Koncepcja choroby psychicznej u dorastaj¹cych

Osobowoœæ, w ujêciu Miltona R o k e a c h a (1973, za: B r z o z o w s k i, 1989, s. 3), jest systemem przekonañ, w którym mo¿na wyodrêbniæ pod-systemy — „przekonania na w³asny temat, system wartoœci ostatecznych i instrumentalnych, system postaw oraz pojedyncze postawy, przekonania o w³asnych zachowaniach, przekonania o postawach, wartoœciach, potrze-bach i zachowaniach osób znacz¹cych oraz przekonania o zachowaniu siê obiektów niespo³ecznych”. System przekonañ cz³owieka sk³ada siê z ogrom-nej liczby pojedynczych s¹dów — s¹ one informacj¹, jak¹ osoba ma o danym obiekcie, prostym twierdzeniem, który akceptuje. Pewna grupa przekonañ mo¿e dotyczyæ ró¿nych aspektów zdrowia psychicznego — bê-d¹cego jednym z wymiarów zdrowia, podlegaj¹cego rozwojowi i zmianom w ci¹gu ¿ycia i rozpatrywanego w interakcjach ze œrodowiskiem — oraz choroby psychicznej.

Cz³owiek nie rodzi siê z ustalonymi przekonaniami na temat tego, czym jest zdrowie psychiczne, jaka jest przyczyna chorób psychicznych, na czym polega podatnoœæ na chorobê psychiczn¹, jakie s¹ metody leczenia i zapo-biegania chorobom psychicznym, ani nie rodzi siê z gotowymi postawami wobec chorych psychicznie. Dziecko, bêd¹c czynnym i aktywnym psychicz-nie, w sposób naturalny d¹¿y do wiem, do poznania i zrozumienia same-go siebie i tesame-go, co je otacza (G r z y w a k - K a c z y ñ s k a, 1975). Myœl¹c, odzwierciedla rzeczywistoœæ bezpoœrednio — za pomoc¹ zmys³ów, i poœred-nio — pojêciowo, odkrywaj¹c ró¿ne powi¹zania, wspó³zale¿noœci, stosunki miêdzy przedmiotami, zdarzeniami i zjawiskami oraz prawid³owoœci roz-woju tego, co istnieje. Wiem dziecka, dotycz¹ce zdrowia i choroby psychicz-nej, powstaje:

— w wyniku gromadzenia przez niego w domu rodzinnym informacji, któ-rych Ÿród³em s¹ przekonania cz³onków rodziny na ten temat; rodzina jako grupa odniesienia wyznacza perspektywê poznawcz¹ dziecka:

do-œwiadczenia rodzinne wp³ywaj¹ na sposób rozumienia, definiowania przez dzieci i dorastaj¹cych pojêæ zwi¹zanych ze zdrowiem i chorob¹ psychiczn¹ (por. J o h n - B o r y s, 2002);

— za poœrednictwem systemu przekonañ przekazywanych przez nauczy-cieli w trakcie realizowania treœci programów nauczania (przekazywa-nie odpowied(przekazywa-niej wiedzy, podejmowa(przekazywa-nie okreœlonych dzia³añ w obsza-rze zdrowia i choroby, w tym choroby psychicznej);

— w rezultacie jego w³asnych doœwiadczeñ w tym zakresie, zw³aszcza zdobytych w bezpoœrednich kontaktach z osobami chorymi

psychicz-— w efekcie doœwiadczeñ zdobytych dziêki kontaktom poœrednimnie;

z osobami chorymi psychicznie, czyli dziêki oddzia³ywaniom szeroko ro-zumianej kultury, zw³aszcza mediów, propaguj¹cych obraz chorych psy-chicznie i modeluj¹cych postawy wobec nich (telewizja — programy na-ukowe, publicystyczne, filmy dokumentalne i fabularne, kino, litera-tura, teatr, czasopisma).

Wiedza na temat zdrowia i choroby psychicznej, któr¹ dzieci i dora-staj¹cy zgromadzili w wyniku podlegania — w sposób œwiadomy i nieœwia-domy — opisanym wczeœniej wp³ywom, tworzy ich subiektywn¹ wizjê zdro-wia i choroby psychicznej, zgodnie z któr¹ funkcjonuj¹. Z zasobem ich wie-dzy, zarówno aktualnej, jak i potencjalnej, wi¹¿e siê — wed³ug Miros³awa K o w a l s k i e g o (2006, s. 59) — odpowiedzialnoœæ za zdrowie. Wiedza ta pog³êbia stopieñ ich refleksji nad zdrowiem psychicznym, mobilizuje do kre-owania rzeczywistoœci sprzyjaj¹cej zdrowiu psychicznemu, uaktywnia wy-obraŸniê, intuicjê, wolê i decyzje dotycz¹ce bycia zdrowym. Równie¿ po-stawy dzieci i dorastaj¹cych — aktualne i przysz³e — wobec chorych psy-chicznie zale¿¹ od ich indywidualnych pogl¹dów i wiedzy na temat zdro-wia psychicznego i zaburzeñ psychicznych. Uznana jest bowiem zale¿noœæ miêdzy œwiadomoœci¹ cz³owieka, traktowan¹ jako istotny element rozumie-nia, wyjaœniarozumie-nia, a nawet przewidywania dzia³añ, a jego zachowaniem.

Istnienie tej zale¿noœci pozwala, przez oddzia³ywanie na treœci

œwiadomoœci, podejmowaæ próby kszta³towania po¿¹danych zachowañ ludzi (D o -l i ñ s k a - Z y g m u n t, 2001, s. 45). Przekonania dotycz¹ce zdrowia i cho-roby psychicznej formowane s¹ na styku wiedzy i uczuæ (por. G a w e ³, 2006, s. 131):

— wiedza obejmuje informacje o determinantach choroby, mo¿liwoœciach poddania ich kontroli, przyczynach i przebiegu chorób, o dzia³aniach prewencyjnych i profilaktycznych;

198 Bernadeta Bulla, Alina P³onka

— komponent emocjonalny mo¿na uznaæ za nastawienie do zdrowia i cho-roby psychicznej oraz zwi¹zanej z nimi aktywnoœci; nastawienie to kszta³towane jest w zwi¹zku z hierarchi¹ wartoœci preferowan¹ przez danego cz³owieka.

Problem

Koncepcja zdrowia i choroby psychicznej dorastaj¹cych uczniów jest wynikiem ich doœwiadczeñ „na p³aszczyŸnie biologicznej, emocjonalnej i spo³ecznej, zasymilowanej w schematy poznawcze w procesie rozwoju”

(M. J o h n - B o r y s, 2002, s. 19). Pojmowanie zdrowia i choroby psychicz-nej ma charakter podmiotowy i zale¿y — wed³ug Marii John-Borys (2002, s. 9) — od spostrzegania tych zjawisk przez konkretne jednostki, które uj-muj¹ te pojêcia w kontekœcie swego indywidualnego doœwiadczenia. Poj-mowanie zdrowia i choroby, w tym psychicznej, nie mo¿e byæ oderwane od indywidualnych w³aœciwoœci osób: p³ci i wieku.

Przekonania uczniów na temat zdrowia psychicznego i zaburzeñ psy-chicznych nie pozostaj¹ bez wp³ywu na ich postawy wobec w³asnego zdro-wia psychicznego i wobec jego zaburzeñ, oraz na postawy wobec chorych psychicznie. Zgromadzone przez uczniów informacje i przekonania o cho-robie psychicznej mog¹ — wed³ug Bogdana Wo j c i s z k e (1999, s. 28) — mieæ charakter wiedzy ogólnej (o istocie choroby psychicznej, przyczynach chorób psychicznych, o pewnych rodzajach zaburzeñ psychicznych) b¹dŸ

wspomnieñ (o konkretnych, spotkanych przez siebie osobach chorych psy-chicznie, o chorych bohaterach filmów dokumentalnych, fabularnych itp.).

Rozró¿nienie to nawi¹zuje do podzia³u pamiêci na semantyczn¹ — pamiêæ znaczeñ, i pamiêæ epizodyczn¹ — wspomnienia zdarzeñ z w³asnej biogra-fii (Tu l v i n g, 1972, za: Wo j c i s z k e, 1999, s. 28). Schemat poznawczy

„choroba psychiczna” to podstawowy element wiedzy ogólnej ucznia, ro-zumiany jako rezultat jego uprzednich doœwiadczeñ z chorob¹ psychiczn¹ i z osobami chorymi psychicznie. Okres dorastania, sprzyjaj¹cy zaintere-sowaniu zdrowiem i procesami zachodz¹cymi w organizmie, uznawany jest (por. J o h n - B o r y s, 2002, s. 9) za stadium rozwoju operacji formalnych, które warunkuj¹ zdolnoœæ dorastaj¹cego do tworzenia opisów i wyjaœnieñ zjawisk rzeczywistoœci, wyprowadzania ogólnych konkluzji ze szczegó³o-wych faktów. P³eæ dorastaj¹cych z kolei, jak to potwierdzaj¹ wyniki ba-dañ Marii J o h n - B o r y s (2002, s. 136), wp³ywa na przypisywanie zna-czeñ emocjom i uczuciom w obrazie zdrowia i choroby. Dziewczêta znacz-nie czêœciej przywi¹zuj¹ wagê do tego czynnika ni¿ ch³opcy.

Dorastaj¹cy uczniowie w wyniku dotychczasowych doœwiadczeñ gro-madz¹ wiedzê o chorobie psychicznej oraz o osobach chorych psychicznie.

Celem autorek pracy jest wstêpna próba odpowiedzi na pytanie o to, jaka jest koncepcja choroby psychicznej wœród dorastaj¹cych uczniów.

Wyró¿niono nastêpuj¹ce szczegó³owe pytania badawcze:

Jakie znaczenie uczniowie przypisuj¹ zdrowiu fizycznemu i zdrowiu psychicznemu? Czy znaczenie przypisywane obu rodzajom zdrowia ró¿-ni siê?

Jak uczniowie rozumiej¹ pojêcie „zdrowie psychiczne”?

Jaka jest ich wiedza na temat:

— genezy chorób psychicznych;

— objawów choroby psychicznej;

— rodzajów chorób psychicznych;

— form leczenia osób chorych psychicznie i mo¿liwoœci ich wyleczenia.

Czy wiedza o chorobie psychicznej dorastaj¹cych uczniów ma zwi¹zek z ich p³ci¹ i wiekiem?

Metoda badañ

W badaniach wykorzystano ankietê „Cz³owiek i jego choroby” oraz pró-bê „Ja wobec zdrowia fizycznego i psychicznego”.

By udzieliæ odpowiedzi na postawione pytanie badawcze, dotycz¹ce zakresu wiedzy uczniów na temat choroby psychicznej oraz stosunku ba-danych wobec chorych psychicznie zastosowano, skonstruowan¹ na po-trzeby badañ, ankietê „Cz³owiek i jego choroby”. Ankieta sk³ada³a siê z 7 pytañ, za których poœrednictwem zwrócono siê do badanych uczniów z proœb¹ o przedstawienie swoich przekonañ na temat choroby psychicz-nej i chorych psychicznie, prosz¹c o:

— zdefiniowanie pojêcia „choroba psychiczna”;

— wymienienie przyczyn prowadz¹cych do zachorowania na chorobê psy-chiczn¹;

— wskazanie okolicznoœci zwiêkszaj¹cych podatnoœæ na chorobê

psychicz-— opisanie objawów choroby psychicznej;n¹;

— podanie przyk³adów znanych sobie chorób psychicznych;

— przedstawienie swoich pogl¹dów na mo¿liwoœæ wyleczenia siê z choro-by psychicznej;

— wyliczenie znanych sobie form pomocy chorym psychicznie.