W procesie opracowywania uzyskanego materia³u postêpowano zgodnie z procedur¹ porz¹dkowania danych jakociowych (F r a n k f o r t N a -c h m i a s, N a -c h m i a s, 2001). Rozpo-czêto od analizy ilo-ciowej, -czyli od sklasyfikowania pisemnych wypowiedzi wszystkich dzieci ka¿d¹ wypo-wied przyporz¹dkowano do jednej z kilkunastu kategorii opisowych. Na-stêpnie obliczono frekwencje wypowiedzi w ka¿dej z kategorii, co
pozwoli-³o na upozwoli-³o¿enie kategorii w porz¹dku hierarchicznym. W kolejnej fazie po-równano frekwencje wystêpowania poszczególnych kategorii opisowych w zale¿noci od p³ci badanych dzieci. Wy³onione w ten sposób ró¿nice sta-nowi³y podstawê jakociowej interpretacji.
W tabeli 1 przedstawiono frekwencje kategorii opisowych dotycz¹cych chorego cz³owieka w porz¹dku malej¹cym. Tabela 2 obrazuje frekwencje kategorii opisowych porz¹dkuj¹cych wypowiedzi dzieci do rysunku ¯eby nie chorowaæ. Liczba kategorii opisowych mo¿e wydawaæ siê du¿a. Je¿eli jednak zamiarem badacza jest poznanie dzieciêcego spojrzenia na sprawy otaczaj¹cego wiata, to wszystkie wypowiedzi s¹ dla niego cenne, zatem kategorii opisu musi byæ tyle, by wch³on¹æ ka¿d¹ niepowtarzaln¹ wypo-wied dziecka. Redukcja kategorii oznacza³aby redukcjê informacji.
W trakcie prac nad kategoryzacj¹ dzieciêcych wypowiedzi nie sposób by³o oprzeæ siê wra¿eniom, jakie wywo³ywa³y w wiêkszoci rysunki dzieci przedstawiaj¹ce chorego cz³owieka. Nadmieniono ju¿, ¿e plastyczna stro-na zastosowanej techniki nie odgrywa ¿adnej roli w interpretacji, trudno
T a b e l a 1 Frekwencje kategorii opisu chorego cz³owieka
(w porz¹dku malej¹cym)
T a b e l a 2 Frekwencje kategorii opisu podawanych przez dzieci sposobów,
by nie chorowaæ (w porz¹dku malej¹cym)
jednak nie wspomnieæ w tym miejscu o przygnêbiaj¹cej kolorystyce, jaka pojawi³a siê w wiêkszoci prac. Chorzy ludzie przedstawiani byli jako oso-by bardzo brzydkie, ponure lub smutne. Wra¿enia te znalaz³y potwier-dzenie w pisemnych komentarzach dzieci.
Rysunek Chory cz³owiek kategorie opisowe Frekwencja Ograniczenie aktywnoci cz³owieka
Zmienione samopoczucie Zmieniony wygl¹d Dolegliwoci somatyczne
Wizyty u lekarza (badania, leczenie) Zmienione zachowanie
Ból
Przykre emocje
Konkretne schorzenia i ich objawy Lêk, poczucie zagro¿enia
45 38 38 33 30 15 14 12 6 0
Rysunek ¯eby nie chorowaæ kategorie opisowe Frekwencja Zdrowe od¿ywianie i napoje
Leki, witaminy, zio³a
Ruch, aktywnoæ fizyczna, sport, gimnastyka Utrzymanie temperatury
Odpoczynek
Spacery i przebywanie na wie¿ym powietrzu Wizyty u lekarza (badania, leczenie, profilaktyka) Wizyty u stomatologa (badania, leczenie, profilaktyka) Umiar w korzystaniu z telewizji lub komputera Higiena
Dba³oæ o dobre samopoczucie (np. dobry humor)
43 28 17 11 9 7 6 2 2 1 0
192 Yvona Woniaková
Wród kategorii opisowych, które odzwierciedla³y treci podawane przez dzieci w komentarzach do rysunków przedstawiaj¹cych chorobê, domino-wa³y opisy choroby jako rodzaju ograniczenia aktywnoci cz³owieka. Dzieci uwa¿a³y, ¿e chory musi przede wszystkim le¿eæ w ³ó¿ku (ten atrybut cho-roby pojawia³ siê najczêciej), nie mo¿e wychodziæ na podwórko, nie mo¿e siê bawiæ. Wymieni³y te¿ inne ograniczenia, takie jak: usztywnienie koñ-czyny szyn¹ lub gipsem, koniecznoæ je¿d¿enia na wózku, chodzenia o la-sce, trudnoci ze wstawaniem, niemo¿noæ poradzenia sobie z niczym.
Choroba to te¿ ograniczenia snu, niewyspanie. Dzieci wskazywa³y rów-nie¿ czêsto zmiany w wygl¹dzie zewnêtrznym oraz pogorszenie samopo-czucia. Zmieniony wygl¹d oznacza³y: zaczerwienienie twarzy b¹d bladoæ skóry, opuchlizna, b¹ble, zapadniête policzki. Inny rodzaj zmian w wy-gl¹dzie dzieci ³¹czy³y ze spadkiem atrakcyjnoci st¹d okrelenia:
nie-³adny, brzydki, paskudny, chudy, zmizernia³y, ³ysawy, brzydko pachnie, chodzi w pi¿amie, w ciemnym ubraniu. Pozosta³e opisy dotycz¹ce wygl¹-du by³y bardziej ogólne, np.: chory cz³owiek wygl¹da choro, niezdrowo, niezbyt dobrze, s³abo, marnie, niewyranie lub po prostu le. Nienajlep-sze samopoczucie dzieci opisywa³y te¿ albo w sposób ogólnikowy (np. kto
chory czuje siê le, niedobrze, s³abo, okropnie, ciê¿ko), albo bardziej szcze-gó³owo (osoba chora czuje siê nieszczêliwa, pokrzywdzona, skrzywdzona przez los, zmêczona, os³abiona, ponura, czêsto p³acze). W kategorii opi-sów dolegliwoci somatycznych przewa¿a³y katar i kaszel, gor¹czka, poja-wi³y siê tak¿e wymioty i nudnoci, szczypanie oczu, z³amanie. Kategoria kolejna to opisy zwi¹zane z osob¹ lekarza i jego zaleceniami gdy cz³o-wiek chory chodzi do lekarza, czasem do szpitala (le¿eæ lub na operacjê), chodzi na kontrole, jedzi do sanatorium i wreszcie leczy siê, czyli
za-¿ywa tabletki, bierze lekarstwa, syropy, zastrzyki, których siê nie lubi.
Zmiany w zachowaniu dzieci ocenia³y jako ospa³oæ, zaniedbywanie hi-gieny, brak chêci do jedzenia, nicnierobienie, brak motywacji do dzia³ania (nic siê nie chce). Ból w opinii dzieci to na ogó³ doznanie cile umiejsco-wione mo¿e boleæ g³owa, nos, gard³o, mog¹ boleæ nogi, mo¿e tak po pro-stu boleæ, boleæ bardzo, czêsto, mo¿na byæ a¿ czerwonym z bólu, cierpieæ.
Z chorob¹ wi¹¿¹ siê przykre emocje dla dzieci z³¹czone w jedn¹: choro-ba oznacza smutek. Dziewczynki wymienia³y jeszcze konkretne choroby i ich objawy astmê, ospê, raka.
W komentarzach do rysunku drugiego frekwencje wypowiedzi w po-szczególnych kategoriach by³y znacznie zró¿nicowane. Wiêkszoæ dzieci w odpowiedzi na pytanie, co robiæ, by nie chorowaæ, zaleci³a spo¿ywanie zdrowych produktów. Zakres kategorii zdrowe od¿ywianie okaza³ siê sze-roki pocz¹wszy ogólnie od warzyw i owoców, przez marchewki, jab³ka, zupy, mleko, syrop z malin, a na ciep³ej herbacie z cytryn¹ skoñczywszy.
Wiele dzieci za¿ywa witaminy, syropy uodparniaj¹ce i inne, herbatki
zio-³owe, tran. Stosunkowo czêsto pojawia³y siê opisy jakiej formy aktywnoci fizycznej oraz zalecenia przebywania na wie¿ym powietrzu. W kilku wy-powiedziach zapobieganie chorobie ³¹czy³o siê z ubieraniem siê zgodnie z panuj¹cymi warunkami pogodowymi oraz z odpoczynkiem, natomiast po-zosta³e kategorie, w³¹cznie z profilaktyk¹, nie by³y reprezentowane wcale lub prawie wcale. Szczególnie niepokoj¹ce jest to, ¿e ¿adne z dzieci nie dostrzeg³o zwi¹zku miêdzy dobrym samopoczuciem, energi¹, a zapobiega-niem chorobie.
Wyniki badania pilota¿owego zachêcaj¹ do podjêcia szerzej zakrojonych badañ na du¿ej grupie dzieci. W porównaniu z wnioskami p³yn¹cymi z badañ innych autorów, przedstawione tu wyniki pokazuj¹ jednak nieco odmienny obraz choroby, jaki maj¹ uczniowie pocz¹tkowych klas szko³y podstawowej. Badane dzieci najczêciej kojarzy³y chorobê z ograniczeniem którego z istotnych dla nich wymiarów codziennego funkcjonowania, z wyrazist¹ zmian¹ wygl¹du zewnêtrznego lub z pogorszeniem samopo-czucia. Dopiero dalsze miejsca hierarchii opisowych zajê³y: dolegliwoci fi-zyczne i koniecznoæ udania siê do placówki s³u¿by zdrowia. W przyta-czanych ju¿ badaniach P u c h a l s k i e g o (1997) dzieci szkolne czêsto opi-sywa³y chorobê, ³¹cz¹c j¹ z jakim konkretnym schorzeniem (gryp¹, ra-kiem itd.) oraz z dolegliwociami bólowymi; niemo¿noæ bycia w pe³ni ak-tywnym jako korelat choroby pojawia³a siê rzadziej. Z kolei nieco starsze dzieci, jak pokaza³a John-Borys, za objawy chorobowe uzna³y przede wszystkim dolegliwoci somatyczne oraz przygnêbienie, natomiast zmia-ny w wygl¹dzie i zachowaniu, do których autorka zaliczy³a równie¿ ogra-niczenia w aktywnoci, porednio b¹d bezporednio zwi¹zane z chorob¹, zajê³y w ich obrazie choroby dalsze miejsca (por. J o h n - B o r y s, 2002).
Wniosków zbli¿onych do tych, jakie wynika³y z badañ pilota¿owych, do-starczyli miêdzy innymi L.R. S c h m i d t i H. F r ö h l i n g (2000) w swo-ich badaniach nad koncepcj¹ zdrowia i choroby. W swo-ich studium dzieci w wieku 812 lat przedstawia³y opisy wiadcz¹ce o uto¿samianiu choro-by najczêciej z niemo¿liwoci¹ choro-bycia aktywnym, z koniecznoci¹ le¿enia w ³ó¿ku, a nastêpnie ze z³ym nastrojem i dowiadczaniem bólu (S c h m i d t, F r ö h l i n g, 2000).
Podsumowanie
Otrzymane wyniki badañ w³asnych pokaza³y, ¿e dzieci w m³odszym wieku szkolnym ³¹cz¹ chorobê z okrelonymi deficytami dobrostanu
za-13 Zdrowie...
194 Yvona Woniaková
równo fizycznego, jak i psychicznego oraz spo³ecznego. Mo¿na powiedzieæ,
¿e wed³ug badanych dzieci ograniczenia natury cielesnej poci¹gaj¹ za sob¹ ograniczenia w funkcjonowaniu, np. uniemo¿liwiaj¹ zabawê, kontakt z rówienikami, korzystanie z przyjemnoci, jakie daje zdrowy sen i do-bry apetyt. Gdy cia³o odmawia pos³uszeñstwa, boli albo w inny przykry sposób daje o sobie znaæ, zawê¿eniu ulega tak¿e wiat uczuæ i doznañ obni¿ony jest nastrój, chce siê p³akaæ lub spaæ albo nie chce siê nic. W ob-razie choroby badanych dzieci wyranie obecne s¹ trzy elementy sk³ada-j¹ce siê na ich wiedzê o chorobie: zmiany w przejawianej aktywnoci (w za-chowaniach), zmiany dotycz¹ce wygl¹du i funkcjonowania cia³a oraz zmia-ny samopoczucia, wiadcz¹ce o czasowym pogorszeniu kondycji psychicz-nej. Je¿eli natomiast przyjrzymy siê wymienianym przez dzieci zachowa-niom, które mia³yby sprzyjaæ wyleczeniu lub wrêcz zapobiegaæ chorobom, kilka faktów zastanawia. Silne okaza³o siê przekonanie badanych dzieci,
¿e wystarczy jeæ lekarstwa oraz witaminy, czy to w postaci warzyw, owo-ców, soków czy te¿ tabletek, syropu, aby zapewniæ zdrowie cia³a. Znacz-nie rzadziej dzieci akcentowa³y jedno z wa¿nych zachowañ profilaktycz-nych jak¹ formê aktywnoci fizycznej. Wydaje siê ¿e zaspokajanie na-turalnej potrzeby ruchu ustêpuje powoli realizowaniu potrzeb i rozrywek nie wymagaj¹cych wysi³ku miêni. Ruch zreszt¹ wp³ywa pozytywnie nie tylko na kondycjê fizyczn¹, ale daje wiele radoci, zadowolenia, poprawia nastrój itd. Zastanawiaj¹ce jest tak¿e, ¿e wród wielu wypowiedzi nie zna-laz³a siê ¿adna, wskazuj¹ca na jakiekolwiek dzia³anie, aktywnoæ, stara-nie, które zmierza³yby do wzmocnienia, chronienia dobrego samopoczu-cia psychicznego. W badaniach nad zachowaniami zdrowotnymi podejmo-wanymi przez dzieci kategoria taka zajê³a wysokie miejsce. Byæ mo¿e fakt ten powinien stanowiæ sygna³ dla pedagogów szkolnych, nauczycieli pra-cuj¹cych na co dzieñ z uczniami pocz¹tkowych klas szko³y podstawowej.
Analiza treci przekazanych przez dzieci wiadczy o tym, ¿e rozumiej¹ one dobrze pojêcie dobrostanu fizycznego, potrafi¹ nazwaæ ró¿ne zjawiska to-warzysz¹ce zachwianiu tego dobrostanu, podaj¹ wielu sposobów przywró-cenia równowagi. Byæ mo¿e ma³e dzieci nie rozumiej¹ jeszcze dobrze do-brostanu w sensie psychicznym, warto zatem powiêciæ temu zjawisku wiê-cej uwagi, uwzglêdniaj¹c zw³aszcza w programach profilaktycznych ele-menty ucz¹ce dzieci rozpoznawania, nazywania oraz wzmacniania w³a-snego dobrostanu psychicznego.
13*
Literatura
B o n n e r M., F i n n e y J., 1996: A Psychosocial Model of Childrens Health Status.
In: Advances in Clinical Child Psychology. Eds. T.H. O l l e n d i c k, R. J. P r i n z.
Vol. 18. New York: Plenum Press.
F r a n k f o r t - N a c h m i a s Ch., N a c h m i a s D., 2001: Metody badawcze w naukach spo³ecznych. Poznañ: Wydawnictwo Zysk i S-ka.
J o h n - B o r y s M., 2002: Koncepcje zdrowia i choroby u dorastaj¹cych. Katowice: Wy-dawnictwo Uniwersytetu l¹skiego.
O s t a s z e w s k i K., 1995: Zastosowanie techniki Draw and Write do oceny skutecz-noci szkolnego programu profilaktyki uzale¿nieñ Spójrz inaczej. Alkoholizm i Narkomania, nr 2(19).
P e c y n a S.M.B., 2000: Dziecko i jego choroba. Warszawa: Wydawnictwo Akademic-kie ¯ak.
P u c h a l s k i K., 1994: Kryteria zdrowia w wiadomoci potocznej. Promocja Zdro-wia. Nauki Spo³eczne i Medycyna, R. 1, nr 12.
P u c h a l s k i K., 1997: Zdrowie w wiadomoci spo³ecznej. £ód: Instytut Medycyny Pracy im. prof. dr. med. J. Nofera. Krajowe Centrum Promocji Zdrowia w Miejscu Pracy.
R o d i n J., Salovey P., 1997: Psychologia zdrowia. W: Psychologia zdrowia. Red.
J. H e s z e n - N i e j o d e k, H. S ê k. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
S c h a f f e r R.H., 2005: Psychologia dziecka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
S c h m i d t L.R., F r ö h l i n g H., 2000: Lay Concepts of Health and Illness from a De-velopmental Perspective. Psychology and Health, vol. 15, s. 229238.
S c h m i d t L.R., L e h m k u h l G., 1994: Krankheits-Konzepte bei Kindern. Litera-turübersicht. Fortschritte der Neurologie Psychiatrie, Februar, Vol. 62 (2), s. 5065.
S ê k H., 1997: Subiektywne koncepcje zdrowia, wiadomoæ zdrowotna, a zachowania zdrowotne i promocja zdrowia. W: Promocja zdrowia. Psychologiczne podstawy
wdro-¿eñ. Red. Z. R a t a j c z a k, I. H e s z e n - N i e j o d e k. Katowice: Wydawnictwo Uni-wersytetu l¹skiego.
S ê k H., c i g a ³ a I., P a s i k o w s k i T., B e i s e r t M., B l e j a A., 1992: Subiektywne koncepcje zdrowia. Wybrane uwarunkowania. Przegl¹d Psychologiczny, R. 35, nr 3, s. 351363.
S h e r i d a n C.L., R a d m a c h e r S.A., 1998: Psychologia zdrowia. Wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia PTP.
Wa d s w o r t h B.J., 1998: Teoria Piageta. Poznawczy i emocjonalny rozwój dziecka.
Warszawa: WSiP.
W i l l i a m s T., W e t t o n N., M o o n A., 1989a: A Picture of Health. What do You do that Makes You Healthy and Keeps You Healthy? [Southampton]: Health Edu-cation Authority.
W i l l i a m s T., W e t t o n N., M o o n A., 1989b: A Way in Five Key Areas of Health Education. [Southampton]: Health Education Authority.
Wo n i a k o v á Y., 2006: Zdrowie psychiczne jako wa¿ny aspekt subiektywnych kon-cepcji zdrowia w wieku szkolnym. W: Z badañ nad zdrowiem psychicznym uczniów
wstêp do dzia³añ profilaktycznych szko³y. Red. M. J o h n - B o r y s, Z. D o ³ ê g a.
Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu l¹skiego.