści oraz podróży do wewnątrz ukazują mechanizmy budowa-nia i podtrzymywabudowa-nia tożsamości narracyjnej podmiotu, mającej istotne znaczenie w warstwie biograficznej. Tożsamość narracyjna wiąże się bowiem z budowaniem wieloaspektowej, lecz spójnej narracji podmiotu, w której nieustannie reinterpreto-wana i rekonstruoreinterpreto-wana biografia jest jedną z wielu potencjalnie możliwych „histo-rii, jakie mogą być opowiedziane o rozwoju jednostki jako ja” (Nowak-Dziemiano-wicz, 2007, 22). Wówczas „tożsamość przyjmuje postać projektu refleksyjnego, który jest konstruowany poprzez narrację” (Ostaszewska, 2014, 56). Autoreflek-syjne odniesienie się do sensu włas nego życia w postaci narracji biograficznej podmiotu pozwala zatem oddzielić tożsamość biograficzną od tożsamości me-tafizycznej (Nowak-Dziemianowicz, 2011, 40–41). Tożsamość biograficzna wią-że się ze świadomością przebytej drogi, opowieścią „o swoim życiu, jego treści, dramaturgii, myśli przewodniej”, która wyraża się w strukturze znaczeniowej py-tań: „skąd przybywam i dokąd zmierzam?” (Ibidem). Natomiast tożsamość meta-fizyczna jest łączona z samorozumieniem podmiotu odnoszonym do duchowego wymiaru jego egzystencji. Wiąże się bowiem z refleksją wokół istoty włas nego ist-nienia jako poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie: „po co jestem?” (Ibidem, 41).

Niekończąca się możliwość generowania przez człowieka różnych wariantów narracji biograficznej ukazuje kreatywną rolę samorozumienia podmiotu budują-cego tożsamość narracyjną, charakteryzującą się przejściem od biografii norma-tywnej do biografii projektowanej z włas nego wyboru (Dryll, Cierpka, 2011, 26). W tym znaczeniu biografia ujawnia dynamizm i potencjalność życia człowieka, rozumianego jako „bezustanny proces konfrontowania włas nego doświadczenia ze zmieniającym się światem zewnętrznym”, jego włas nymi oczekiwaniami i dą-żeniami (Lalak, 2010, 394). Podejmowanie osobistej narracji biograficznej (opo-wieści) rozbudza i rozwija namysł nad zakresem i doniosłością zmian włas nego rozwoju widzianego w perspektywie zmian już dokonanych, oznaczających oso-bową transformację od ja przeszłego do ja aktualnego. Jak również zmian anty-cypowanych, widzianych w perspektywie niedokonanej jeszcze, lecz pożądanej wizji osobowego rozwoju podmiotu. Narracja biograficzna jest więc warunkiem ko-niecznym dla zaistnienia autokreacji jako procesu osobowej zmiany wyznaczanej

świadomością występowania dystansu od ja aktualnego do ja potencjalnego (por. Dudzikowa, 2007, 286–288).

O istotnym znaczeniu autokreacyjnym, w tym także autoedukacyjnym, bio-grafii nie decyduje zatem koncentrowanie się na jej retrospektywnym wymiarze, ogniskującym się wokół relacjonowania tego, co już się wydarzyło. Wówczas bo-wiem biografia byłaby statycznym konstruktem myślowym, domkniętym opisem tego, co się wydarzyło w życiu podmiotu, o nikłej przydatności w procesie ucze-nia się z życia. Decydujące znaczenie odgrywa prospektywny wymiar biografii, który wiąże się z nastawieniem podmiotu na opowiadanie włas nego życia doko-nywane wciąż na nowo z perspektywy aktualnych doświadczeń poddawanych autorefleksji (por. Demetrio, 2009, 172–173). Prospektywny charakter biografii oznacza w tym kontekś cie jej autentyczne przeżywanie w samopoznaniu, a tak-że samookreś leniu wobec kluczowych spraw życiowych i wyzwań moralno-egzy-stencjalnych. Zakłada potencjalność wielowariantowego kształtowania włas nego życia, postrzeganego w różnych aspektach i perspektywach. Czyni z biografii proces twórczego „rozwoju i kształtowania ludzkiego życia” (Lalak, 2010, 107). Wyzwala tym samym poczucie włas nej sprawczości podmiotu – jako twórcy świa-domie projektującego dalszą drogę osobowej autokreacji.

Prospektywny charakter biografii bazuje zatem na biograficzności okreś lanej jako zdolność człowieka do autorefleksyjnego odniesienia się do włas nego życia, umożliwiającego kreatywne jego projektowanie i przebudowywanie (por. Alhe-it, 1994, 8). Zdolność ta jest utożsamiana z potencjałem i zasobami człowieka, które umożliwiają mu uczenie się, samokształtowanie i projektowanie włas nego życia (Lalak, 2010, 396; 2014, 33–51). Z biograficznością łączy się zatem po-czucie sprawstwa rozpoznawanego w dwóch aspektach. Po pierwsze, związa-nego z możliwością wielokrotzwiąza-nego modelowania i (re)konstruowania koncepcji włas nego życia w integralnym powiązaniu z bieżącym kontekstem społecznym, który okreś la zewnętrzne, ponadpodmiotowe warunki społecznego funkcjono-wania człowieka i jednocześ nie ramę autorefleksyjnego doświadczania włas nej biografii. Po drugie, odnoszącego się do możliwości modyfikowania włas nego stosunku do bieżącego kontekstu społecznego (odmiennego jego odczytywania i rozumienia) lub do decyzji o jego zmianie. Ramą indywidualnej sprawczości jest konkretna sytuacja życiowa osadzona w szerszym kontekś cie społecznym. Jed-nak zdolność do (re)definiowania włas nego stosunku do świata i jednostronnego kształtowania relacji łączącej człowieka ze światem czyni możliwym przekracza-nie zewnętrznych ograniczeń w kształtowaniu włas nej biografii. Umożliwia ona człowiekowi nieustanne dokonywanie gruntownych zmian w sposobie myślenia i działania, prowadzących do przebudowywania „włas nego życia, toczącego się w okreś lonych warunkach, z utrzymującym się przekonaniem człowieka, że może on ten kontekst planować i zmieniać” (Skibińska, 2006, 15–17).

Autokreacja wyraża się więc w odkrywaniu nowych, wcześniej niedostrze-ganych możliwości odczytywania i zarazem jakościowo nowego kształtowania relacji ze światem. Uświadomienie tych możliwości ma zasadnicze znaczenie nie tylko dla samego wyobrażenia potencjalnych sposobów przeżywania włas nego życia, ale też dla realnego brania ich pod uwagę i projektowania koncepcji siebie

w perspektywie samodzielnego reinterpretowania i rekonstruowania włas nej bio-grafii. Tym samym biograficzność pozwala człowiekowi pogłębiać rozumienie sie-bie oraz utrwalać włas ną tożsamość (Solarczyk-Szwec, 2010, 58).

Wymienione dwa aspekty rozważanej biograficznej sprawczości człowie-ka nie oznaczają oczywiście nieograniczonych możliwości wpływania na kształt i przebieg włas nego życia. Podkreślają jednak realną możliwość kierowania włas-nym życiem, polegającą na przekraczaniu podmiotowych i ponadpodmiotowych (społecznych) ograniczeń hamujących proces indywidualnego rozwoju i formo-wania (Alheit, 1995, 65). W tym sensie biograficzność warunkuje możliwość oso-bowej autokreacji.

Twórcze odniesienie się do włas nej biografii wiąże się z umiejętnością wy-tworzenia autodystansu i wypracowania stosunku do swojego życia, który odda-je sens analogii do plastycznego tworzywa w rękach twórcy. Owa plastyczność symbolizuje odmienny stosunek do życia, nad którym człowiek przejmuje kontrolę i które może kształtować zgodnie z aktualną koncepcją siebie. Życie traktowane jest wówczas jako osobisty projekt autokreacji podejmowany w sytuacji uczenia się (Bron, 2009, 42; por. Lasocińska, 2014, 42–43). Aktywny i twórczy stosunek do biografii otwiera perspektywę pozytywnego nastawienia do nieznanej i nie-pewnej przyszłości, która już nie wzbudza lęku, lecz jest odbierana przez podmiot jako szansa lokowana w sferze samorealizacji lub/i samotranscendencji. Przy-szłość jest więc definiowana jako atrakcyjne życiowo wyzwanie, nie zaś jako au-todestrukcyjna walka czy też zmaganie z przeciwnościami losu (Bron, 2009, 42).

Odniesienie się do biografii, jako twórczego projektu samopoznawania i sa-motworzenia podmiotu, pozwala uchwycić jej prospektywność, wyjątkowość i nie-powtarzalność. Wyjątkowość każdej biografii wiąże się ze specyfiką narracji bio-graficznych podmiotu i zarazem jego namysłu nad włas nymi doświadczeniami biograficznymi. To, jaki stosunek do nich wytworzy ze względu na kontekst spo-łeczny, jakie znaczenia im nada i jak je usytuuje w szerszych strukturach biogra-ficznych, jest wyłącznie w gestii podmiotu. Przeżywanie i rekonstruowanie włas nej biografii jest w tym sensie oryginalne, jedyne, nie do skopiowania przez drugiego człowieka. Niepowtarzalność biografii prowadzi do uświadomienia sensu włas nej drogi życiowej jako jednego z wielu możliwych do zrealizowania wariantów oraz jej oryginalności w świetle dróg życiowych innych ludzi. Tym samym kontekst wy-jątkowości i niepowtarzalności każdej biografii odsłania przed człowiekiem fakt jego osobowej jedyności i zarazem wolności w odniesieniu się do samego siebie. Refleksyjne odniesienie się do włas nej biografii jest więc odkrywaniem sie-bie i uczeniem się siesie-bie w perspektywie indywidualnych narracji biograficznych. W tak rozumianej autoedukacji podmiotu tkwi wartość świadomego przeżywania włas nej biografii (Czerniawska, 2002, 30–31; por. Wnuk-Olewicz, 2009, 61), którą Gaston Pineau łączy z autokreacją jako usystematyzowaną i odpowiedzialną wę-drówką kształtującą obraz siebie, a Ducio Demetrio z osobliwą i osobistą sztuką poznania siebie (Pineau, 1983; Demetrio,1999).

Autoedukacyjny aspekt narracji biograficznych podejmują również Michael Tedder i Gert Biesta (Tedder, Biesta, 2009a, 33). Autorzy ci przypisują uczeniu się narracyjnemu bezpośredni związek z aktywnie kształtowaną biografią. Stwierdzają

bowiem, że stanowi ono „rezultat artykulacji swojej historii życia poprzez opo-wiadanie i namysł nad życiowymi doświadczeniami. Innymi słowy – jednostka uczy się, opowiadając swoją biografię” (Ibidem). Jednakże uczenie się narracyj-ne wpływa również pośrednio na kształt późniejszych konstrukcji biograficznych, budowanych w kontekś cie autorefleksji podmiotu. Narracja biograficzna inspiruje do uczenia się narracyjnego, które z kolei determinuje sposób interpretowania i konstruowania włas nej biografii. Rozwija tę myśl E. Dubas, wskazując nie tylko to, że w sytuacji opowiadania zachodzi uczenie się, ale również to, że uczenie się wywołane refleksją biograficzną może być utożsamiane z mentalną podróżą w czasie. Metafora podróży symbolizuje sytuację uczenia się narracyjnego, które mieści się w kategorii uczenia się wewnętrznego. Sytuacja ta sprzyja głębszemu poznaniu i rozumieniu samego siebie, a także drugiego człowieka (Dubas, 2017, 67–68). Dostrzegając złożoność narracyjnego uczenia się, wspomniani autorzy postulują odchodzenie od wąskiego rozumienia narracji biograficznej, jako noś- nika uczenia się, na rzecz jej szerokiej perspektywy jako przestrzeni uczenia się (Tedder, Biesta, 2009a, 33).

Nakreślona szeroka perspektywa biografii obejmuje wymiary uczenia się utożsamiane zarówno z uczeniem się o włas nym życiu, jak i z włas nego życia. Drugi z wymienionych wymiarów uczenia się jest integralnie powiązany z narracyj-nym uczeniem się w działaniu, w którym podmiot interpretuje włas ną historię, kie-rując się bieżącą autorefleksją indywidualnych przeżyć i doświadczeń (Hallqvist, Hydén, 2013, 1–3). Polega to na ciągłym uzgadnianiu podmiotu z samym sobą treści włas nej biografii i ich interpretacji w świetle różnych kontekstów znaczenio-wych odnoszonych do aktualnej jego sytuacji życiowej. Uzgadnianie to otwiera przed człowiekiem możliwość narracyjnego uczenia się w działaniu oraz budo-wania spójnej tożsamości narracyjnej (Tedder, Biesta, 2009b, 79; Hallqvist, 2014, 497–513; McAdams, 1989, 160–177). Jest ono podstawą do antycypowania dal-szych etapów opowieści włas nego życia. Wszak „narracja/opowiadanie to nie tyl-ko tyl-konstruowanie danej wersji swojego życia. To także tyl-konstruowanie danej wer-sji samego siebie” (Tedder, Biesta, 2009a, 22). Narracyjne uczenie się w działaniu jest więc istotnym przejawem aktywności autokreacyjnej podmiotu.

W nakreślonym współwystępowaniu biografii i uczenia się zachodzi imma-nentny związek, który Peter Alheit formułuje w sposób jednoznaczny: „bez bio-grafii nie ma uczenia się, bez uczenia się nie ma biobio-grafii” (Alheit, 2002, 69; 2011, 13). Autor ten uzasadnia tak sformułowaną tezę za pomocą trudnego do zbicia argumentu wskazującego na fakt, że uczenie się zachodzi we wszystkich aspek-tach życia człowieka i z tego powodu wyraża się w perspektywie indywidualnej biografii uczącego się (por. Alheit, 1995, 59). Nie może zachodzić poza nią. Wiąże się więc z transformacją „struktur doświadczenia, wiedzy i działania w kontekś cie historii życia ludzi i ich rzeczywistości” (Alheit, 2002, 64). Tym samym uczenie się stanowi warunek konieczny, aby „konstruowana lub rekonstruowana biografia mogła być świadomą formą doświadczenia” człowieka (Alheit, 2002, 69).

Biografia jest więc źródłem i zarazem przestrzenią uczenia się biograficzne-go (por. Golonka-Legut, 2012, 45–62). Zakłada uczenie się jako proces