Baba za kierą i król szosy – dychotomiczna waloryzacja kierowców odmiennej płci 163

Kolejnym obszarem nierówności płciowej za kierownicą i dyskryminacji kobiet są ekspresywne określenia związane z osobą kierowcy, kategoryzujące przedstawicieli odmiennych płci. Wydźwięk semantyczny użytego wyrażenia związany jest z kontekstem sytuacyjnym i może być rozumiany dwojako, jednakże z reguły określenia dotyczące mężczyzn zawierają większą dozę pozytywnej waloryzacji.

Dowodem powyższej dychotomii może być oczywista wymowa stereotypowych określeń – baba za kierą (lub kierownicą, kółkiem) i król szosy. Samą dysproporcję naświetlają już użyte określenia, odmiennie nacechowane emocjonalnie i znaczeniowo: baba i król. Pierwsze wyrażenie zawiera w sobie przede wszystkim negatywną ekspresję (bazującą na stereotypach), np. tytuł artykułu powielający panujące stereotypy: "Baba za kierą", czyli styl jazdy kobiet? [M – a] czy filmik zamieszczony w Internecie pt. Baba za kierownicą, czyli 8 minut horroru [www.wgrane.pl]. Powyższe przykłady utrwalają przekonanie o niekompetencji i braku profesjonalizmu kobiet w zakresie motoryzacji. Jeśli semantyka określenia ma wydźwięk pozytywny, jest to zaznaczane przez użytkownika: tamten kierowca może sobie pomyśleć, że chociaż jedna porządna "baba za kierownicą" ( tutaj nie obrażam,

84 Podobne wnioski zostały zaprezentowane w artykule Kolor samochodu jednak nie najważniejszy [A – p (~a)].

164

a piszę w dobrym kontekście ) [FS – f]. Wyrażenie król szosy potencjalnie zawiera w sobie dwoistą waloryzacją. Może być odbierane pozytywnie, ujawniając szereg cech i przymiotów zawartych w leksemie król, oznaczającym w tym kontekście⁸⁵ ‘kogoś, kto jest najlepszy w jakiejś dziedzinie lub najważniejszy w jakiejś grupie’ [ISJP]. Wyraz ten jest semantycznie tożsamy z określeniem władca, np. chciałbym (…) od czasu do czasu poczuć jak król szosy wyprzedzając coś szybszego od rowerzysty. [FS – f]. Często pojawia się także waloryzacja negatywna, obrazująca lekkomyślnego, brawurowego i nieodpowiedzialnego kierowcę⁸⁶ (nawiązująca do określenia pirat drogowy), np. nagłówki prasowe: Król szosy z promilami [www.dziennikzachodni.pl]; Kompletnie pijany "władca szos" szalał pod Suwałkami [www.fakt.pl].

Brak odpowiednika typu „facet za kierownicą”, analogicznego do stereotypowej „baby”, jest potwierdzeniem faktu, że nacechowaną ekspresywnie grupę kierowców stanowią kobiety.

Dwoista waloryzacja powoduje, że prezentowane określenia są odwzorowaniem powszechnie panujących opinii na temat kierowców danej płci.

3.6. Mistrz kierownicy, niedzielny kierowca i pirat drogowy – sposoby wartościowania kierowców

Przeciwstawienie – baba za kierownicą i król szosy – nie oddaje bogactwa wszystkich utrwalonych wyrażeń odnoszących się do kierowców. Powszechnie używanymi wyrażeniami w potocznym języku są także: mistrz kierownicy, niedzielny kierowca oraz pirat drogowy.

Wszystkie określenia wchodzą w zakres neologizmów znaczeniowych frazeologicznych, czyli nowopowstałych zestawień wyrazów, utrwalonych w polskiej frazeologii. Te neosemantyzmy pełnią funkcję ekspresywną [Grabias, 1981].

Pierwsze z określeń – mistrz kierownicy – w pierwotnym znaczeniu wyraża niezwykle wysokie umiejętności kierowcy, zawarte w słownikowej definicji leksemu mistrz – ‘osoba doskonała w jakiejś dziedzinie, przewyższająca innych umiejętnościami, zdolnościami, biegłością’ [USJP]. Przekonanie to utrwala także treść filmu Mistrz kierownicy ucieka⁸⁷, obrazująca wielki pościg samochodowy za mężczyzną będącym doskonałym kierowcą (ale równocześnie łamiącym przepisy drogowe). Pozytywne znaczenie wyrażenia mistrz kierownicy ilustrują następujące przykłady z portali motoryzacyjnych: Nowoczesne automaty

85 Prócz podstawowej definicji ‘władca koronowany’ [ISJP].

86 Określenie król szosy bywa używane w slangu policyjnym, szczególnie w oddziałach policji drogowej.

87 Pierwsza wersja pochodzi z 1977 roku, reżyseria Hal Needham; film doczekał się kolejnych części.

[www.filmweb.pl – dostęp: 26.04.2014]

165

zmieniają biegi lepiej niż mistrz kierownicy zmienia biegi ręcznie. Technika idzie do przodu (…) [FS – f]; W szranki z mężczyznami staną waleczne polskie mistrzynie kierownicy, reprezentantki otoMoto Team [FS – f]. Uosobienie pozytywnego wizerunku kierowcy związane z powyższym określeniem wykorzystują Ośrodki Szkolenia Kierowców, nadając szkołom nauki jazdy taką nazwę, np.: OSK MistrzKierownicy.pl z Lublina [ww.mistrzkierownicy.pl]; Szkoła Jazdy Mistrzowie Kierownicy z Bydgoszczy [www.mistrzowiekierownicy.pl]; OSK – Szkoła Mistrzów Kierownicy z Suwałk [osk-smk.pl].

Powyższe szkoły określają się jako instytucje oferujące doskonałe przygotowanie do prowadzenia pojazdu, a także cechujące się wysoką zdawalnością wśród kursantów. Użyta nazwa wyzwala pozytywne korelacje, będąc w swoim założeniu jednocześnie skuteczną reklamą danej firmy.

Jednakże warstwa semantyczna określenia nie jest jednoznacznie pozytywna. Mistrzem kierownicy nazywany jest często brawurowy, nieodpowiedzialny kierowca, przekraczający prędkość i nieprzestrzegający przepisów ruchu drogowego. Wyrażenie to jest elementem slangu policyjnego, szczególnie powszechnie występuje wśród patroli drogowych⁸⁸. Można stwierdzić, że rozszerzyło ono swój zasięg na wszystkich użytkowników języka, będąc szeroko rozpowszechnione w nagłówkach prasowych, tekstach informacyjnych i codziennych wypowiedziach/komentarzach, np. Korek na DK86 Sosnowiec - Katowice: Mistrzowie kierownicy łamią przepisy [www.dziennikzachodni.pl]. W wielu wypowiedziach użyty termin wyraża słabe umiejętności kierowcy i pełni funkcję ironizującą: (…) ja nie miałem aż do momentu jak mnie przerysowała i wgniotła z prawej strony mistrz kierownicy - kobieta, która nie umiała wyrobić pod hipermarketem na dużym parkingu VW Lupo [FS – f].

Można stwierdzić, że określenie mistrz kierownicy jest powszechną charakterystyką kierowcy i wykładnikiem jego umiejętności, a sposób użycia wynika z indywidualnego celu komunikacyjnego nadawcy. Dwubiegunowość konotowanych właściwości może stwarzać zagrożenie niewłaściwego odczytania wykorzystanego określenia. Jednakże wśród użytkowników portali motoryzacyjnych dwoistość terminu nie budzi zastrzeżeń i nie wymaga dodatkowych eksplikacji w obrębie własnej wypowiedzi.

Przeważające, ale nie całkowite wartościowanie in minus posiada neologizm frazeologiczny niedzielny kierowca, zdefiniowany jako ‘niedoświadczony kierowca, jeżdżący samochodem rzadko, zwykle w dni świąteczne’ [USJP], co potwierdzają opinie z forum

88 W internetowym Wikisłowniku, pod hasłem gwara policyjna (zestawiającym różnorodne wyrażenia charakterystyczne dla policjantów), określenie mistrz kierownicy zostało scharakteryzowane jako ‘kierowca istotnie przekraczający przepisy ruchu drogowego’ [pl.wiktionary.org – dostęp: 28.04.2014]

166

motoryzacyjnego: Tak zwani niedzielni kierowcy, czyli jest to kierowca z bardzo małym doświadczeniem praktycznym [FS – f]; (…) (apeluję do niedzielnych kierowców, do tych, którzy przejeżdżają 100km miesięcznie w korkach, którzy mając PJ od 50lat nie przejechalki nawet kilometra...) (…) [FS – f] . Sama częstotliwość prowadzenia auta nie zawsze oznacza niski poziom techniki i brak doświadczenia, jednakże w przytoczonym wyrażeniu, te dwa wykładniki zyskują najczęściej jednorodny status w wypowiedziach użytkowników portali motoryzacyjnych: ja wam powiem dlaczego tyle wypadków własnie na święta. NIEDZIELNI KIEROWCY !!!!!! powinno się odbierać prawka osobą, które jeżdzą tylko w święta i niedziele !!!!!! [FS – f]; leon mi się podoba, jednak zaparkować nim pod blokiem to zapewne byłby problem- niedzielni kierowcy, zajmujący 1,5 miejsca, parkujący krzywo etc wiecie o co chodzi [FS –f]. Osoby tak określane w wielu przypadkach są przedmiotem zdenerwowania i irytacji innych kierowców, gdyż spowalniają płynność ruchu, a nierzadko są nawet zagrożeniem na drodze.

Miano niedzielnego kierowcy przypisywane jest często osobom starszym, niezbyt aktywnie użytkującym samochód: Na drogach przybędzie samochodów, kórymi będą kierować "niedzielni kierowcy", a zazwyczaj są to ludzie starsi. Większa ilość tych kierowców jeździ w dany region kraju tylko raz w roku - właśnie w ten dzień. Dlatego jadą wolniej, rozglądają się itd, a to jest dla większości kierowców irytujące [FS – f]. Rzadkie korzystanie z samochodu sprawia, że najczęściej ma on niewielki przebieg. Fakt małej ilości przejechanych kilometrów jest oczywiście zaletą, automatycznie wspartą dobrze utrzymanym i niezniszczonym samochodem, przez co potencjalni kupcy chętnie nabywają takie pojazdy:

Gdzie najlepiej szukać? Na parkingu, na osiedlowych takich tablicach ogłoszeniowych jest dużo informacji danych przez emerytów, kierowców niedzielnych, którzy jeszcze nie potrafią zamieścić ogłoszenia w necie. [FS –f]; Jednak przyjezdzają tez autka które od razu wpadają w oko.Sa to z reguły takie które mają b.małe przebiegi,uzywane przez "niedzielnych"

kierowców mimo iz wiekowo wcale nie są młode.Jednak tez rzadko kiedy są do sprzedania... [FS – f]. W tym przypadku powyższe określenie nie ma jednoznacznie negatywnych konotacji, odnosi się raczej do informacji dodatkowych, niezwiązanych z umiejętnościami kierowcy na drodze.

Sklasyfikowanie osoby kierującej jako niedzielny kierowca nie zawsze ma negatywne skojarzenia, brak doświadczenia czy mała liczba przebytych kilometrów nie jest stałą cechą kierowcy i może wynikać z różnorodnych okoliczności, przez co obwinianie prowadzącego pojazd za ten fakt może okazać się bezpodstawne. Niektórzy autorzy wypowiedzi i artykułów

167

apelują o wyrozumiałość i wsparcie dla takich osób, np. kampania społeczna Równi na drodze: Ciepłe dni to czas weekendowych wyjazdów za miasto, co sprzyja zasiadaniu za kółkiem większej liczby tzw. „niedzielnych kierowców”. Kampania propaguje pozytywne zachowania wśród wszystkich kierowców i zachęca do respektowania ogólnych zasad ruchu drogowego. [M – a] lub indywidualne wypowiedzi użytkowników, pozbawione negatywnego wartościowania: Pozdrawiam wszystkich NIEDZIELNYCH kierowców trzymajmy się !! [FS – f]. Można zatem stwierdzić, że kontekst użycia wyrażania niedzielny kierowca w znacznym stopniu decyduje o jego semantyce, a także zabarwieniu emocjonalnym.

Wyrażeniem wyzyskującym zdecydowanie negatywne konotacje jest pirat drogowy, czyli według słownikowej definicji leksemu ‘kierowca, który jeździ tak szybko, że może spowodować wypadek’ [ISJP]. Znaczenie to bywa uzupełnione także łamaniem przepisów drogowych [USJP]. Definicję tę potwierdzają wypowiedzi użytkowników portali motoryzacyjnych, a samo określenie jest nieodłączne w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa drogowego spowodowanego przez kierowcę: Aż 40 punktów karnych uzbierał w ciągu kilkunastu minut 25-letni pirat drogowy z Bełchatowa (Łódzkie), który kilkakrotnie naruszył przepisy ruchu. [FS – f]; Nie wychowujmy piratów drogowych⁸⁹ [M – a];

Automatyczny system fotoradarów przeciw piratom drogowym [FS – f]. Cechą konotowaną przez powyższe wyrażenie jest przede wszystkim nadmierna prędkość pojazdu: Policja namierzyła na YouTube pirata drogowego. Piratem okazał się 15 latek., który telefonem komórkowym sfilmował licznik samochodu, gdzie na autostradzie A4 rozpędzał się do 230 km/h [FS – f]. Niebezpieczna szybkość samochodu stereotypowo wiązana jest z młodymi kierowcami, będąc wyrazem popisywania się, szpanu i efektem niedoświadczenia za kierownicą: (…) i tu te przepisy mogą nam częściowo pomóc w zmiejszoej liczbie piratów drogowych ( szpanujace dzieci ujeżdżające pojazdy rodziców ) [FS – f]. Bezmyślność i brawura w czasie jazdy statystycznie dotyczą wszystkich kierowców, a informacyjne doniesienia o piractwie drogowym przekonują o uniwersalności tego określenia.

Powyższe wyrażenia, mimo że ich językowym wykładnikiem jest rodzaj męski, nie odnoszą się wyłącznie do kierowców płci męskiej, ale zostają rozszerzone na wszystkie osoby prowadzące pojazdy. Kategoria gramatyczna jest w tym przypadku mocno zakorzeniona w świadomości społecznej i języku, przez co forma żeńska wydaje się bezpodstawna i nieumotywowana logicznie, a więc jest właściwie nieobecna (dopuszczalną formą jest jedynie mistrzyni kierownicy). Sposób wartościowania kierowców związany z opisywanymi

89 Tytuł artykułu dotyczącego niewskazanych zachowań rodziców podczas jazdy z dziećmi.

168

określeniami prezentuje dwoistą waloryzację, częściej negatywną, ale posiadającą także pozytywne odcienie znaczeniowe. Różnorodność wykorzystywania powyższych wyrażeń decyduje o ich uniwersalności i wielofunkcyjności, umieszczając w wielu przypadkach kontekst jako najistotniejszy czynnik interpretacji treści wypowiedzi.