na rodzicielstwo adopcyjne
3.2. Znaczenie aksjosfery małżonków w sposobie odniesienia się do rodzicielstwa adopcyjnego
Uniwersalny charakter wartości oraz ich hierarchiczne uporządkowanie znaj-dują swoje odbicie w wielowymiarowej rzeczywistości rodzicielstwa adopcyjnego. Specyfika ich odrębnych jakości daje do myślenia w dążeniu do uchwycenia za-równo zasadniczych, jak i subtelnych różnic w sposobie rozpoznawania i rozumie-nia rzeczywistości rodzicielstwa. Inspirujące jest w tym kontekś cie hierarchiczne zróżnicowanie statusów poszczególnych modalności wartości, którego podstawą, w myśl M. Schelera, są kryteria: istotowej trwałości wartości, ich podzielności, stopnia relatywności, zdolności do fundowania i poziomu przeżycia spełnienia. Subtelność napięć i podziałów występujących między modalnościami wartości sprzyja odniesieniu się do złożonej, wewnętrznie zróżnicowanej i w dużej mierze nieprzeniknionej, wielowymiarowej rzeczywistości rodzicielstwa. Koncepcja włas-nego rodzicielstwa adopcyjwłas-nego jest zależna od specyfiki treściowej i strukturalnej konstrukcji aksjosfery małżonków, ich dojrzałości aksjologicznej i przyjętej przez nich perspektywy antropologicznej. Na podłożu uwewnętrznionych przez małżon-ków wartości kształtuje się bowiem ich rozumienie sensu życia człowieka, sposób odniesienia się do drugiego człowieka, gotowość do kierowania się jego dobrem i obdarzenia go miłością, a także sposób rozumienia rodzicielskich powinności w zakresie opiekuńczym, wychowawczym i moralnym. Koncepcja rodzicielstwa
adopcyjnego małżonków jest w tym kontekś cie wypadkową ich indywidualnego charakteru towarzyszenia dziecku, przeżywania jego obecności na różnych po-ziomach miłości rodzicielskiej, wychowawczego i opiekuńczego wspierania jego rozwoju, odpowiedzialności za rozbudzanie i rozwijanie jego życia duchowego. Rozpatrywanie rzeczywistości rodzicielstwa adopcyjnego w perspektywie ak-sjologicznej wiąże się z przekraczaniem przez małżonków granicy świata wartości istniejących obiektywnie i wydobywaniem z niego tych wartości, z którymi łączą konkretne znaczenia w swoim życiu małżeńskim i rodzinnym. Odsłania tym samym treści autentycznych przeżyć małżonków, które odcisnęły niezacieralny ślad w ich życiu. Podstawowe znaczenie w tym kontekś cie zyskuje dojrzałość aksjologiczna małżonków i intencjonalnie podejmowana przez nich praca samowychowawcza zorientowana na rozpoznawanie i uwewnętrznianie wartości osoby oraz świado-me (re)konstruowanie włas nej aksjosfery. Treść i struktura aksjosfery małżonków rzutuje na kształt ich włas nej koncepcji antropologicznej, a w jej perspektywie, na kształt włas nego rodzicielstwa adopcyjnego. W tym znaczeniu autokreacyjne dojrzewanie osobowe małżonków zakłada ich nieustanny rozwój aksjologiczny, realizowany w przestrzeni ich aktywności autoformacyjnej, transformatywnego uczenia się biograficznego oraz stawania się podmiotem agatologicznym.
Struktura porządku wartości konstytuujących aksjosferę małżonków jest więc kluczowa dla kształtowania przez nich rzeczywistości rodzicielstwa adopcyjne-go. Znajdują w niej wyraz odmienne jakości wartości sytuowanych na różnych poziomach modalności. Analiza uniwersalnych związków i zależności wartości rzutowanych na osobistą aksjosferę małżonków odsłania podłoże aksjologiczne ich osobliwego i niepowtarzalnego odniesienia się do rodzicielstwa adopcyjnego. Charakterystyczny przejaw tego rzutowania ujawnia się w napięciu między warto-ściami rzeczy a wartowarto-ściami osoby. W drugiej odsłonie tego rzutowania dochodzą do głosu subtelniejsze jakościowe zróżnicowania poszczególnych modalności wartości.
Kryterium istotowej trwałości wartości rzuca światło na rodzicielstwo adop- cyjne ujmowane w dwojaki sposób: jako przestrzeń wspólnotowego współ- istnienia rodziców z dzieckiem, uformowana na bezwarunkowej akceptacji i mi-łości dziecka, a przez to rozpoznawana jako całożyciowy, zawsze aktualny wybór małżonków, będący swoistym gwarantem stałości i niezmienności relacji rodzicielskiej; lub jako przestrzeń doświadczania wzajemnej obecności rodziców i dziecka, uformowana na warunkowej akceptacji i miłości dziecka, co wzbudza napięcie o umownym, poniekąd transakcyjnym charakterze relacji rodzicielskiej i niesie ryzyko jej nietrwałości. Trwałość relacji rodzicielskiej zależy od trwałości wartości, z którymi małżonkowie ją łączą. Ujawnia się w tym kontekś cie dylemat samookreś lenia małżonków związanego z faktyczną ich koncepcją włas nego rodzicielstwa. Może ono zakładać integralny związek z wizją siebie jako rodziców adopcyjnych, którzy dostrzegają dla siebie autentyczną szansę spełnienia się w tej formie rodzicielstwa. Może ono jednak utrwalać pewien ich mentalny dystans do wyobrażenia siebie jako rodziców adopcyjnych, osłabiający ich przekonanie o możliwości spełnienia się w tej formie rodzicielstwa. Dystans do wizji siebie jako rodzica adopcyjnego przenosi się w sposób niekoniecznie uświadomiony
na stosunek do dziecka, gotowość otwarcia się na osobowy charakter jego obecności, obdarzenia go miłością bez żadnych warunków wstępnych, a więc w konsekwencji na kształt relacji rodzicielskiej. Identyfikowanie się z koncepcją rodzicielstwa adopcyjnego jako włas nego rodzicielstwa sprzyja autentycznemu przeżywaniu bliskości z dzieckiem taktowanym jako włas ne dziecko. Z kolei dystansowanie się od rodzicielstwa adopcyjnego w kontekś cie koncepcji włas-nego rodzicielstwa utrwala oddalenie emocjonalne, mentalne i duchowe od dziecka. Blokuje więc małżonków, zmusza do nieprzekraczania granicy obcości genetycznej i w konsekwencji uniemożliwia dostrzeżenie w nim włas nego dziec-ka. Wówczas każda próba przełamania tego dystansu jest w istocie wewnętrznym zmaganiem się małżonków z brakiem gotowości otwarcia się na wartość miło-ści, rozpoznawaną na wyższych poziomach modalności duchowej lub religijnej. Na tym tle zarysowuje się więc znaczenie podłoża aksjologicznego w kształto-waniu koncepcji włas nego rodzicielstwa i jej urzeczywistnianiu w praktyce życia codziennego małżonków.
Kryterium podzielności wartości ujawnia inną płaszczyznę rozpatrywania ro-dzicielstwa adopcyjnego. Wiąże wartości utożsamiane z tą formą roro-dzicielstwa z konkretnymi dobrami, w których wartości te się urzeczywistniają. Zależność wartości od dóbr wyraża się w prawidłowości: w przypadku wartości niższej kon-kretne dobro musi być dzielone, aby zapewnić do niej dostęp innym osobom, natomiast w przypadku wartości wyższej dobro to nie wymaga dzielenia, aby wartość ta stała się udziałem wielu osób. Prawidłowość ta odniesiona do rodzi-cielstwa adopcyjnego ujawnia jego rozumienie w kontekś cie relacji z konkretnymi dobrami, z którymi małżonkowie je łączą. W sytuacji, w której małżonkowie kierują się bezwarunkową akceptacją i miłością dziecka, rodzicielstwo adopcyjne traktują jako dobro realizowane w przyjęciu drugiego człowieka do siebie i powierzeniu mu siebie jako daru miłości. Nie są jednak wyłącznie dawcami dobra w relacji z dziec-kiem, lecz równocześnie biorcami dobra realizującego się w ich życiu dzięki fakto-wi obecności dziecka w przestrzeni tej relacji. Dobro to rozpoznają przede wszyst-kim jako przemieniające ich wewnętrznie odkrywanie włas nego człowieczeństwa w podjęciu na poziomie powinnościowym, moralnym i egzystencjalnym wezwania do miłości. W rodzicielstwie adopcyjnym rozpoznają więc dobro czynione i do-bro darowane, któremu (mają tego świadomość) nie można się sprzeniewierzyć, lecz o które trzeba zawalczyć i nieustannie się troszczyć. Niepodzielność wartości rodzicielstwa adopcyjnego ujawnia się w tym, że udział w niesionym przez nie dobru mogą mieć inne osoby. Chodzi na przykład o rodzeństwo adoptowanego dziecka również pozbawione rodziny biologicznej, które znajduje swój dom we wspólnocie rodziny adopcyjnej małżonków, czy też osoby z szerszego otoczenia rodzinnego, które wiedzione przykładem małżonków tworzą sprzyjającą atmosfe-rę do budowania osobistej relacji z adoptowanym dzieckiem/dziećmi jako włas-nym wnukiem, siostrzeńcem, kuzynem itp. W świetle wartości niepodzielnych ro-dzicielstwo adopcyjne małżonkowie traktują jako wyzwanie życiowe wymagające odwagi autentycznego i odpowiedzialnego zaangażowania się całymi sobą.
Zgoła odmienny obraz rodzicielstwa adopcyjnego kreślą z kolei małżonkowie, którzy kierują się warunkową akceptacją i miłością dziecka. Przejawiają ambiwa-lentny stosunek do wartości rodzicielstwa adopcyjnego w swoim życiu, z różnych
bowiem powodów nie są przekonani co do trafności włas nych rozstrzyg nięć w tym zakresie. Znajdują się w wykreowanej przez siebie sytuacji, w której są rodzicami adopcyjnymi – poniekąd wbrew sobie. Identyfikują się połowicznie z wartościami utożsamianymi z rodzicielstwem adopcyjnym, ponieważ nie uwolnili się mentalnie od myśli o rodzicielstwie biologicznym, traktowanym jako faktyczne spełnienie się w macierzyństwie i ojcostwie. Rzeczywistość rodzicielstwa adopcyjnego łączą więc z wartościami podzielnymi, ujawniającymi się w warunkowej akceptacji i mi-łości dziecka. Udział w dobru związanym z realizacją wartości na niższych pozio-mach modalności zakłada ujawnianie pozytywnych uczuć wobec dziecka, które spełnia wstępne warunki okreś lone przez małżonków, lecz nie obejmuje analo-gicznego postępowania wobec jego rodzeństwa. Przyjęcie dziecka do przestrzeni życia rodzinnego i obdarzenie go miłością nie jest wówczas łączone z możliwo-ścią udziału w tym dobru bliskich mu osób znajdujących się w podobnej sytuacji życiowej. Taki stosunek małżonków do wartości łączonych z rodzicielstwem adop- cyjnym utrudnia również innym osobom z otoczenia rodzinnego udział w dobru płynącym z faktu adopcji dziecka, które również mogą mentalnie zamykać się na dostrzeżenie w nim pełnoprawnego i równowartościowego członka rodziny. Mał-żonkowie kierujący się takim stosunkiem do włas nego rodzicielstwa adopcyjnego stają się wówczas nosicielami wartości nietrwałych i podzielnych.
Kryterium relatywności wartości odsłania rodzicielstwo adopcyjne w kontekś-cie wrażliwości aksjologicznej małżonków. Rodzikontekś-cielstwo rozpoznawane przez nich na poziomie wartości hedonicznych wiąże się ze zmysłowym charakterem relacji z dzieckiem. Kluczowym aspektem myślenia o rodzicielstwie jest jego roz-poznawanie w sferze cielesnej. Jest ono wówczas utożsamiane z okazywaniem dziecku czułości, czerpaniem radości z jego pielęgnowania, przeżywaniem mi-łości rodzicielskiej w nieustannej bliskości fizycznej z dzieckiem, w byciu z nim tu i teraz. Ma to istotne znaczenie w budowaniu relacji z dzieckiem, począwszy od etapu preparentalnego przez kolejne fazy zawiązywania i rozwijania relacji rodzicielskiej na etapie parentalnym. Na tym poziomie wartości ujawnia się bo-wiem kluczowy deficyt czy też niedostatek rodzicielstwa adopcyjnego, związa-ny z brakiem możliwości zmysłowo odbieranego przeżywania obecności dziecka w okresie prenatalnym, w czasie porodu oraz pierwszych tygodni życia w okresie noworodkowym. W przypadku adopcji dziecka kilkuletniego małżonkowie są rów-nież pozbawieni możliwości zmysłowej warstwy doświadczania osobistej relacji z dzieckiem w okresie niemowlęcym i wczesnego dzieciństwa.
Wartości utylitarne rzucają światło na rodzicielstwo adopcyjne rozpoznawane w kategoriach perspektywicznej pragmatyczności. Fakt bycia rodzicami umoż-liwia małżonkom wejście w role matki i ojca, a tym samym pozwala im z innej pozycji budować relację z otoczeniem społecznym. Rodzicielstwo adopcyjne widziane w tej perspektywie jest łączone z czerpaniem korzyści społecznych, w bliskiej i nieco dalszej przyszłości związanych z szacunkiem i uznaniem innych w otoczeniu społecznym, a także z przywilejami płynącymi z władzy rodzicielskiej w relacji z dzieckiem. Może też być ujmowane w kontekś cie antycypowanych korzyści w okresie starości małżonków, utożsamianych z obowiązkiem moralnym dziecka do pełnienia wobec nich zadań wspierająco-opiekuńczych. Rodzicielstwo
adopcyjne może poza wskazanymi aspektami dodatkowo wiązać się z instru-mentalnym wykorzystywaniem go przez małżonków do budowania pożądanego w swoim otoczeniu wizerunku, na przykład uduchowionych wrażliwców litujących się nad biedną sierotką czy też moralnych championów czyniących dobro godne podziwu i uznania.
Z inną jakością czucia wartości wiąże się natomiast doświadczanie rodziciel-stwa adopcyjnego rozpatrywanego na poziomie wartości witalnych. Uwaga mał-żonków koncentruje się na tym poziomie modalności na doświadczaniu obecności dziecka jako istoty dynamicznie rozwijającej się w sferze fizycznej, emocjonalnej, intelektualnej i społecznej. Bycie rodzicem jest przez nich wówczas definiowane jako tworzenie warunków rozwojowych dla dziecka, stymulujących jego wielo-stronny rozwój i eliminujących ujawniające się deficyty rozwojowe. W przypadku dziecka z zaburzeniami rozwojowymi bądź też z niepełnosprawnościami rodzi-cielstwo adopcyjne łączone z wartościami witalnymi wyraża się wówczas w two-rzeniu warunków sprzyjających efektywnemu wspieraniu jego rozwoju w formie zajęć rewalidacyjnych, terapeutycznych czy też rehabilitacyjnych. Witalny aspekt doświadczania przez małżonków rodzicielstwa adopcyjnego wiąże się w dużej mierze z temporalnym charakterem dynamicznie kształtowanej relacji rodziciel-skiej. Treścią przeżyć małżonków staje się towarzyszenie dziecku w stopniowym jego usamodzielnianiu się na różnych etapach rozwojowych: adolescencyjnym, przedproża dorosłości, wczesnej dorosłości, a być może, że również średniej do-rosłości (zob. Bartnikowska, Ćwirynkało, 2013, 105–114).
Z kolei zdolność do czucia wartości duchowych odsłania inną jakościowo płaszczyznę doświadczania rodzicielstwa adopcyjnego. Na tym poziomie modal-ności wartości rodzicielstwo adopcyjne ujawnia się jako rzeczywistość dynamizu-jąca życie duchowe małżonków i zarazem nadadynamizu-jąca mu znaczenie sensotwórcze. Pierwszoplanowym aspektem troski małżonków o rozwój duchowy dziecka staje się wprowadzanie go w świat treści kulturowych konstytuujących poznawczo-es-tetyczną i etyczną warstwę jego egzystowania w rzeczywistości społecznej. Bio-rąc pod uwagę specyfikę rodzicielstwa adopcyjnego, można stwierdzić, że zna-czenie zyskuje wówczas wieloaspektowe, dojrzałe odniesienie się małżonków do tych elementów biografii włas nej i dziecka, które dotyczą okresu poprzedzającego fakt jego adopcji. Ma ono istotne znaczenie dla kształtowania się tożsamości by-cia rodzicem adopcyjnym i zarazem byby-cia dzieckiem adoptowanym.
Odniesienie się do wartości religijnych nadaje rodzicielstwu adopcyjnemu szczególny, metafizyczny walor afirmacji osobowej natury człowieka, wyrażającej się w zdolności zwrócenia ku drugiemu człowiekowi jako osobie. Wiąże się ono przede wszystkim z uchwyceniem przez małżonków sensu otwarcia się na osobę dziecka i przyjęcia go do siebie w perspektywie miłości bliźniego. Wartości reli-gijne przenikają rzeczywistość rodzicielstwa adopcyjnego widzianego wówczas jako droga, która pod pewnymi względami jest dążeniem do odwzorowania per-sonalistycznego obrazu Rodziny Świętej, w rzeczywistość której jest również wpi-sany fakt adopcji dziecka – Jezusa. Perspektywa wartości religijnych rzutowana na rzeczywistość rodzicielstwa adopcyjnego nakreśla powinność wychowawczą małżonków, utożsamianą z inspirowaniem i wspieraniem dziecka w budowaniu
relacji osobowej z Bogiem. Jest ona ujmowana jako kluczowy aspekt świadome-go dążenia do dojrzałości osobowej.
Kryterium zdolności do fundowania innych wartości współbrzmi w kontekś-cie rodzikontekś-cielstwa adopcyjnego z kryterium relatywności wartości oraz kryterium poziomu przeżycia spełnienia. Założenie, że wyższe wartości mają zdolność fun-dowania wartości niższych, przekłada się na jakość przeżywania rzeczywistości rodzicielstwa adopcyjnego rozpoznawanego na różnych poziomach modalności wartości. Przeżywanie przyjemności przez małżonków, czerpanie pozytywnych doznań z faktu bycia rodzicami adopcyjnymi jest możliwe w tym zakresie i na tyle, na ile wartości hedoniczne są ufundowane w wartościach witalnych, utożsamia-nych z pełnym ich dynamizmem życia. Osoby osłabione przewlekłymi chorobami, nałogami, zdarzeniami losowymi odbierającymi wolę życia znacząco redukują możliwość realizowania się w rodzicielstwie adopcyjnym na poziomie wartości he-donicznych. Z kolei przeżywanie włas nej witalności małżonków może mieć o tyle dla nich znaczenie, o ile są w stanie tę witalność przekuć w działania o charakte-rze osobotwórczym, rozpoznawane na poziomie wartości duchowych. Koncentra-cja małżonków na dbałości o kondycję psychofizyczną, kształtowaną na podłożu zdrowego trybu życia, aktywności fizycznej, higieny pracy umysłowej, daje im chęć do życia i poczucie znaczących zasobów energii życiowej, co wzmaga w nich wiarę we włas ne możliwości i siłę do podejmowania wyzwań związanych z rodzi-cielstwem adopcyjnym. Ich aktywność rozpoznawana w odniesieniu do wartości witalnych nie jest jednak celem samym w sobie, lecz warunkiem koniecznym do odkrywania sensu włas nego życia. Zyskuje ona znaczenie o tyle, o ile przekłada się na ich działania rozpoznawane na poziomie wartości duchowych. Te z kolei są niezbędne w procesie autokreacji do rodzicielstwa adopcyjnego. Wiążą się bowiem z podejmowaniem aktywności ukierunkowanych na drugiego człowieka, szersze otoczenie społeczne, świat zewnętrzny. Stanowią fundament umożliwia-jący budowanie relacji rodzicielskiej poprzez transcendujące świat wewnętrzny małżonków wyjście ku dziecku. Jednakże wartości duchowe nie wyczerpują moż-liwości rodzicielskiego spełnienia małżonków, ponieważ są fundowane przez war-tości religijne. Te ostatnie decydują o zakresie i głębi duchowego przeżywania ro-dzicielstwa o tyle, o ile zostaną uchwycone w perspektywie personalistycznej, dla której świętość jest ostatecznym kryterium spełnienia osobowego człowieka. War-tości religijne są traktowane przez małżonków jako aksjologiczne drogowskazy w codziennym postępowaniu na drodze autokreacji do rodzicielstwa adopcyjnego. Łączą się bowiem z postępowaniem osób powszechnie uważanych za szczegól-nie bliskie wyobrażeniu świętości w sposobie traktowania innych ludzi i zaanga-żowania się w sprawy innych ludzi, dla ich dobra, a więc postępowaniem, które-mu nadają znaczenie sensotwórcze z punktu widzenia włas nego rodzicielstwa.
Kryterium poziomu przeżycia spełnienia wywołanego zrealizowaniem kon-kretnej wartości w okreś lonej sytuacji życiowej wiąże się z różnymi poziomami zadowolenia. Zadowolenie, rozumiane jako przeżycie spełnienia małżonków od-noszone do rzeczywistości rodzicielstwa adopcyjnego, odsłania główną linię po-działu między wartościami rzeczy a wartościami osoby. Pierwsza grupa wartości wywołuje płytkie, niemające większego znaczenia egzystencjalnego nietrwałe
stany spełnienia małżonków w relacji rodzicielskiej. Natomiast wartości osoby wywołują głębokie poczucie spełnienia małżonków w rodzicielstwie adopcyjnym. Mają one dla małżonków istotne lub wręcz przełomowe znaczenie egzysten-cjalne. Zarysowany podział głębokości spełnienia wskutek zrealizowania przez małżonków wartości rzeczy lub wartości osoby w relacji z dzieckiem jest zasad-niczy dla jakości tej relacji i stosunku do istoty samego rodzicielstwa adopcyjne-go. Przeżywanie relacji rodzicielskiej na poziomie wartości rzeczy prowadzi do uprzedmiotowienia osoby dziecka, któremu odbiera się możliwość podmiotowego współtworzenia tej relacji i okreś la się warunki brzegowe dopuszczające je do uczestniczenia w niej na zasadach okreś lonych przez małżonków. Uczestnictwo dziecka w relacji rodzicielskiej jest więc warunkowane spełnianiem oczekiwań małżonków jako jego rodziców. Sytuacja taka, rozpoznawana na poziomie war-tości hedonicznych i utylitarnych, może przynosić chwilowe zadowolenie małżon-kom, związane z poczuciem ich ważności w kontekś cie dominującej roli w relacji rodzicielskiej. Takie zadowolenie małżonków jest jednak płytkie, nieistotne egzy-stencjalnie. Gdy przyjąć perspektywę wartości osoby, wtedy przeżywanie relacji rodzicielskiej wiąże się z uznaniem podmiotowej roli dziecka. Na każdym pozio-mie wartości osoby (witalnych, duchowych, religijnych) głębokość tego spełnienia stale się zwiększa, stosownie do stopnia fundowania przez nie wartości niższych, ich niepodzielności, nierelatywności i trwałości. Na poziomie wartości witalnych podmiotowy charakter uczestnictwa dziecka w relacji rodzicielskiej jest rozpozna-wany w kontekś cie dynamiki jego samorozwoju, wymuszającego na małżonkach uwzględnianie zakresu i specyfiki ujawniających się potrzeb rozwojowych, a tak-że inspirowanie tempa i jakości rozwoju dziecka poprzez inicjowanie różnych form jego aktywności. Na poziomie wartości duchowych podmiotowy udział dziecka wiąże się ze świadomością powinności moralnych małżonków, ze względu na fakt jego obecności współkreującej rzeczywistość rodzicielstwa adopcyjnego. Dziec-ko jest wówczas traktowane jaDziec-ko podmiot odkrywający istotę włas nego człowie-czeństwa w przestrzeni osobowego spotkania ze swymi rodzicami adopcyjnymi. Relacja osobowa jest punktem wyjścia inicjującym sytuacje, w których dziecko intencjonalnie lub w sposób niezamierzony urzeczywistnia włas ny potencjał oso-bowy, i zarazem punktem dojścia, wyznaczającym mu cel osobowej dojrzałości. Na poziomie wartości religijnych dziecko jest traktowane jako podmiot osobowy w myśl integralnej koncepcji człowieka, którego aktywność autoformacyjna zmie-rza do zaktualizowania wewnętrznego obrazu osoby. Rodzicielstwo adopcyjne rozpatrywane w kontekś cie tych wartości jest również szansą wzrastania ducho-wego małżonków, którzy w wydarzeniu spotkania ze swoim dzieckiem odkrywają istotę jego bezwarunkowej akceptacji jako osoby ludzkiej i miłości rodzicielskiej rozpoznawanej w perspektywie miłości bliźniego (por. Kostkiewicz, 2013, 39–40; Kornas-Biela, 2005, 36–41; 1999a, 24–27; Tarnowski, 1993, 139–144; Wajsprych, 2008, 94–107).