Stereotypy dotyczące płci

Ważnym tłem moich rozważań będzie kategoria stereotypu, zawierająca w sobie zbiór utrwalonych społecznie przekonań, niezmiennych na przestrzeni lat, często fałszywych.

Przejmowanie tych wzorców i opinii odbywa się w doświadczeniu życia społecznego.

Uproszczenie i kategoryzacja związane z funkcjonowaniem stereotypów skorelowane są z silnym wartościowaniem w umyśle jednostki, najczęściej nie podlegającym weryfikacji i nierzadko zatracającym prawdziwą motywację ich powstania. Stereotypy możemy scharakteryzować jako podklasę „pojęć potocznych, które są silnie zabarwione podmiotowo, swoiście wewnętrznie zorganizowane i wchodzą w skład językowo-kulturowego obrazu świata danej wspólnoty komunikatywnej” [Bartmiński, Panasiuk, 2001: 373]. Podkreślić należy kulturowe nacechowanie stereotypu i jego niepodważalny związek z językowym obrazem świata. Najważniejsze funkcje stereotypów związane są ze stabilizacją obrazu świata i programowaniem wzorców zachowań jednostki w grupie społecznej [Bartmiński, Panasiuk, 2001: 394].

Kategoria stereotypu zyskuje nieco inny wymiar w ujęciu socjologicznym. Jak stwierdza Elżbieta Czapka: „stereotyp to zbiór cech, które:

- są przypisywane wszystkim przedstawicielom określonej zbiorowości społecznej bez względu na rzeczywiste różnice występujące między nimi,

- bazują na niepełnej wiedzy dotyczącej tej kategorii lub zbiorowości, - najczęściej są zabarwione wartościująco” [Czapka, 2011: 59].

Badaczka podkreśla także społeczny charakter stereotypów, czyli odnoszenie ich do zbiorowości społecznych i funkcjonujących w grupie [Czapka, 2011: 59]. Ujęcie socjologiczne wyzwala indywidualne lub zbiorowe podejście do stereotypu, wpływając tym samym na samoidentyfikację jednostki. Aparatem poznawczym człowieka w percepcji stereotypów jest „tzw. kod kulturowy²³, czyli sposób postrzegania rzeczywistości narzucony przez uwarunkowania społeczne” [Bartmiński, 2007: 58].

Definicja stereotypu na gruncie psychologii odnosi się do zasady klasyfikacji grupowej jednostki na podstawie określonej cechy. Jak stwierdza Bogdan Wojciszke: „Stereotyp to schemat reprezentujący grupę lub rodzaj osób wyodrębnionych z uwagi na jakąś łatwo zauważalną cechę określającą ich społeczną tożsamość, jak płeć, rasa, narodowość, religia, pochodzenie społeczne, zawód. Schemat taki jest zwykle nadmiernie uproszczony, nadogólny

23 Pojęcie to szczegółowo omawia Adam Schaff, prezentując w swojej książce socjologiczne ujęcie badań nad stereotypem – Schaff A., 1981: Stereotypy a działanie ludzkie. Warszawa.

41

(wszyscy członkowie grupy »są« tacy sami), niepodatny na zmiany w wyniku nowych informacji oraz społecznie podzielany, stanowiąc element kultury jakiejś społeczności”

[Wojciszke, 2002: 68]. Proces tej kategoryzacji silnie związany jest ze stereotypowym podziałem „swój-obcy”.

Najszerszy zakres funkcjonowania stereotypu obrazuje ujęcie lingwistyczne, w którym

„procesy stereotypizacji obejmują nie tylko wyobrażenia o ludziach, ale też o rzeczach i zdarzeniach” [Bartmiński, 2011: 35]. Stereotyp w rozumieniu socjologii i psychologii definiowany jest w węższym ujęciu, co jest umotywowane charakterem tych nauk.

Nie sposób pominąć istotnych funkcji stereotypu w życiu społecznym. „Stereotypy poprzez upraszczanie informacji dostępnych jednostce, zaspokajanie potrzeby wyjaśniania i przewidywania oraz ochronę jej systemu wartości stają się funkcjonalne na poziomie indywidualnym, umożliwiając zaś grupom społecznym zachowanie swojego status quo, pełnią równocześnie istotną funkcję na poziomie zbiorowym. Stereotypy jako swoiste kategorie społeczne poza funkcją kategoryzacji i porządkowania świata społecznego – zgodnie z teoriami tożsamości społecznej (…) – stanowią podstawę procesu samoidentyfikacji jednostki” [Mandal, 2000: 22]. W ten sposób definiują nie tylko określany przedmiot czy zjawisko, ale również osobę na tle grupy społecznej czy wspólnoty, podzielającej to przekonanie. Tworzona jedność sądów utrwala opozycyjną kategorię „swój-obcy”, będącą społecznym wyznacznikiem funkcjonowania w grupie i poza nią.

W kontekście mojej pracy najistotniejszą grupą stereotypów są stereotypy płciowe.

Potoczne przekonania związane z płcią są niezwykle powszechne i zakorzenione w społecznej świadomości ludzi. Jak w przypadku każdego stereotypu, tak w tematyce stereotypów płciowych należy zachować pewien dystans i mieć świadomość źródła takich przekonań, nie warunkującego ich prawdziwości. Jak stwierdza Eugenia Mandal: „W rozważaniach nad stereotypami związanymi z płcią kwestią podstawową jest to, iż mogą one być nieprawdziwe dla grupy kobiet lub mężczyzn jako całości, ponieważ są zbytnimi uproszczeniami, bądź mogą być nieprawdziwe dla konkretnego członka grupy” [Mandal, 2000: 13-14]. Fakt uogólniania stereotypów jest najczęstszym błędem uniwersalizacji sądów, a tym samym fałszywego powielania opinii na dany temat. Proces generalizacji cech męskich i żeńskich opiera się na przeciwstawnym, dychotomicznym sposobie kategoryzacji i wartościowania, skupionym wokół zasady „wszystko albo nic” [Mandal, 2000: 14]. Wyodrębnianie cech charakterystycznych utrwala w ten sposób podziały społeczne na gruncie uwarunkowań płciowych. Pozostaje pytanie o możliwość zmiany stereotypów płciowych. Jak wynika z badań: „Na ogół te stereotypy wykazują zadziwiającą trwałość i niezmienność w czasie

42

i przestrzeni” [Deaux, Kite, 2002: 360]. Próby weryfikacji i redefinicji przekonań zazwyczaj nie dają pożądanego rezultatu. Jednakże walka ze stereotypami wciąż trwa, a jej dowód może stanowić istnienie portali motoryzacyjnych przeznaczonych dla kobiet oraz uczestnictwo płci żeńskiej na ogólnych portalach motoryzacyjnych.

Istotna jest wielopłaszczyznowość funkcjonowania stereotypów płciowych, co wskazuje na możliwość różnostronnego obrazowania cech kobiecych i męskich: „Stereotypy związane z płcią funkcjonują na co najmniej kilku poziomach: stereotypów cech psychicznych związanych z płcią, stereotypów ról związanych z płcią oraz stereotypowych cech fizycznych i stereotypów dotyczących zawodów” [Mandal, 2000: 15]. Występowanie konkretnego przekonania świadczy o większej predyspozycji jednej z płci do danej cechy psychicznej czy konkretnego sposobu zachowania. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, że „(…) prowadzone obecnie badania na temat stereotypów płci wykazują, iż obraz jest znacznie bardziej skomplikowany niż wcześniej sądzono, że stereotypy płciowe mają więcej wymiarów niż dwa ogólne – męski i kobiecy (…). Nie ulega wątpliwości, że nadal utrzymuje się przekonanie o istnieniu dwóch ogólnych wymiarów stereotypów. Jednocześnie jednak pojawiają się dowody, że ten dwudzielny podział, przynajmniej pod względem oceny obydwu zestawów stereotypowych cech, zaczyna być niewystarczający. Oprócz dwóch ogólnych stereotypów ludzie stosują wiele przydatnych im w różnych sytuacjach podtypów” [Deaux, Kite, 2002: 364]. Sprawia to, że nie możemy różnicować wszystkich komponentów stereotypu na zasadzie „czarno-białej” skali, ale należy wzbogacić ten podział o dodatkowe

„barwy”. Wpływ na to zjawisko mają różnorodne zmiany świadomości społecznej w zakresie mentalnym i światopoglądowym.

Główne cechy osobowościowe kobiet i mężczyzn w uproszczeniu podlegają następującej stereotypizacji:

- „stereotyp kobiecy: emocjonalność, zdolność do poświęceń, delikatność, czułość, troska o uczucia innych, umiejętność rozumienia innych, ciepło w relacjach z innymi, pomaganie, - stereotyp męski: niezależność, aktywność, kompetencja, łatwość podejmowania decyzji, niezawodność, wiara w siebie, nieuleganie naciskowi, poczucie przywództwa” [Mandal, 2000: 17].

Te właściwości osobowościowe przekładają się na cechy językowe kobiet i mężczyzn, co potwierdzają ustalenia autorów prac dotyczących lingwistyki płci. Uwarunkowania psychiczne znajdują w ten sposób swoje odbicie w językowych realizacjach wypowiedzi.

„Stereotypy cech związanych z płcią to konstelacje cech psychicznych i właściwości behawioralnych, które w danej kulturze – jako charakterystyczne – z większą częstotliwością

43

przypisywane są jednej płci w porównaniu z drugą” [Mandal, 2000: 15]. Każda konkretna właściwość zostaje zaklasyfikowana jako cecha konkretnej płci, jednocześnie tworząc hierarchię cech najbardziej wyrazistych i mniej istotnych. W budowaniu stereotypów płciowych brane są pod uwagę cechy wyróżniające kobiety lub mężczyzn, czyli takie, które są wyraźnie widoczne u jednej płci i mało zauważalne u drugiej. To pozwala kontrastować osobowości, wzorce zachowań oraz język każdej z płci, wtapiając jednostkę w tło społeczne.

W skład stereotypów dotyczących płci wchodzą także stereotypy ról płciowych, czyli

„zbiór przekonań o tym, jakie rodzaje aktywności są odpowiednie dla kobiet i mężczyzn.

Rola jest zbiorem społecznie i kulturowo zdefiniowanych oczekiwań, które mają spełniać jednostki w określonych sytuacjach społecznych. Jest ona określana przez społeczeństwo, przypisana każdej jednostce w obrębie danej kategorii, a przez nią przejmowana i

»wyuczana«” [Mandal, 2000: 15]. Najważniejszym czynnikiem wykształcania ról płciowych jest proces socjalizacji, dzielący dzieci na świat kobiecy i świat męski. Efektem tego podziału jest m.in. zaklasyfikowanie sfery motoryzacyjnej jako wyłącznie męskiej, czego wyrazem była nie tylko warstwa hobbystyczna, znajomość techniczna branży samochodowej, wykonywanie zawodów związanych z autami, ale przede wszystkim długotrwały brak dopuszczenia kobiet do kierowania pojazdami mechanicznymi, a obecnie zdecydowana przewaga mężczyzn za kierownicą. Ten swoisty rozdźwięk między aktywnością kobiet i mężczyzn, zawodową, społeczną czy nawet dotyczącą przedmiotu zainteresowań, funkcjonował przez wiele lat nie tylko jako stereotyp, ale również obrazował stan faktyczny.

Intensywne przemiany społeczne i ideologiczne (dążenie kobiet do równouprawnienia, rozwój prądów feministycznych, metroseksualność mężczyzn itd.) spowodowały zacieranie podziałów płciowych w zakresie funkcjonowania społecznego, zwiększając liczbę kobiet w świecie męskich zawodów oraz liczbę mężczyzn w przestrzeni przypisywanej kobietom.

Zdecydowanym czynnikiem, a zarazem kontekstem i medium tych zmian są środki masowego przekazu. Pełnią one jednak dwojaką funkcję w budowaniu wizerunku kobiet i mężczyzn²⁴, gdyż „Mass media postrzega się (…) z jednej strony jako zdolne do kreowania i redefiniowania wzorców płciowych, z drugiej strony uznaje się, iż odzwierciedlają cechy charakterystyczne dla danego społeczeństwa” [Klimczak-Ziółek, 2005: 401-402]. Bez względu na charakter i jakość wpływu, potęga i możliwości telewizji, prasy, Internetu w tworzeniu lub utrwalaniu stereotypów płciowych są niepodważalne, a nierzadko decydujące.

Artur Rejter analizuje proces przewartościowywania obrazu płci na podstawie tekstów

24 O wizerunku kobiet i mężczyzn w wybranych kontekstach nowych mediów – m.in. Karwatowska, 2011;

Karwatowska, 2007.

44

publicystycznych, zakreślając tym samym problematykę trwałości i pamięci stereotypu w innym wymiarze [Rejter, w druku].

Stereotyp określający męskość czy kobiecość to wielowymiarowe spektrum różnorodnych cech i właściwości. Wśród skomplikowanej siatki przekonań na temat danej płci można wyodrębnić „rdzenie” stereotypów związanych z płcią. Głównym składnikiem kobiecego stereotypu jest ciepło, natomiast w obrazowaniu mężczyzny największą rolę odgrywają kompetencja i racjonalność [Mandal, 2000: 17]. Jak stwierdza Adam Buczkowski: „Jednym z popularnych stereotypów dotyczących różnic w mowie kobiet i mężczyzn jest przypisywane kobietom gadulstwo. Tymczasem, według wielu badań to mężczyźni są »bardziej rozmowni«” [Buczkowski, 1999: 206-207]. Wyraźnie widać tutaj przykład fałszywej opinii, opartej na obiegowym przekonaniu. Stereotyp, że kobiety mówią więcej jest silnie zakorzeniony w większości kultur i społeczeństw, a kultura europejska (w tym polska²⁵) jest w tym przypadku powieleniem przekonania.

Należy również wspomnieć o stereotypach płciowych funkcjonujących w sieci. Jeden z rozdziałów książki Patricii Wallace został zatytułowany Przeskok do cyberprzestrzeni: Czy piszemy na różowo, czy na niebiesko? [Wallace, 2001: 279]. Odniesienie do kolorystyki związanej z płcią, a konkretnie z faktem narodzin dziecka i identyfikacji go za pomocą przypisania koloru (różowego dla dziewczynek, a niebieskiego dla chłopców) stanowi przykład kulturowego i społecznego „naznaczenia” jednostki, narzucającego pewien typ socjalizacji i samookreślania. Powyższy tytuł jest dowodem na funkcjonowanie przekonań związanych z płcią w obliczu przestrzeni wirtualnej i komunikacji internetowej.

W bliskiej korelacji z tematem niniejszej pracy funkcjonuje stereotyp kobiety za kierownicą. Utrwalony w kulturze i społeczeństwie obraz kierowcy płci żeńskiej zawiera w sobie jednoznacznie pejoratywną waloryzację. Fakt kategoryzowania sfery motoryzacyjnej jako wyłącznej domeny mężczyzn związany jest z deprecjacją kobiet w tej dziedzinie, uznawanych za słabszych kierowców.

Wielokrotne próby przełamywania powyższych przekonań niewiele zmieniają w budowaniu wizerunku kobiety kierowcy, będącej nierzadko przedmiotem żartów i zdenerwowania innych kierowców. Na przestrzeni lat możemy jednak zaobserwować coraz

25Stereotyp ten jest powszechnie utrwalony także w języku polskim – istnieje wiele powiedzeń, przysłów i związków frazeologicznych, a także dowcipów, ukazujących gadulstwo kobiet (w wielu przypadkach

w kontekście negatywnym) np.: babskie gadanie; Mężczyzna mówi – dzień mija, kobieta – rok; Praca potrzebuje męskiej ręki, słowo potrzebuje kobiecych ust; mleć językiem jak baba; Kiedy kobieta mówi najmniej? – W lutym, bo to najkrótszy miesiąc. Fakt językowej dewaloryzacji kobiet potwierdza Adam Buczkowski:

„Deprecjonowanie kobiet w języku odbywa się na wiele sposobów. Najczęściej przez negatywne określanie w różnego rodzaju powiedzeniach i przysłowiach” [Buczkowski, 1999: 202].

45

większy udział kobiet w świecie motoryzacji, nabywanie przez nich szacunku wśród mężczyzn oraz przykłady „równouprawnienia” w zakresie kierowania pojazdem.

Egzemplifikacją prób przezwyciężania negatywnych stereotypów może być książka czeskiej autorki Sylvy Groszovej pt. Kobieta za kierownicą czyli vademecum początkującej automobilistki, wydana w 1981 roku. Praca stanowi zbiór praktycznych porad dla posiadaczek prawa jazdy (ale również dla mężczyzn mających styczność z kobietami za kierownicą). Poradnik, oprócz zawartych wielu cennych wskazówek, cechuje lekka i przyjazna forma, ubarwiona rozmaitymi historiami i anegdotami. Wiele fragmentów celuje w zaprzeczenie stereotypowym poglądom o kobietach za kierownicą, gdyż autorka ma świadomość, że „istnieje zabobon dwudziestego wieku mówiący, że czarny kot na drodze i kobieta za kierownicą zwiastują wypadek drogowy” [Groszova, 1981: 9]. Świadomość damsko-męskiego zróżnicowania w dziedzinie motoryzacji uwidoczniona jest również przez poruszanie przez autorkę tematyki stereotypowo związanej z kobietami, co nie zmieniło się na przestrzeni lat – portale motoryzacyjne dla kobiet także dostosowują „treść” do swoich adresatek. Zagadnienia te dotyczą m.in.: kwestii odpowiedniego ubioru do prowadzenia samochodu, wyboru koloru samochodu, różnorodnych problemów drogowych i technicznych analizowanych z kobiecej perspektywy. Ciekawy zbiór porad zawiera rozdział Tą samą drogą co miłość, poruszający kwestie konsumpcji przed i w trakcie jazdy, gdyż „do uzyskania pewności za kierownicą prowadzi taka sama droga jak do serca, a więc – przez żołądek”

[Groszova, 1981: 39].

Powyższa pozycja ukazuje wieloletnią walkę kobiet o równouprawnienie za kierownicą, udowadniając przewyższanie mężczyzn w wielu sytuacjach drogowych i kwestiach motoryzacyjnych. Jest zarazem próbą przezwyciężania stereotypów płciowych. Data ukazania się dzieła i jego niezmienna aktualność w wielu przedstawianych kwestiach poświadczają trwałość problematyki motoryzacyjnej w ujęciu kobiecym.

Kontynuację wspomnianej tematyki stanowią dzisiejsze stereotypy płciowe, powielane na portalach motoryzacyjnych i w całej przestrzeni wirtualnej. Najbardziej wyrazisty przykład stanowi w tym ujęciu wizerunek kobiety kierowcy, mający jednoznacznie pejoratywny obraz.

W jego skład wchodzą rozmaite komponenty, dotyczące m.in.: umiejętności, wiedzy technicznej, kwestii behawioralnych na drodze i ogólnych predyspozycji do kierowania samochodem. Pozytywnymi aspektami wizerunku kobiety kierowcy pozostają jedynie ostrożna jazda i mniejsza ilość powodowanych wypadków. Nie są to jednak elementy zawsze dodatnio waloryzowane i niepodważalne. Ostrożna jazda kobiet, w przekonaniu wielu kierowców, wiąże się ze spowalnianiem ruchu drogowego i byciem przeszkodą na drodze.

46

Natomiast mniejsza ilość spowodowanych wypadków umotywowana jest tym, iż kobiet kierowców jest mniej i rzadziej pokonują one dalekie trasy. Opinię taką wyrażają internauci w komentarzach do artykułu Kobieta czy mężczyzna – kto jest lepszym kierowcą?²⁶ [www.moto.onet.pl]. W tym odniesieniu możemy mówić o ambiwalencji powyższych sądów, traktując je bardziej indywidualnie i personalnie niż jako generalizację.

Mężczyzna za kierownicą dominuje, chociaż również w tym względzie możemy doszukać się stereotypowych przekonań. Negatywny wizerunek mężczyzny za kierownicą budują:

brawurowa, nieodpowiedzialna i szybka jazda, agresywność za kierownicą oraz częstsze prowadzenie pojazdu po spożyciu alkoholu. Cechy te nie zaprzeczają jednak męskiemu

„królowaniu” na drodze.

Egzemplifikacje oraz próby przezwyciężania powyższych opinii są powszechne w obrębie portali motoryzacyjnych, dając niejako wyraz odwiecznej walki płci w tym zakresie.

Zagadnienie stereotypów płciowych (szczególnie w wypadku kobiet) jest obszerne i zostanie szerzej zanalizowane oraz zaprezentowane w rozdziale praktycznym, dotyczącym stereotypów płciowych związanych z motoryzacją [III – 3.].

Stereotypy płciowe funkcjonują także na poziomie strategii nadawczo-odbiorczych zróżnicowanych ze względu na przedstawicieli konkretnej płci. Proces ten ma za zadanie ułatwić dotarcie do adresata i wzbudzić w nim przekonanie o dostosowaniu do jego potrzeb, wymagań i indywidualności. To zjawisko szeroko funkcjonuje w obrębie zagadnień związanych z motoryzacją, dzieląc niejako świat motoryzacyjny na bardziej kobiecy i bardziej męski.

Ze względu na różnorodność adresatów komunikatu, tworzone są odpowiednie strategie odbiorcze, dostosowane do konkretnych osób. Sytuacja ta dotyczy wielu poziomów funkcjonowania treści, np. artykułów, blogów, czasopism itd. Daniela Dzienniak-Pulina bada to zagadnienie w aspekcie reklamy prasowej (zawartej w czasopismach dla kobiet i mężczyzn). Autorka zauważa, że „coraz częściej w czasopismach kobiecych reklamowane są duże samochody” [Dzienniak-Pulina, 2005: 394]. Sama obecność takich reklam oraz zwiększająca się ilość artykułów poruszających tematykę motoryzacyjną w czasopismach kobiecych świadczą o przeobrażeniach społecznych i „wyzwoleniu” samochodu z wyłącznie męskiego świata. Należy podkreślić fakt, iż „kobiety zostały wreszcie zauważone jako potencjalni nabywcy, dla których wybór nowego produktu wiąże się z czymś więcej niż decyzją o kolorze karoserii” [Dzienniak-Pulina, 2005: 394]. Istotny wydaje się także wykres

26 Według danych zawartych w artykule statystyki policyjne (2012 rok) mówią, że mężczyźni powodują średnio 3 na 4 wypadki [www.moto.onet.pl – dostęp: 19.09.2013].

47

prezentujący wyniki ankiety przeprowadzonej wśród studentów – kto powinien reklamować dany produkt? Okazuje się, że efekty przeprowadzonej przez autorkę analizy pokrywają się ze stereotypami płciowymi i podziałami ról społecznych – BMW to marka przypisana mężczyznom, natomiast Fiat Seicento kobietom [Dzienniak-Pulina, 2005: 395, 397]. To wyraziste rozróżnienie skłania do przekonania o strategii założonego konsumenta, a nadrzędnym kryterium definiującym staje się w tym przypadku płeć. W ten sposób możemy mówić o tzw. płci produktu, czyli tworzeniu danego przedmiotu (ale też informacji, programu itd.) w oparciu o płeć jego adresata. Budowanie wyrazistych podziałów płciowych w tym aspekcie ma na celu profilowanie konsumenta i ułatwienie jego wyborów, a także poczucie przekonania o produkcie dostosowanym do indywidualnych potrzeb.

Stereotypowy podział bywa także przedmiotem buntu, co jest spowodowane coraz większym wkraczaniem kobiet w męski świat motoryzacji. Na portalach internetowych przekraczanie tych granic znajduje swoje potwierdzenie – wśród użytkowników można spotkać kobiety, które lubią szybkie, duże i sportowe samochody oraz mężczyzn jeżdżących ukochanym, wysłużonym matizem. Jest to kolejny dowód na ujednolicenie tematyki motoryzacyjnej pod względem płci.

Reasumując, można stwierdzić, że kategoria stereotypów płciowych szeroko funkcjonuje w rzeczywistości społecznej, dzieląc ją na kobiecą i męską. Z jednej strony możemy obserwować utrwalanie i niezmienność stereotypowych przekonań na temat danej płci, z drugiej natomiast – ich przekształcanie i tworzenie. Przestrzeń internetowa również powiela i buduje różnorodne stereotypy, stając się nośnikiem i kreatorem sądów społecznych. W tę tematykę wpisuje się wizerunek kobiety za kierownicą oraz szersze tło zagadnień motoryzacyjnych, stereotypowo będących dziedziną wyłącznie męską.