Badania benchmarkingowe klastrów w Polsce

Badania benchmarkingowe polskich organizacji klastrowych zostały trzykrotnie wykonane na zlecenie PARP – w 2010, 2012 i 2014 roku. Wartością dodaną tych badań jest wskazanie dobrych praktyk w organizacjach klastrowych. Raport podsumowujący ba-danie 2010 r. przedstawia 31 działań podejmowanych w organizacjach wraz z efektami,

jakie one przyniosły. W 20 dobrych praktykach przedstawionych w raporcie z 2012 r. i 24 w raporcie z 2014 r. wskazano dodatkowo (tego nie zawierał raport z badania z 2010 r.) cel działania. To wartościowe wskazanie dla koordynatorów IK do poszukiwania korzyści z podejmowania podobnych przedsięwzięć we własnych organizacjach klastrowych. Po-nadto każda z uczestniczących w badaniach organizacji otrzymała dedykowany jej raport, pomagający obiektywnie ocenić podejmowane prze nią przedsięwzięcia. Raporty dedyko-wane zawierały także listę rekomendowanych działań, które według wykonawcy badań będą sprzyjały rozwojowi badanego klastra.

Raporty ogólne także zawierały rekomendacje działań dla każdej z trzech grup podmiotów potrójnej helisy:

• koordynatorów oraz przedsiębiorstw funkcjonujących w klastrach, • partnerskich instytucji naukowych,

• twórców programów wspierania klastrów na poziomie samorządu oraz organizacji cen-tralnych i rządu.

Większość rekomendowanych w raporcie ogólnym działań dla koordynatorów po-wtórzyła się w raportach po wszystkich badaniach. Obejmowały one zwiększenie aktywno-ści koordynatorów w zakresie budowania relacji przedsiębiorstw z instytucjami badaw-czymi dla podniesienia innowacyjności przedsiębiorstw, rozbudowywanie oferty organizacji o zidentyfikowane potrzeby przedsiębiorstw, internacjonalizację przedsię-biorstw i IK, a także mobilizację i integrację środowiska klastrowego. W 2012 r. rekomen-dowane były działania rynkowe klastrów oraz inicjatywy biznesowe podejmowane przez koordynatora. Ponieważ rekomendacja biznesowych inicjatyw koordynatora może wydać się niezbyt jasna, w dalszej części raportu mowa jest o działaniach zmierzających do zwiększenia zasobów klastra [Hołub 2012, s. 166], w szczególności o zwiększeniu zaso-bów finansowych. Czytamy w raporcie: „Możliwość pozyskiwania zewnętrznych środków finansowych dla klastra to nadal jeden z głównych strategicznych celów działalności kla-strów. Mimo aktywnej polityki klastrów w tym zakresie oraz ze względu na stosunkowo łatwy dostęp do tego typu finansowania działalności, np. ze środków unijnych, aktywność klastrów w tym zakresie nie jest wystarczająca, o czym świadczą niższe wyniki klastrów, niż w przypadku innych ocenianych w trakcie badania podobszarów.” Tymczasem w ra-porcie z 2010 r., w rekomendacjach wskazana została nietrwałość struktur klastrowych budowanych ze wsparciem środków UE: „Polityka władz publicznych, której celem było zaktywizowanie struktur klastrowych i pobudzenie do współpracy przedsiębiorców,

do-prowadziła do powstania wielu klastrów i inicjatyw klastrowych. Poprzez wdrożone wów-czas systemy zachęt i udzielone wsparcie klastry uzyskały przekonanie, że ich funkcjono-wanie będzie w zdecydowanej mierze finansowane ze środków publicznych i że będzie to wsparcie długofalowe. Przedstawiciele klastrów otrzymywali środki finansowe zarówno na przygotowanie dokumentów strategicznych, jak i na pokrycie kosztów administracyjnych. Po ustaniu możliwości finansowania tego typu działań ze środków unijnych wiele klastrów zakończyło swoją działalność, ponieważ nie przygotowały się w sposób dostateczny do samodzielnego finansowania swojej działalności. Brak finansowania zewnętrznego stanowi największą trudność dla wielu klastrów, które oceniają skuteczność swoich działań – zwłaszcza na początkowym etapie istnienia – przez pryzmat finansowania zewnętrznego. Główną motywacją dla tych podmiotów – na etapie powoływania klastra – była chęć pozy-skania dofinansowania unijnego” [Deloitte 2010, s. 194]. Nierozróżnianie przez autorów pojęcia klastra od inicjatywy klastrowej (ewentualnie organizacji klastrowej) dodatkowo utrudnia zrozumienie rekomendacji. Należy zauważyć, że w badaniu z 2010 r. stwierdzono nieefektywność dofinansowania na tworzenie inicjatyw klastrowych. Wskazano środki pu-bliczne jako główny powód podejmowania inicjatywy, a wykorzystanie, czyli ustanie dofi-nansowania projektu jako przyczynę zniknięcia organizacji lub jak piszą autorzy: „wiele klastrów zakończyło swoją działalność”. Jednak w kolejnym badaniu rekomenduje się ko-ordynatorom zwiększenie aktywności w pozyskiwaniu i konsumowaniu środków publicz-nych. Są to sprzeczne rekomendacje.

Inna rekomendacja z 2012 r. dla koordynatorów [Hołub 2012, s. 165] zaleca koor-dynatorom przeprowadzenie identyfikacji klastra w zakresie potencjału gospodarczego, obszaru klastra, wielkości zatrudnienia, oszacowania liczby podmiotów, wyznaczenie współczynnika lokalizacji oraz rozpoznania powiązań w środowisku potrójnej helisy, lecz nie po to, by dostosować ofertę organizacji klastrowej do potrzeb tak opisanego środowi-ska, lecz po to, by skutecznie aplikować o uzyskanie statusu klastra kluczowego – krajowe-go lub regionalnekrajowe-go i w ten sposób uzyskać łatwiejszy dostęp do funduszy unijnych.

Rekomendacje dla samorządów regionalnych wydają się być, jeśli nie wręcz sprzeczne, to przynajmniej konfrontacyjne z rekomendacjami dla koordynatorów IK, w zakresie finansowania działalności organizacji klastrowych. Z jednej strony koordynato-rzy zostali zachęceni do efektywniejszego pozyskiwania wsparcia finansowego, nawet zo-stało to wskazane jako „strategiczny cel klastra”, z drugiej zaś w rekomendacjach dla pod-miotów samorządowej polityki klastrowej czytamy, że wsparcie ma być kierunkowane

bezpośrednio do podmiotów klastra lub ich konsorcjów w różnych obszarach. Rekomen-dowane jest odchodzenie od wsparcia podmiotowego dla koordynatora klastra. W kolejnej rekomendacji zalecane jest: „Ograniczanie wsparcia publicznego podmiotowego dla kla-strów rozwiniętych. Wsparcie publiczne powinno być stopniowo wygaszane.” Wynika z tego, że dofinansowane powinny być inicjatywy w fazie początkowej i w miarę rozwoju klastra, powinny się one usamodzielniać i uniezależniać od finansowania publicznego. Tymczasem w rozwinięciu tych rekomendacji czytamy, że władza regionu powinna skon-centrować wsparcie na klastrach kluczowych. Rekomendacje obejmują więc wsparcie kla-strów kluczowych, które są w fazie embrionalnej? Ta niekonsekwencja w rekomendacjach dotyczących finansowego wspierania klastrów wyraźnie świadczy o tym, że ciągle jeszcze nie zostały rozpoznane potrzeby inicjatyw klastrowych w zakresie pomocy finansowej oraz że dotychczasowa polityka wspierania finansowego klastrów za pośrednictwem sformali-zowanej inicjatywy klastrowej nie przyniosła zakładanych efektów [Hołub 2012, s. 177].

Rekomendacje przekazane w raporcie z badań przeprowadzonych w 2014 r. [Plawgo 2014, s. 181-201] są bardziej zrozumiałe i spójne. Novum jest uszczegółowienie adresatów rekomendacji wynikających z badań. Są one kierowane do koordynatorów, sa-morządu terytorialnego, administracji centralnej, podmiotów funkcjonujących w klastrze, środowiska B+R oraz otoczenia biznesu. Nie ma w rekomendacjach zaleceń do stawiania na pierwszym planie rywalizacji o pozyskanie wsparcia, lecz przeciwnie, zaleca się koor-dynatorom podejmowanie działań w celu skomercjalizowania oferty organizacji klastrowej. Uwaga skierowana jest na skuteczne zarządzanie wiedzą – rekomendowane jest rozpozna-nie środowiska gospodarczego w zakresie potrzeb szkoleniowych i doradczych oraz zbu-dowanie komercyjnej oferty odpowiadającej na te potrzeby, we współpracy z samorządami oraz szkołami wyższymi zalecane jest dopasowanie oferty edukacyjnej na szczeblach za-wodowych do potrzeb klastrowego rynku pracy. Zrozumiałe, chociaż nienowatorskie jest zalecenie bliższej współpracy środowiska gospodarczego i naukowego. Brak jest w nim wskazania drogi do uzyskania takich powiązań. Wiedza o tym, że taka współpraca kreuje innowacje, jest już powszechna, problemem są raczej bariery natury kulturowej, formalnej i materialnej. Interesujące jest dostrzeżenie przez autorów badania problemów przywódz-twa w klastrze i rekomendowanie rozwiązania tego problemu na szczeblu koordynatora. Problem nie jest jednak pozostawiony na tym poziomie. Administracji centralnej rekomen-dowane jest stworzenie systemu podnoszenia kompetencji zarządczych koordynatorów klastrów.

O powodzeniu inicjatywy klastrowej decyduje często jakość kapitału społecznego uwarunkowana poziomem wzajemnego zaufania w środowisku potrójnej helisy. Niestety ciągle funkcjonuje wypowiedziany wcześniej stereotyp i został on umocniony pokazanymi powyżej rekomendacjami w badaniach benchmarkingowych z 2012 r., że klaster to sposób na pozyskiwanie unijnych pieniędzy. Niestety nie jest to sąd daleki od rzeczywistości – praktyka niektórych inicjatyw klastrowych uzasadnia ten pogląd i leży u źródeł powstania stereotypu, który wypacza ideę polityki rozwoju gospodarczego opartego na klastrach. Śro-dowisko koordynatorów inicjatyw klastrowych w Polsce jest krytyczne wobec takich prak-tyk, nazywając takie organizacje „klastrami projektowymi”.