Wprowadzenie
W wielu publikacjach z obszaru psychologii zdrowia wród wa¿nych czynników sprzyjaj¹cych zdrowiu i dobremu funkcjonowaniu jednostki badacze wymieniaj¹ wsparcie spo³eczne (por. m.in. A n t o n o v s k y, 1979;
B o y c e, 1985; C o h e n, S y m e, 1985a; C u t r o n a, 1996; H o u s e, 1981;
K m i e c i k - B a r a n, 1995; K n o l l, S c h w a r z e r, 2005; S c h w a r z e r, Ta u b e r t, 1999). Badania empiryczne potwierdzaj¹ tak¿e buforow¹ rolê wsparcia spo³ecznego w odniesieniu do zdrowia psychicznego (C o h e n, Wi l l s, 1985). Tematyka badañ zaprezentowanych w niniejszym tomie kon-centruje siê wokó³ szeroko rozumianej problematyki zdrowia psychiczne-go uczniów. Wydaje siê zatem, ¿e nie powinno zabrakn¹æ w nim donie-sieñ na temat dowiadczanego przez uczniów wsparcia spo³ecznego.
Wsparcie spo³eczne bywa rozmaicie definiowane. I. Sarason (za: J a -w o r o -w s k a - O b ³ ó j, S k u z a, 1986, s. 733) okrela je jako pomoc do-stêpn¹ dla jednostki w sytuacjach trudnych, stresowych. Zdaniem S. Cob-bsa (za: P o m m e r s b a c h, 1988, s. 505), wsparcie s¹ to informacje sk³a-niaj¹ce jednostkê do wiary, ¿e podlega ona opiece, jest szanowana oraz ¿e jest cz³onkiem sieci komunikacji i wzajemnych zobowi¹zañ. J. H o u s e (1981) definiuje wsparcie spo³eczne jako skoncentrowan¹ na problemie interakcjê.
Jedn¹ z przyczyn braku spójnych definicji by³o pocz¹tkowo nieodró¿-nianie przez badaczy obiektywnie istniej¹cej sieci wsparcia spo³ecznego (so-cial network) od subiektywnego poczucia wsparcia (perceived so(so-cial sup-port), a tak¿e poszukiwania wsparcia (support seeking). Tymczasem po-dejcie uwzglêdniaj¹ce miary obiektywne ma charakter ilociowy, nato-miast odwo³uj¹ce siê do miar subiektywnych, jak: poczucie wsparcia, jego postrzegana dostêpnoæ, wartoæ i adekwatnoæ, ma charakter jakociowy.
Nie s¹ to wiêc kategorie to¿same. Fakt, ¿e dana osoba jest cz³onkiem
du-¿ej spo³ecznoci, nie oznacza, ¿e otrzymuje od niej wsparcie (H o u s e, 1981;
P o m m e r s b a c h, 1988).
Innym powodem niejednoznacznego rozumienia wsparcia jest wymiar czasu jego trwania. Wsparcie miewa bowiem charakter trwa³y, ci¹g³y, czyli ma postaæ trwa³ej relacji, lub bywa uruchamiane w sytuacjach trudnych, stresowych. Mo¿na tak¿e za³o¿yæ, ¿e cz³owiek otrzymuje wsparcie w ¿y-ciu codziennym w czasie ci¹g³ych interakcji z innymi ludmi, a zapotrze-bowanie na nie wzrasta gwa³townie w sytuacjach trudnych (C a p l a n, 1984; J a w o r o w s k a - O b ³ ó j, S k u z a, 1986).
W badaniach nad relacj¹ miêdzy wsparciem spo³ecznym a zdrowiem reprezentowane s¹ dwa pogl¹dy. Zgodnie z za³o¿eniem hipotezy buforo-wej, wsparcie dzia³a jak bufor, który staje siê potrzebny dopiero w sytuacji stresu (C o b b za: S a r a s o n i wspó³., 1990; C o h e n, Wi l l s, 1985; H o -u s e, 1981; P l o p a, 1996; P o m m e r s b a c h, 1988). Wed³-ug dr-ugiego po-gl¹du wsparcie spo³eczne wp³ywa na zdrowie bezporednio (tzw. mecha-nizm prosty lub efekt g³ówny). Osoby otoczone wsparciem spo³ecznym s¹ zdrowsze ni¿ te, którym go brakuje (A n t o n o v s k y, 1995; C i e l a k, 1998). Komfort uzyskiwany dziêki wsparciu jest traktowany jako czyn-nik sprzyjaj¹cy zdrowiu1.
Pojêcie wsparcia spo³ecznego, ze wzglêdu na sw¹ z³o¿onoæ i wielowy-miarowoæ, sprawia badaczom liczne problemy. Autorzy nie s¹ zgodni, które z wymiarów wsparcia s¹ najistotniejsze. Najczêciej wymienia siê nastê-puj¹ce wymiary:
kierunek czy wsparcie jest otrzymywane czy dawane;
ród³o (spo³eczna sieæ wsparcia) od kogo wsparcie pochodzi;
zawartoæ wsparcia, jego rodzaj jaki charakter ma wsparcie: emo-cjonalne, praktyczne, informacyjne, oceniaj¹ce lub inne;
dyspozycja czy wsparcie jest dostêpne w razie zapotrzebowania na nie, czy ma miejsce aktualnie;
1 Warto zwróciæ tak¿e uwagê na inne, rzadziej prezentowane w literaturze, modele zwi¹zków miêdzy wsparciem spo³ecznym a stresem: model addytywny, model mobi-lizacji wsparcia oraz model deterioracji wsparcia (por. S ê k, 1997; S ê k, C i e l a k, 2005).
58 Anna Worsztynowicz
zadowolenie czy poziom wsparcia odpowiada zapotrzebowaniom jed-nostki;
opis / ocena czy jakoæ i wielkoæ wsparcia spo³ecznego opisuje siê czy szacuje (C i e l a k, 1995, 1998; H o u s e, 1981; Ta r d y, 1985).
ród³em braku spójnoci jest ró¿ne definiowanie przez autorów rodza-jów wsparcia. Generalnie wyró¿nia siê cztery typy wsparcia spo³ecznego:
emocjonalne (emotional support), informacyjne (informational support), instrumentalne (instrumental support), wartociuj¹ce (oceniaj¹ce) (appra-isal support, esteem support) (H o u s e, 1981; Ta r d y, 1985).
Nale¿y pamiêtaæ, ¿e wymienione rodzaje wsparcia spo³ecznego nie s¹ roz³¹czne. Pomoc okazywana jednostce (wsparcie instrumentalne) mo¿e byæ dla niej jednoczenie komunikatem, i¿ jest kim wa¿nym, spo³ecznie akceptowanym (wsparcie wartociuj¹ce).
Oprócz wymienionych rodzajów wsparcia wyró¿nia siê tak¿e tzw.
wsparcie sieci (network support), które mo¿na inaczej nazwaæ wsparciem globalnym (por. C u t r o n a, 1996; C u t r o n a, R u s s e l l za: C i e l a k, 1998). To wskanik o charakterze socjodemograficznym, który dotyczy roz-leg³oci i jednoczenie intensywnoci kontaktów spo³ecznych. Wiêkszoæ au-torów pozostaje przy zaproponowanych przez J. Hausea czterech rodza-jach wsparcia spo³ecznego. Analizuj¹c literaturê przedmiotu, mo¿na jed-nak zauwa¿yæ, ¿e pod jedjed-nakowo brzmi¹ce nazwy autorzy podk³adaj¹ ró¿-ne treci.
Wielu autorów podejmuje próby systematyzacji badañ dotycz¹cych wsparcia spo³ecznego lub opracowania ujêæ autorskich (por. m.in. B a r t o s z, 1992; C i e l a k, 1995, 1998; C o h e n, S y m e, 1985a, 1985b; J a -c o b s o n, 1986; J a w o r o w s k a - O b ³ ó j, S k u z a, 1986; P o m m e r s b a -c h, 1988; W i l c o x, Ve r n b e r g, 1985; W i l l s, 1985)2. W polskiej literaturze przedmiotu szczególnie cenna, bo uwzglêdniaj¹ca wielowymiarowoæ wsparcia, jest propozycja H. S ê k o w e j (1986, 1991, 1998), nawi¹zuj¹ca do modelu Hellera i Swindlea.
Autorka proponuje okreliæ wsparcie spo³eczne jako rodzaj interakcji, charakteryzuj¹cej siê tym, ¿e:
zostaje podjêta przez jedn¹ lub obie strony (uczestników tej interakcji) w sytuacji problemowej lub trudnej;
w jej toku dochodzi do wymiany informacji, wymiany emocjonalnej, wymiany instrumentów dzia³ania i dóbr materialnych;
wymiana ta mo¿e byæ jednostronna lub dwustronna (kierunek dawca
biorca mo¿e byæ sta³y lub zmieniaæ siê w ró¿nych czasowych odstê-pach, poczynaj¹c od bardzo ma³ych);
2 Warto poleciæ tak¿e najnowsze i najpe³niejsze opracowanie problematyki wspar-cia spo³ecznego w jêzyku polskim, por. S ê k, C i e l a k, 2005.
w dynamicznym uk³adzie interakcji wspieraj¹cej mo¿na wyró¿niæ oso-bê wspieraj¹c¹ (pomagaj¹c¹) i odbieraj¹c¹ wsparcie;
dla skutecznoci tej wymiany spo³ecznej istotna jest odpowiednioæ (traf-noæ) miêdzy oczekiwanym a uzyskanym wsparciem;
interakcja wspieraj¹ca ma na celu spowodowanie u jednego lub u obu uczestników zbli¿enia do rozwi¹zania problemu, osi¹gniêcia celu, prze-zwyciê¿enie trudnoci, reorganizacjê zak³óconej relacji z otoczeniem i podtrzymanie emocjonalne.
Tak rozumiane wsparcie obserwuje siê w grupach odniesienia, przede wszystkim za w rodzinie i grupach rówieniczych. Zdaniem autorki, sta-nowi ono podstawê kszta³towania siê osobowoci odpornej na stres (S ê k, 1991, 1998).
Podobnie jak wielu innych autorów (B o w l b y, B r a m m e r, C a p l a n, S a r a s o n za: B a r t o s z, 1992; H o u s e, 1981; P o p i o ³ e k, 1996), H. Sêk podkrela znaczenie emocjonalnego komponentu wsparcia. Wsparcie emo-cjonalne bywa okrelane jako specyficzny rodzaj sytuacji, w której wspo-magany czuje siê bezpieczny i ma poczucie komfortu psychicznego, wyni-kaj¹ce ze wiadomoci zaspokojenia g³odu uczuciowego (B a r t o s z, 1992).
Powszechna wydaje siê wiadomoæ pozytywnej roli, jak¹ mo¿e odgry-waæ wsparcie spo³eczne. Jest ono z pewnoci¹ ród³em poczucia bliskoci, przynale¿noci, mo¿e kszta³towaæ poczucie wartoci i samoocenê, a nierzad-ko te¿ motywowaæ do podejmowania nowych zadañ i wysi³ku. Zdarza siê jednak, ¿e wsparcie spo³eczne oddzia³uje na cz³owieka negatywnie. Z jed-nej strony, sta³y i wysoki poziom otrzymywanego wsparcia mo¿e wywie-raæ negatywny wp³yw na zdolnoci adaptacyjne jednostki, nie pozwalaj¹c jej na wytworzenie w³asnych zasobów i ograniczaj¹c rozwój samodzielnych form radzenia sobie z trudnociami i wymaganiami ¿ycia. Z drugiej stro-ny, sta³e i wysokie wsparcie mo¿e byæ odbierane jako forma nadmiernej spo³ecznej kontroli. Zasada im wiêcej, tym lepiej nie musi wiêc w odnie-sieniu do wsparcia spo³ecznego okazaæ siê prawdziwa (A n t o n u c c i, 1985;
B a r t o s z, 1992; J a w o r o w s k a O b ³ ó j, S k u z a, 1986; K m i e c i k B a -r a n, 1995; S ê k, 1991, 1998, 2001; S h e -r i d a n, R a d m a c h e -r, 1998).
Dlatego te¿, zdaniem autorów, szczególnie istotn¹ rolê odgrywa adekwat-noæ (trafadekwat-noæ) wsparcia spo³ecznego, warunkuj¹ca jego skuteczadekwat-noæ.
Autorzy zainteresowani problematyk¹ wsparcia spo³ecznego postulu-j¹ tak¿e przesuniêcie akcentu ze wskaników strukturalnych na dynamicz-ne, zgodnie z oczywist¹ tez¹, ¿e wsparcie spo³eczne stanowi pewien pro-ces, zmienia siê w czasie i historia tych zmian bywa wa¿niejsza od tego, co mo¿emy zmierzyæ w danym momencie (B a r t o s z, 1992; C u t r o n a, 1996). Pozostaje jednak problem mo¿liwoci badawczych. Wydaje siê, ¿e takie podejcie nie pozostawia innego wyboru poza najs³abszym metodo-logicznie modelem ex post facto.
60 Anna Worsztynowicz
Problemy badawcze dotycz¹ równie¿ zagadnienia indywidualnego zapotrzebowania na wsparcie spo³eczne, które mo¿e ró¿nicowaæ poszcze-gólne osoby (C i e l a k, 1998; K m i e c i k - B a r a n, 1995). Czêciowe roz-wi¹zanie tej kwestii przynosi, jak mo¿na przypuszczaæ, badanie ró¿nicy pomiêdzy wsparciem oczekiwanym a realnie otrzymywanym przez dan¹ jednostkê. Rozwi¹zanie to ogranicza siê jednak tylko do cile okrelonych osób i sytuacji.
Warto tak¿e zwróciæ uwagê na zagadnienie dotycz¹ce specyficznych cech jednostki, które sprzyjaj¹ tworzeniu, zdobywaniu i utrzymywaniu relacji o charakterze wsparcia. W relacji tej stron¹ aktywn¹ mo¿e byæ za-równo otoczenie spo³eczne (udzielaj¹ce wsparcia), jak i osoba, która po-trzebuje pomocy. Niebagatelne znaczenie ma wiêc nie tylko mo¿liwoæ zwracania siê o wsparcie, ale tak¿e uwarunkowana osobowociowo umie-jêtnoæ korzystania z niego (P o p i o ³ e k, 1996; S ê k, 1986).
W rozwa¿aniach dotycz¹cych problematyki wsparcia spo³ecznego nie brakuje, co oczywiste, danych na temat konkretnych róde³ wsparcia, wród których mo¿na wymieniæ: rodzinê, przyjació³, kolegów ze szko³y, wspó³pracowników, s¹siadów, organizacje formalne i nieformalne, profesjonalistów (lekarzy, nauczycieli, ksiê¿y) i wiele innych (K m i e c i k B a -r a n, 1995; Ta -r d y, 1985). Ich znaczenie dla danej jednostki zale¿y w du¿ej mierze od fazy rozwoju (cyklu ¿yciowego), w jakiej siê ona znajduje, ro-dzaju jej ¿yciowej aktywnoci i uwarunkowañ sytuacyjnych (B a r t o s z, 1992; C u t r o n a, 1996; P o p i o ³ e k, 1996).