Socjolingwistyka – stan badań

Termin socjolingwistyka wyjaśniany jest jako „nauka rozwijająca się na styku językoznawstwa, socjologii, psychologii społecznej i etnografii” [Shumarova, 2004: 10].

W literaturze przedmiotu posiada kilka zbliżonych pojęć (socjologia języka, socjologia mowy), odnoszących się mniej więcej do podobnych treści [Lubaś, 2013a²⁸: 19]. Ze względu na synonimiczne traktowanie tych terminów w pracach językoznawczych, uznaję pojęcie socjolingwistyka jako uniwersalne, a zarazem wymienne z powyższymi alternatywnymi wyrażeniami.

Socjolingwistyka jako metoda badawcza jest ukonstytuowanym sposobem analizy przede wszystkim leksyki, ale też innych poziomów językowych konkretnej odmiany języka.

Stanisław Kania tak pojmuje przedmiot jej badań: „funkcjonowanie języków i charakterystyczne dla nich sposoby i sytuacje ich użycia; badanie użycia języka w jego społecznym i kulturowym kontekście” [Kania, 1995: 21]. Społeczny kontekst funkcjonowania języka wpływa na jego jakość, decydując w pewnym stopniu o przypisanych właściwościach i nacechowaniu. Jak stwierdza Władysław Lubaś: „Socjolingwistyka jest metodą opisu języka, która poszerza tradycyjne, wycinkowe i ograniczone zakresy badawcze językoznawstwa (ograniczone zwykle do samych tekstów, to jest do znaków językowych) o pełne konteksty konkretnych realizacji mowy w sytuacjach komunikatywnych. W ten sposób wiąże się badanie języka z jego realnym wytwórcą i odbiorcą i z jego uwikłaniem społecznym” [Lubaś, 2013a: 24-25]. Istotność tła komunikacji jest decydującym aspektem badań socjolingwistycznych. Badacz wyróżnia trzy podstawowe płaszczyzny kontaktu językowego [Lubaś, 1979: 140-141]:

1. płaszczyzna ogólnonarodowa, zakładająca możliwie szerokie grono odbiorców;

2. płaszczyzna lokalna, podlegająca ograniczeniu środowiskowo-zawodowemu;

3. płaszczyzna indywidualna, wskazująca na bezpośredni kontakt między nadawcą i odbiorcą.

Kluczowym problemem socjolingwistyki jest definicja socjolektów. Dla przykładu przytoczmy tę autorstwa Stanisława Grabiasa, który za socjolekty uznaje: odmiany języka

28 Wnioski pochodzą z publikacji autora pt. Studia socjolingwistyczne [2013]. Jednakże, ze względu na

wcześniejsze istnienie niektórych rozdziałów jako odrębnych publikacji, zamieszczonych w wymienionym tomie zbiorczym (częściowo zmienionych pod względem stylistycznym), przywołuję je jako wyróżnione tytuły [np.

2013a]. W pozostałych przypadkach odwołuję się do wskazanej publikacji jako całości.

52

powstałe we wspólnotach ludzkich wyznaczonych pewnym rodzajem więzi społecznej [Grabias, 2001: 111]. Badacz podkreśla, że „o typie więzi społecznej decyduje zestaw wartościujących sądów podzielanych w jakiejś sprawie przez członków wspólnoty, wyznaczających im sposoby występowania i decydujących o ich świadomości” [Grabias, 2001: 112]. Stopień zwartości grupy w znacznym stopniu wpływa na kształtowanie się socjolektu. Termin ten Stanisław Grabias stosuje za Aleksandrem Wilkoniem, który wprowadził go na grunt polskiego językoznawstwa [Grabias, 2001: 111]; wskazał on możliwość dwoistego rozumienia terminu socjolekt: uwzględniając zakres szeroki lub wąski.

Na gruncie polskiej socjolingwistyki dominuje sens wąski, tzn. „ekspresywne lub//i zawodowe odmianki społeczne, czyli tzw. gwary środowiskowe i zawodowe, takie jak gwara złodziejska, gwara uczniowska czy gwara żołnierska” [Wilkoń, 2000: 87]. Wilkoń opowiada się jednak za sensem szerokim, wedle którego „socjolekty – to odmiany językowe związane z grupami społecznymi, takimi jak klasa, warstwa, środowisko i grupy zawodowe” [Wilkoń, 2000: 87]. Element zawodowości przewija się w definicjach socjolektu, przez co rozróżnienie na język środowiskowy i zawodowy bywa nieostre. W praktyce często jedynym odmiennym od socjolektu wyznacznikiem profesjolektu (języka grupy zawodowej) jest nadrzędność zawodowej relacji jego użytkowników. Takie założenie wyraża Ewa Kołodziejek, dla której profesjolekt spełnia wszystkie cechy socjolektu, a jego elementem dodatkowym jest więź zawodowa [Kołodziejek, 2010: 106]. Taka tendencja zbliża obydwie odmiany języka, wskazując jednocześnie elementy wspólne i wielokrotne przenikanie się leksyki.

Problematyczną kwestią bywa czasami samo zdefiniowanie słownictwa danej grupy – np.

w przypadkach, gdy kategoria zawodowości nie jest wyraźnie wyeksplikowana. Terminologia oficjalna może przenikać się z leksyką socjolektalną np. w obrębie portali motoryzacyjnych, gdzie status użytkownika nie jest w wielu przypadkach znany (hobbystyczność/zawodowość).

Wątpliwości takie wyraża również Grzegorz Dąbkowski w artykule pt. Język muzyków – profesjolekt czy socjolekt? [Dąbkowski, 2010: 354]. Jak wspomniano, opozycją do socjolektu jest profesjolekt, charakteryzujący „odmiany języka o względnie czystej funkcji zawodowej”

[Wilkoń, 2000: 99]. Opracowaniu analizy słownictwa została poddana np.: grupa marynarzy [Kołodziejek, 1994], terminologia górnicza [Gajda, 1976], gwara żołnierska [Kania, 1978]

i inne. Wymienione grupy zawodowe są tylko wybranymi przykładami na tle różnych charakterystyk. Przeglądu publikacji dotyczących leksyki profesjolektalnej dokonują Małgorzata Karwatowska i Beata Jarosz – autorki prezentują różnorodność opisanych odmian języka [Karwatowska, Jarosz, 2013b]. Prace z zakresu socjolektu prezentowanej grupy, bez

53

konotacji zawodowych, to np. język subkultur młodzieżowych (np. punków, studentów, kibiców piłkarskich) [Kołodziejek, 2005] czy socjolekt paralotniarzy [Pędzich, 2012].

Wskazanie dwóch podstawowych opozycyjnych pojęć socjolingwistyki należy wzbogacić prezentacją szczegółowych cech socjolektu. Wspomniana więź społeczna to decydująca właściwość leksyki socjolektalnej, ale nie jedyna. Wszystkie warunki istnienia socjolektu w ten sposób precyzuje Aleksander Wilkoń: „1) istnienie środowiska społecznego, którego członkowie powiązani są silnymi więziami wewnątrzgrupowymi; idzie tu nie tylko o więzi zawodowe, ale kulturowe, towarzyskie itp.; 2) względna stabilność grupy; 3) silne poczucie odmienności w stosunku do innych grup; 4) ciągłość tradycji; 5) część kontaktów członków grupy nie ograniczona tylko do kontaktów zawodowych” [Wilkoń, 2000: 92]. Poczucie wspólnoty i proces asymilacji użytkowników danej odmiany języka to główne czynniki decydujące o funkcjonowaniu socjolektu.

Uwzględniając rozróżnienia Grabiasa, słownictwo socjolektalne²⁹ można podzielić na trzy podstawowe grupy: słownictwo profesjolektalne, żargonowe oraz slangowe [Grabias, 2001:

127]. Według kryteriów i zawartości tego konkretnego podziału język miłośników motoryzacji można wpisać w obręb leksyki slangowej. Potwierdza to również potoczne i powszechne określenie języka tej grupy jako slangu motoryzacyjnego lub slangu ludzi drogi³⁰.

Odmienną koncepcję dotyczącą zagadnienia społecznych odmian języka prezentuje Halina Satkiewicz³¹. Badaczka wprowadza nowe kryterium klasyfikacyjne – „stosunek grupy do szeroko pojętej normy (językowej i pozajęzykowej)” [Piekot, 2008: 29]. Z uwagi na to kryterium wyróżnia następujące rodzaje grup społecznych [Piekot, 2008: 28]:

1. Grupy kontestujące, funkcjonujące w świadomej opozycji do norm społecznych i kategorii oficjalnych. Przykładem w tym zakresie mogą być grupy przestępcze, grupy skinów, punków. Badaczka określa je mianem subkultury.

2. Grupy tradycyjne, akceptujące normę kolokwialną, wzbogacające słownictwo profesjonalne (w wypadku grup zawodowych) lub ekspresywne (w grupach towarzyskich). W tym ujęciu można je zastąpić mianem socjolekty.

29 Funkcjonujące jako słownictwo o wąskim zasięgu, nie ogólnospołecznym (w opozycji do słownictwa intersocjolektalnego – o szerokim zasięgu).

30 Stosowanego w tym przypadku najczęściej w odniesieniu do użytkowników CB-radia lub kierowców tirów, czyli ludzi będących przez długi czas w trasie.

31 Koncepcja rozwinięta w artykule: Norma polszczyzny ogólnej a język subkultur [Satkiewicz, 1994].

54

3. Grupy prowincjonalne, powstające w małych miastach. Ich wyróżnikiem jest nieznajomość normy wzorcowej i podobieństwo do gwar ludowych (w zakresie leksyki i gramatyki). Ich inna nazwa to grupy małomiasteczkowe.

Nie można pominąć wpływu specyfiki i charakterystyki grupy społecznej na tworzony język. Jak stwierdza Ewa Kołodziejek: „Socjolekty odnoszą się do innych obszarów rzeczywistości niż język ogólny i język potoczny (choć bliżej im do tego drugiego), inna jest w nich postawa użytkowników wobec świata, inny sposób wartościowania rzeczywistości, inny zatem zasób pól leksykalnych i kategorii znaczeniowych” [Kołodziejek, 2005: 36]. Sfera zaangażowania emocjonalnego i poczucia więzi, a także zainteresowanie dziedziną, której dotyczy socjolekt, w dużym stopniu decydują o rozbudowie i właściwościach warstwy leksykalnej. Dwustronną zależność między społeczeństwem i językiem podkreśla Stanisław Grabias – „wprawdzie to grupa społeczna tworzy język (socjolekt), ale również i język (socjolekt) tworzy grupę społeczną” [Grabias, 2001: 135]. Powyższe właściwości można scharakteryzować jako elementy grupotwórcze.