Interesuj¹cego przegl¹du badañ nad rozumieniem zdrowia i choroby przez dzieci dokonali L.R. S c h m i d t i G. L e h m k u h l (1994). W kon-kluzji autorzy wskazali, ¿e wród prac empirycznych podejmuj¹cych tê pro-blematykê przewa¿aj¹ prace powiêcone pojmowaniu choroby przez dzieci chore. Istotnie, wiêksza dynamika zdarzeñ i zachowañ, poddaj¹cych siê obserwacji, towarzyszy sytuacji choroby, z któr¹ ka¿dy doros³y czy dziec-ko musi sobie w jaki sposób poradziæ. Podobny pogl¹d wyra¿aj¹ np.
J. Rodin i P. Salovey, stwierdzaj¹c, ¿e najwiêkszy wp³yw behawioralnych i psychospo³ecznych zmiennych na zdrowie i chorobê mo¿na zaobser-wowaæ w momencie, gdy system zostanie sprowokowany do dzia³ania
(R o d i n, S a l o v e y, 1997, s. 64). Zarówno d³ugotrwa³a choroba dziecka, jak i sytuacja choroby kogo bliskiego dziecku wp³ywaæ mog¹ na kszta³to-wanie siê koncepcji choroby u dziecka. Dzieci z takim dowiadczeniem
czê-ciej ni¿ inne pojmuj¹ chorobê jako rodzaj kary za niew³aciwe zachowa-nie, a ich wypowiedzi na ten temat nierzadko formu³owane s¹ w sposób sugeruj¹cy wczeniejsze, ni¿ wskazywa³by na to ich wiek, stadium roz-woju poznawczego (por. J o h n - B o r y s, 2002).
Na gruncie polskim ciekawy przyk³ad badañ stanowi praca K. P u -c h a l s k i e g o (1997). W badania-ch nad pojmowaniem zdrowia i -choroby bra³y udzia³ zdrowe dzieci i m³odzie¿ w trzech przedzia³ach wiekowych.
Dzieci przedszkolne (piêcio- i szecioletnie) wykona³y 43 rysunki
zatytu-³owane choroba, które nastêpnie by³y z nimi omawiane. Na rysunkach widaæ choruj¹ce dzieci, le¿¹ce w ³ó¿kach, w zamkniêtych pomieszczeniach, w towarzystwie bliskich osób; dalej pojawia³ siê motyw gabinetu lekarskiego lub apteki, a tak¿e osoby starszej, chodz¹cej o lasce. Autor zauwa¿y³, ¿e ju¿ ma³e dzieci zdecydowanie ³atwiej wypowiadaj¹ siê na temat choroby ani¿eli zdrowia, podaj¹c najczêciej wiele objawów i skutków choroby: ró¿-ne przykre dolegliwoci, obni¿enie nastroju, ograniczenie aktywnoci, ko-niecznoæ przestrzegania zaleceñ lekarskich itd. W grupie dzieci szkolnych (w wieku 1113 lat) przeanalizowano 51 rysunków oraz 129 krótkich pi-semnych odpowiedzi na pytanie Co to jest choroba?. Rysunki w wiêk-szoci ukazuj¹ wybrany aspekt dzia³alnoci s³u¿by zdrowia: karetkê, szpi-tal, lekarza, pielêgniarkê. Wypowiedzi dzieci szkolnych skupia³y siê wo-kó³ umiejscowienia choroby w ciele cz³owieka, rozró¿niania chorób (poda-wanie nazw konkretnych schorzeñ albo stopnio(poda-wanie choroby: l¿ejsza ciê¿sza, grona mniej grona, podzia³ na choroby fizyczne i psychiczne) oraz wskazywania przyczyn (lekcewa¿enie zasad zdrowego trybu ¿ycia i higieny, zaka¿enie, zara¿enie siê), a tak¿e objawów i skutków chorób (z³e
188 Yvona Woniaková
samopoczucie, wyczerpanie, ból, ograniczenie funkcjonowania). Dzieci do-strzega³y te¿, ¿e niektórych schorzeñ nie mo¿na wyleczyæ, co prowadziæ mo¿e do trwa³ego os³abienia zdrowia, a nawet do mierci. W wypowiedziach przewa¿a³a negatywna ocena choroby (por. P u c h a l s k i, 1994, 1997). Po-dobnych wyników dostarczaj¹ badania nad koncepcj¹ zdrowia i choroby u dorastaj¹cych, które przeprowadzi³a M. J o h n - B o r y s (2002). Anali-zie poddano wypowiedzi 120 uczniów klas V, VI i (podówczas) VII w wie-ku 1214 lat, zebrane przy u¿yciu wywiadu strukturalizowanego, który zawiera³ pytania dotycz¹ce wygl¹du i zachowania osób zdrowych i cho-rych, znajomoci chorób i ich przyczyn, prze¿yæ osób chorych oraz sposo-bów oraz rodzicielskich przekazów na temat dbania o dobry stan zdrowia.
W obrazie choroby u dorastaj¹cych na pierwszy plan najczêciej wysuwa³y siê takie symptomy, jak: dolegliwoci somatyczne i bólowe, wyczerpanie si³ witalnych, smutek, przygnêbienie i brak zainteresowania ludmi, a nastêp-nie zmiany w wygl¹dzie zewnêtrznym i spadek aktywnoci, nastêp-niekiedy lêk i poczucie zagro¿enia. Dowiedziono tak¿e, ¿e p³eæ badanych uczniów oraz typ rodziny w znacz¹cy sposób wp³ywaj¹ na koncepcje zdrowia i choroby u dorastaj¹cych (por. J o h n - B o r y s, 2002).
Problem
Prezentowane dalej analizy stanowi¹ próbê zastosowania techniki
Draw and Write w badaniach nad rozumieniem czy te¿, inaczej, kon-cepcj¹ choroby, jak¹ maj¹ m³odsze dzieci. Uwzglêdniaj¹c charakterystyki rozwojowe dzieci w m³odszym wieku szkolnym, zw³aszcza ich mo¿liwoci i osi¹gniêcia w zakresie rozwoju poznawczego, jak równie¿ dostêpne dane empiryczne, sformu³owano za³o¿enie, ¿e koncepcja zdrowia oraz koncep-cja choroby, jak¹ maj¹ dzieci winna mieæ zbli¿on¹ strukturê. Badania au-torki nad koncepcj¹ zdrowia pokaza³y, ¿e m³odsze dzieci opisuj¹ zdrowie, odwo³uj¹c siê do w³asnej wiedzy na temat wygl¹du, samopoczucia i ak-tywnoci cz³owieka, który jest zdrowy, do wiedzy o zasobach pomagaj¹-cych zachowaæ dobre zdrowie oraz o zachowaniach sprzyjaj¹pomagaj¹-cych zdrowiu (Wo n i a k o v á, 2006). Analizowano, co dzieci wiedz¹ o zdrowiu, jakie za-soby uwa¿aj¹ za wa¿ne dla zdrowia, a w konsekwencji jak wiedza ta przejawia siê w konkretnych zachowaniach. Pokazano, ¿e zdrowie psy-chiczne stanowi nieod³¹czny aspekt dzieciêcej wiedzy o zdrowiu, a wród wymienianych zachowañ s³u¿¹cych zdrowiu niektóre dzieci podkrelaj¹ te¿
koniecznoæ wiadomego podejmowania pewnych wysi³ków bêd¹cych wy-razem dba³oci o dobre samopoczucie psychiczne.
W podjêtych aktualnie poszukiwaniach badawczych zak³ada siê wiêc,
¿e zdrowie i choroba, jako dwa krañce jednego kontinuum, bêd¹ mia³y w koncepcjach dzieci podobn¹ strukturê. Zgodnie z tym przypuszczeniem postanowiono zapytaæ dzieci, jak, ich zdaniem, wygl¹da, jak siê czuje, co robi cz³owiek chory, oraz co mo¿na zrobiæ, by nie chorowaæ. Na koncepcjê choroby, jak¹ maj¹ dzieci bêd¹ sk³ada³y siê zatem cztery elementy: wie-dza dotycz¹ca wygl¹du, samopoczucia oraz zachowañ osoby chorej, a tak¿e znajomoæ sposobów, które pozwalaj¹ unikn¹æ choroby b¹d szybciej wró-ciæ do zdrowia.
Metoda
W badaniach pilota¿owych wziê³o udzia³ 57 dzieci ze szkó³ podstawo-wych z terenu Górnego l¹ska: 34 dziewczynki i 23 ch³opców. Dwoje dzieci mia³o 6 lat (klasa zerowa), kolejna dwójka 11 lat, pozosta³e za mieci³y siê w przedziale wiekowym od 7 do 10 lat. Materia³ zebrano przy wspó³-udziale studentów V roku psychologii Uniwersytetu l¹skiego w ramach zajêæ ze specjalizacji wychowawczo-klinicznej dzieci i m³odzie¿y.
Planuj¹c badania, zdecydowano siê siêgn¹æ kolejny raz po wielokrot-nie sprawdzon¹ w praktyce badawczej technikê Draw and Write. G³ów-n¹ w mniemaniu autorki zaletê tej¿e techniki stanowi mo¿liwoæ przy-jemnego i nieskrêpowanego wyra¿enia przez dziecko w³anie tych pierw-szych skojarzeñ z podjêtym tematem, które pojawiaj¹ siê w jego mylach w trakcie rysowania. Ten prosty zabieg aktywizowanie poznawcze dziec-ka za porednictwem ekspresji plastycznej umo¿liwia zarejestrowanie i dalsz¹ analizê pisemnej wypowiedzi dziecka. Wypowied ta, wolna od su-gestii badacza, stanowi cenn¹ esencjê pewnego fragmentu subiektywnej, niepowtarzalnej wiedzy dziecka. Technikê tê wprowadzi³ w ¿ycie prawie 20 lat temu zespó³ psychologów brytyjskich (por. Wi l l i a m s i in., 1989a, 1989b), w Polsce pos³u¿yli siê ni¹ Ostaszewski, pracuj¹c nad ewaluacj¹ programu profilaktycznego (O s t a s z e w s k i, 1995), oraz autorka, bada-j¹c koncepcjê zdrowia dzieci (Wo n i a k o v á, 2006). Dziecko proszone jest o wykonanie rysunku na podany temat, a po zakoñczeniu rysowania po-leca siê mu sporz¹dzenie krótkiej pisemnej wypowiedzi na zadane pyta-nie. Nale¿y powstrzymaæ siê od jakiejkolwiek ingerencji, od komentarzy czy od pomagania dziecku w trakcie rysowania i pisania, gdy¿ zachowa-nia takie mog³yby zak³óciæ mylenie dziecka o danej sprawie. Technikê wy-korzystaæ mo¿na zarówno w badaniach indywidualnych, jak i grupowych.
190 Yvona Woniaková
Nale¿y pamiêtaæ, ¿e rysowanie spe³nia jedynie funkcjê aktywizuj¹c¹, prace plastyczne nie podlegaj¹ ocenie. Analizie poddawane s¹ wy³¹cznie pisemne wypowiedzi dzieci s¹ one kategoryzowane, a indywidualne prace ocenia siê pod k¹tem frekwencji wystêpowania. Tym razem w badaniu od ka¿de-go dziecka uzyskano dwa rysunki, których treæ korespondowa³a z poda-nym wczeniej za³o¿eniem o czteroelementowej strukturze dzieciêcej koncepcji choroby. Dzieci pracowa³y przez oko³o 50 minut. Zastosowano nastêpuj¹c¹ instrukcjê:
Rysunek 1: Chory cz³owiek
Pomyl proszê i narysuj cz³owieka, który jest chory. Obok rysunku na-pisz, jak wygl¹da, jak siê czuje, co robi cz³owiek chory.
Rysunek 2: ¯eby nie chorowaæ
Pomyl proszê i narysuj siebie, i co Ty robisz, ¿eby nie chorowaæ. Obok rysunku napisz, co robisz, ¿eby nie chorowa³.