W celu wykazania ró¿nic w pojmowaniu zdrowia przez dzieci, w za-le¿noci od specyficznego dowiadczenia rówieniczego, poni¿ej zaprezen-towane zostan¹ rezultaty porównañ miêdzy grupami dzieci zdrowych o ró¿nych dowiadczeniach.
Porz¹dkuj¹c pisemne wypowiedzi badanych dzieci na ka¿dym z rysun-ków, postêpowano zgodnie z procedur¹ porz¹dkowania danych jakociowych (F r a n k f o r t - N a c h m i a s, N a c h m i a s, 2001). W pierwszej kolejnoci dokonano klasyfikacji wypowiedzi, przyporz¹dkowuj¹c je do jednej z kilku-nastu kategorii opisowych, a nastêpnie obliczono czêstotliwoæ pojawiania siê danej kategorii opisowej w grupie badanych dzieci. Kolejnym krokiem by³o porównanie frekwencji wystêpowania wszystkich kategorii opisowych u dzieci, w zale¿noci od ich dowiadczenia rówieniczego oraz p³ci.
Aby odpowiedzieæ na postawione pytanie badawcze, czy wzajemne kon-takty dzieci niepe³nosprawnych i pe³nosprawnych w ramach kszta³cenia integracyjnego zmienia w jaki sposób koncepcjê zdrowia dzieci pe³no-sprawnych, porównano wypowiedzi zdrowych dzieci z klas integracyjnych z wypowiedziami dzieci z klas tradycyjnych w zakresie opisów zdrowego cz³owieka, sposobów dbania o zdrowie oraz wybranych kategorii zasobów zdrowia. Szczegó³owe omówienie poszczególnych kategorii opisu Czytel-nik znajdzie w poprzednim artykule autorki (Woniaková, 2006). Porów-nano grupy dzieci, u¿ywaj¹c testów istotnoci ró¿nic (chi2 i t-Studenta).
Statystycznie istotne ró¿nice miêdzy grupami zaznaczano w kolejnych ta-belach szar¹ tekstur¹.
Tabela 1. ukazuje procentowe zestawienie udzielonych wypowiedzi na temat charakterystycznych dla zdrowego cz³owieka cech w porz¹dku ma-lej¹cym, osobno dla grupy dzieci zdrowych z klas integracyjnych oraz dla grupy dzieci z klas zwyk³ych.
W tabeli 2. przedstawiono proporcje kategorii opisu cech zdrowego cz³o-wieka, które poda³y dzieci, podzielone na grupy ró¿ni¹ce siê dowiadcze-niem rówieniczym, oraz obliczone wartoci testu chi2.
T a b e l a 1 Kategorie opisu cech zdrowego cz³owieka w grupach dzieci zdrowych
o odmiennym dowiadczeniu rówieniczym (w procentach)
Lp. Zdrowy cz³owiek kategorie opisowe
Zdrowy cz³owiek kategorie opisowe
Ruch, aktywnoæ fizyczna, sport
Umiar w korzystaniu z PC i ogl¹daniu TV
Umiar w korzystaniu z PC i ogl¹daniu TV
30 Yvona Woniaková
Z tabeli 1. wynika, ¿e wszystkie dzieci zdrowe przypisywa³y jednako-we znaczenie oznakom dobrego samopoczucia w opisie zdrojednako-wego cz³owie-ka. Obie grupy wymienia³y na drugim miejscu ruch i aktywnoæ fizyczn¹ jako atrybuty zdrowia, jednak dzieci z klas integracyjnych poda³y wiêcej danych w tym zakresie. W pozosta³ych pozycjach opisu kolejnoæ wa¿-noci poszczególnych kategorii zmienia³a siê w zale¿wa¿-noci od grupy. Dzie-ci z klas integracyjnych charakteryzowa³y zdrow¹ osobê, podkrelaj¹c jej aktywnoæ w ¿yciu codziennym (zdrowe po¿ywienie, spacer, zabawa, praca, nauka). Dopiero znacznie ni¿ej z hierarchii opisów pojawia siê okrelenie zdrowia jako braku choroby. Porz¹dek opisów, które sporz¹dzi³y dzieci zdrowe ze zwyk³ych klas, jest dok³adnie odwrotny. Jako trzecia kategoria, i to a¿ u jednej trzeciej badanych dzieci, pojawia siê brak oznak choroby, a dopiero jako nastêpne plasuj¹ siê opisy odpowiedniej do wieku aktyw-noci dnia codziennego.
T a b e l a 2 Ró¿nice w opisie cech zdrowego cz³owieka przez grupy dzieci zdrowych
o odmiennym dowiadczeniu rówieniczym (w procentach, N = 268)
Lp. Zdrowy cz³owiek kategorie opisowe
Test chi2 Korek-ta
cd. tab. 2
Z tabeli 2. wynika, ¿e istotne statystycznie ró¿nice miêdzy grupami dotycz¹ dwóch kategorii cech: ruch, aktywnoæ fizyczna, sport oraz brak objawów choroby. W zakresie pierwszej z wymienionych kategorii tabela 2. wskazuje, ¿e dzieci zdrowe z klas integracyjnych znacznie czêciej ni¿ dzieci z klas zwyk³ych akcentowa³y potrzebê ruchu w opisie zdro-wego cz³owieka, a jako sposób realizowania tej potrzeby poda³y uprawia-nie ró¿nych sportów (chi2 = 5,823, p = 0,016). Druga istotna ró¿nica dotyczy opisywania cech, które w ¿adnym wypadku osób zdrowych nie dotycz¹. Ró¿nica w proporcjach udzielonych na ten temat wypowiedzi w obu grupach siêga a¿ 20%. Dzieci ze zwyk³ych klas przywi¹zywa³y znacznie wiêksz¹ wagê do zdrowia rozumianego w kategoriach normy (bra-ku oznak choroby) ni¿ zdrowe dzieci z klas integracyjnych (chi2 = 14,678, p = 0,000).
Tabela 3. przedstawia charakterystyki zdrowego cz³owieka, które spo-rz¹dzi³y dziewczynki z klas integracyjnych i zwyk³ych.
Jak wynika z tabeli 3., w opisach zdrowego cz³owieka obie grupy naj-czêciej wymienia³y oznaki dobrego samopoczucia oraz aktywnoæ fizycz-n¹ i sport. W tej ostatniej kategorii dziewczynki z klas integracyjnych po-dawa³y nieco wiêcej opisów na ten temat. W kolejnych kategoriach, które dziewczynki uzna³y za wa¿ne, proporcje miêdzy grupami by³y zbli¿one, odzwierciedlaj¹c przypisywan¹ zdrowemu cz³owiekowi aktywnoæ w spra-wach powszednich. Wyj¹tkiem okaza³y siê opisy zdrowia jako braku cho-roby oraz mo¿liwoci korzystania z edukacji dziewczynki z klas zwy-k³ych wymienia³y je znacznie czêciej.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Umiar w korzystaniu z PC i ogl¹daniu TV
32 Yvona Woniaková
T a b e l a 3 Kategorie opisu cech zdrowego cz³owieka w grupach zdrowych dziewczynek
o odmiennym dowiadczeniu rówieniczym (w procentach)
Lp. Zdrowy cz³owiek kategorie opisowe
Zdrowy cz³owiek kategorie opisowe
Ruch, aktywnoæ fizyczna, sport
Korzystanie z PC i ogl¹danie T V
Korzystanie z PC i ogl¹danie T V
T a b e l a 4 Ró¿nice w opisie cech zdrowego cz³owieka przez grupy zdrowych dziewczynek
o odmiennym dowiadczeniu rówieniczym (w procentach, N = 141)
Lp. Zdrowy cz³owiek kategorie opisowe
Test chi2 Korek-ta
Umiar w korzystaniu z PC i ogl¹daniu TV
34 Yvona Woniaková
Tabela 4. ukazuje, ¿e miêdzy dziewczynkami z odmiennych typów klas pojawi³y siê znacz¹ce statystycznie ró¿nice w charakteryzowaniu zdrowego cz³owieka. A¿ jedna trzecia dziewczynek (33,3%) z klas zwyk³ych opisa³a wygl¹d i zachowanie osoby zdrowej w kategoriach normy lub, inaczej mó-wi¹c, precyzowa³a, jak zdrowa osoba nie wygl¹da. W porównaniu z dziew-czynkami z klas integracyjnych (nieca³e 9%) ró¿nica okaza³a siê znacz¹-ca (chi2 = 13,573, p = 0,000). Równie¿ ta sama grupa dziewczynek
czê-ciej ³¹czy³a zdrowie z mo¿liwoci¹ kszta³cenia siê ni¿ dziewczynki z klas integracyjnych (chi2 = 4,908, p = 0,027).
Podobnie porównano grupy ch³opców ró¿ni¹cych siê dowiadczeniem edukacyjnym. W tabeli 5. zestawiono procenty udzielonych wypowiedzi ch³opców z klas integracyjnych i zwyk³ych, dotycz¹ce ka¿dej z kategorii, natomiast w tabeli 6. pokazano statystycznie istotne ró¿nice miêdzy oby-dwoma grupami ch³opców.
T a b e l a 5 Kategorie opisu cech zdrowego cz³owieka w grupach zdrowych ch³opców
o odmiennym dowiadczeniu rówieniczym (w procentach)
Lp. Zdrowy cz³owiek kategorie opisowe
Zdrowy cz³owiek kategorie opisowe
Ruch, aktywnoæ fizyczna, sport Korzystanie z PC i ogl¹da-nie TV
cd. tab. 5
Z tabeli 5. wynika, ¿e w zale¿noci od dowiadczenia rówieniczego ba-dani ch³opcy opisywali zdrowego cz³owieka w nieco inny sposób. Obie gru-py za najwa¿niejsze w swych charakterystykach uzna³y dobre samo-poczucie, ruch oraz brak objawów choroby, jednak¿e proporcje wypo-wiedzi wskazuj¹ na ciekawe rozbie¿noci. Dla ch³opców z klas zwyk³ych wa¿niejsze by³y brak choroby oraz dobre samopoczucie, a dla zdro-wych ch³opców z klas integracyjnych aktywnoæ fizyczna i czerpanie z niej zadowolenia. W pozosta³ych kategoriach wypowiedzi roz³o¿y³y siê podobnie.
Wyniki tabeli 5. potwierdzaj¹ dane z tabeli 6.
Ch³opcy z klas integracyjnych czêciej ni¿ ch³opcy z klas zwyk³ych wy-mieniali, opisuj¹c zdrowego cz³owieka, wiele form aktywnoci rucho-wej (chi2 = 5,053, p = 0,025). Ch³opcy z klas zwyk³ych natomiast czêciej przedstawiali zdrowego cz³owieka w kategoriach normy lub braku choro-by, a tak¿e wymieniaj¹c cechy i zachowania wiadcz¹ce o dobrym samo-poczuciu. Ró¿nice te nie s¹ wprawdzie istotne statystycznie, mo¿na jed-nak mówiæ o pewnej tendencji do ujmowania zdrowia w kategoriach nor-my (chi2 = 3,391, p = 0,066).
W tabeli 7. Zestawiono (w procentach) udzielone wypowiedzi na te-mat sposobów dbania o w³asne zdrowie w porz¹dku malej¹cym, osobno dla grupy dzieci zdrowych z klas integracyjnych oraz dla grupy dzieci z klas zwyk³ych.
Korzystanie z PC i ogl¹danie T V
36 Yvona Woniaková
T a b e l a 6 Ró¿nice w opisie cech zdrowego cz³owieka przez grupy zdrowych ch³opców
o odmiennym dowiadczeniu rówieniczym (w procentach, N = 127)
Lp. Zdrowy cz³owiek kategorie opisowe
Test chi2 Korek-ta
Korzystanie z PC i ogl¹danie T V
T a b e l a 7 Sposoby dbania o w³asne zdrowie, wymienione w grupach dzieci zdrowych
z klas integracyjnych i zwyk³ych (w procentach)
Wed³ug danych z tabeli 7. proporcje wypowiedzi udzielanych w obu grupach s¹ bardzo wyrównane, a zatem dzieci z klas integracyjnych i dzie-ci z klas zwyk³ych poda³y podobne sposoby pielêgnowania w³asnego zdro-wia. Nieco wiêcej dzieci z klas zwyk³ych przyk³ada³o wagê do dobrego sa-mopoczucia, dla dzieci z klas integracyjnych nieco wa¿niejsze by³y regu-larna gimnastyka oraz przyjmowanie witamin i leków.
Tabela 8. przedstawia proporcje podawanych przez dzieci kategorii opi-su cech zdrowego cz³owieka, uwzglêdniaj¹c podzia³ dzieci na grupy ró¿-ni¹ce siê dowiadczeniem rówieniczym, oraz obliczone wartoci testu chi2.
Lp. Moje zdrowie
Umiar w korzystaniu z PC i ogl¹daniu TV
Umiar w korzystaniu z PC i ogl¹daniu TV
38 Yvona Woniaková
Jak wynika z tabeli, miêdzy zdrowymi dzieæmi z klas integracyjnych oraz klas zwyk³ych nie by³o istotnych statystycznie ró¿nic w zakresie podawa-nych przez nich sposobów dbania o w³asne zdrowie.
T a b e l a 8 Ró¿nice w opisie sposobów dbania o zdrowie,
wymienionych przez grupê dzieci zdrowych z klas integracyjnych i zwyk³ych (w procentach, N = 268)
Rodzaje starañ na rzecz utrzymania dobrej kondycji zdrowotnej, któ-re wymieni³y zdrowe dziewczynki z klas integracyjnych i zwyk³ych, przed-stawia tabela 9.
Test chi2 Korek-ta
Umiar w korzystaniu z PC i ogl¹danie TV
T a b e l a 9 Kategorie opisu sposobów dbania o w³asne zdrowie
w grupach zdrowych dziewczynek z klas integracyjnych i zwyk³ych (w procentach)
Dane z tabeli 9. wiadcz¹, ¿e dziewczynki z obu klas wymieni³y po-dobne sposoby troski o zdrowie. Dziewczynki z klas zwyk³ych nieco wiêk-sz¹ wagê przywi¹za³y do zabiegów higienicznych oraz do przebywania na wie¿ym powietrzu i utrzymywania dobrego nastroju. Dziewczynki z klas integracyjnych przypisa³y wiêksze znaczenie przyjmowaniu lekarstw i witamin oraz korzystaniu z porad lekarskich.
Lp. Moje zdrowie
Umiar w korzystaniu z PC i ogl¹daniu TV
Umiar w korzystaniu z PC i ogl¹daniu TV
40 Yvona Woniaková
T a b e l a 10 Ró¿nice w opisie sposobów dbania o w³asne zdrowie, wymienionych przez
zdrowe dziewczynki o odmiennym dowiadczeniu rówieniczym (w procentach, N = 141)
Tabela 10. potwierdza wczeniejsze przypuszczenia w zakresie zabiegów zwi¹zanych z higien¹ cia³a miêdzy dziewczynkami z klas in-tegracyjnych i zwyk³ych zaznaczy³a siê istotna statystycznie ró¿nica (chi2 = 3,881, p = 0,049). Znacznie bardziej przekonane o wp³ywie hi-gieny na stan zdrowia by³y dziewczynki z klas zwyk³ych. W odniesieniu do pozosta³ych kategorii sposobów troski o w³asne zdrowie, które wymie-ni³y zdrowe dziewczynki, wystêpuj¹ce ró¿nice nie okaza³y siê statystycz-nie istotne.
Test chi2 Korek-ta
Umiar w korzystaniu z PC i ogl¹danie TV
Tabela 11. ukazuje czêstotliwoæ wypowiedzi zdrowych ch³opców o od-miennym dowiadczeniu rówieniczym na temat zachowañ s³u¿¹cych zdrowiu.
T a b e l a 11 Wypowiedzi zdrowych ch³opców o odmiennym dowiadczeniu rówieniczym
na temat sposobów dbania o w³asne zdrowie (w procentach)
Wed³ug tabeli 11. zdrowi ch³opcy z klas integracyjnych nieco czêciej ni¿ ch³opcy z klas zwyk³ych podawali wykonywanie zabiegów higienicz-nych, uprawianie æwiczeñ fizycznych oraz przyjmowanie lekarstw i wi-tamin. Ch³opcy z klas zwyk³ych czêciej z kolei wymieniali ruch oraz dba³oæ o utrzymanie odpowiedniej temperatury cia³a, a tak¿e starania o zachowanie dobrego samopoczucia. Z tabeli 12. wynika natomiast, ¿e
Lp. Moje zdrowie
Umiar w korzystaniu z PC i ogl¹daniu TV
Umiar w korzystaniu z PC i ogl¹daniu TV
42 Yvona Woniaková
ró¿nice nie osi¹gnê³y poziomu istotnoci statystycznej, mo¿na mówiæ jedy-nie o pewnej tendencji do przypisywania zabiegom higienicznym wiêkszej wagi przez ch³opców z klas integracyjnych (chi2 = 3,490, p = 0,062).
T a b e l a 12 Ró¿nice w opisie sposobów dbania o w³asne zdrowie, wymienionych przez
zdrowych ch³opców o odmiennym dowiadczeniu rówieniczym (w procentach, N = 127)
W tabeli 13. zestawiono rednie wszystkich wypowiedzi dzieci z klas integracyjnych i zwyk³ych w ka¿dej z czterech kategorii zasobów zdrowia.
Tabela 14. przedstawia wyniki testu istotnoci ró¿nic miêdzy rednimi z grupy zdrowych dzieci z klas integracyjnych i klas zwyk³ych.
Lp. Moje zdrowie
Test chi2 Korek-chita2
Umiar w korzystaniu z PC i ogl¹daniu TV
T a b e l a 13 Kategorie zasobów zdrowia zestawienie rednich
z wypowiedzi grup dzieci
o odmiennym dowiadczeniu rówieniczym
T a b e l a 14 Kategorie zasobów zdrowia a dowiadczenie rówienicze
(test dla prób niezale¿nych)
Tabela 14. pokazuje, ¿e miêdzy porównywanymi grupami nie by³o ¿ad-nej istot¿ad-nej statystycznie ró¿nicy w zakresie spostrzega¿ad-nej wa¿noci czte-rech wybranych zasobów zdrowia. Mo¿na zatem stwierdziæ, ¿e dzieci zdro-we z obydwu grup w zbli¿ony sposób ocenia³y wa¿noæ wskazanych zaso-bów zdrowia.
W tabeli 15. zestawiono rednie wszystkich odpowiedzi, które
udzieli-³a grupa dziewczynek z klas integracyjnych i z klas zwyk³ych, na temat ka¿dej z czterech kategorii zasobów zdrowia. Tabela 16. przedstawia wy-niki testu istotnoci ró¿nic miêdzy rednimi z grupy zdrowych dziewczy-nek z klas integracyjnych i z klas zwyk³ych.
Kategorie zasobów zdrowia Dzieci zdrowe z klas N rednia Odchylenie standardowe
Test t równoci rednich Za³o¿enie o równoci wariancji
t df istotnoæ
44 Yvona Woniaková
T a b e l a 15 Kategorie zasobów zdrowia zestawienie rednich,
uzyskanych w grupie dziewczynek o odmiennym dowiadczeniu rówieniczym
T a b e l a 16 Kategorie zasobów zdrowia a dowiadczenie rówienicze dziewczynek
(test dla prób niezale¿nych)
Z tabeli 16. wynika, ¿e w zakresie spostrzeganej wa¿noci zasobów zdrowia dziewczynki z klas zwyk³ych przyk³ada³y wiêksz¹ wagê do za-sobów interpersonalnych ni¿ zdrowe dziewczynki z klas integracyjnych (t = 2,012, df = 139, p = 0,045). W odniesieniu do pozosta³ych kategorii zasobów zdrowia ró¿nice miêdzy dziewczynkami z ró¿nych klas nie oka-za³y siê istotne statystycznie.
W tabeli 17. zestawiono rednie wszystkich odpowiedzi, które
udzieli-³a grupa zdrowych ch³opców z klas integracyjnych i klas zwyk³ych, w za-kresie czterech kategorii zasobów zdrowia. Tabela 18. przedstawia wyniki
Kategorie zasobów zdrowia Grupa zdrowych
dziewczynek z klas N rednia Odchyleniestandardowe Zasoby edukacyjne
Kategorie zasobów zdrowia Za³o¿enie o równoci wariancji
Test t równoci rednich
t df istotnoæ
testu istotnoci ró¿nic miêdzy rednimi, uzyskanymi w grupie zdrowych ch³opców z klas integracyjnych i z klas zwyk³ych.
T a b e l a 17 Kategorie zasobów zdrowia zestawienie rednich, uzyskanych
w grupie ch³opców o odmiennym dowiadczeniu rówieniczym
T a b e l a 18 Kategorie zasobów zdrowia a dowiadczenie rówienicze ch³opców
(test dla prób niezale¿nych)
Dane z tabeli 18. wiadcz¹, ¿e miêdzy zdrowymi ch³opcami z dwóch ró¿nych klas nie ma istotnych statystycznie ró¿nic, gdy chodzi o postrze-gan¹ wa¿noæ wskazanych zasobów zdrowia.
Otrzymane w badaniach w³asnych wyniki okaza³y siê niezwykle cie-kawe. Zebrane od dzieci wypowiedzi stanowi¹ unikalne odzwierciedle-nie dzieciêcej epistemologii zwi¹zanej z pojêciem zdrowia. Podstawê prezentowanych badañ stanowi za³o¿enie, ¿e wiedza o otaczaj¹cej
rzeczy-Kategorie zasobów zdrowia Grupa zdrowych
ch³opców z klas N rednia Odchylenie standardowe
Kategorie zasobów zdrowia Za³o¿enie o równoci wariancji
Test t równoci rednich
t df istotnoæ
46 Yvona Woniaková
wistoci kszta³tuje siê i zmienia w wyniku przetwarzania nap³ywaj¹-cych z ró¿nych róde³ dowiadczeñ. Dowiadczenia zwi¹zane ze zdrowiem i z chorob¹ wpisane s¹ w ludzki los od pierwszych chwil po narodzeniu.
Konstruowana w pocz¹tkowych latach ¿ycia wiedza na temat zdrowia pod-lega g³ównie wp³ywom najbli¿szych dziecku rodowisk, a w decyduj¹cej mierze wp³ywom rodziny. W wietle tego faktu jest bardzo interesuj¹ce,
¿e mimo silnych oddzia³ywañ rodzinnych wród dzieci zdrowych o odmiennym i bardzo specyficznym dowiadczeniu rówieniczym zazna-czaj¹ siê jednak pewne znacz¹ce zmiany w patrzeniu na istotê zdrowia.
Wspomniane ró¿nice dotycz¹ treci, których jedynym autorem jest samo dziecko, w sposób podmiotowy ujmuj¹ce zjawiska.
Wypowiedzi dzieci, opisuj¹ce charakterystyczne cechy zdrowego cz³o-wieka, skupia³y siê najczêciej na cechach towarzysz¹cych zdrowiu: dobrym samopoczuciu, aktywnoci ruchowej i zadaniowej, lub na nieobecnych ozna-kach choroby. W opinii dzieci zdrowy cz³owiek czuje siê dobrze, jest zado-wolony i szczêliwy, fizycznie nic mu nie dolega i dlatego mo¿e byæ ak-tywny w ró¿nych sferach ¿ycia w szkole, w pracy i w czasie wolnym (sport, spacer, zabawa). Aktywnoæ zdrowego cz³owieka wyra¿a siê te¿
w sposobach dbania o siebie i o w³asne zdrowie. Badane dzieci wskazy-wa³y na wspomniany ju¿ ruch sporty, spacery, æwiczenia fizyczne, oraz zdrowy styl od¿ywiania siê. O wiele rzadziej pojawia³y siê natomiast wy-powiedzi mówi¹ce o tym, ¿e zdrowa osoba powinna przestrzegaæ zasad hi-gieny, dbaæ o utrzymanie odpowiedniej ciep³oty cia³a i wzmacniaæ orga-nizm, przyjmuj¹c witaminy. Zaskakuj¹cy okaza³ siê fakt, ¿e w dzieciêcych wypowiedziach zabrak³o profilaktycznych wizyt u lekarza i stomatologa.
W badaniach pytano dzieci o pewne zasoby oraz o wa¿noæ tych grup zasobów dla zdrowia. Jeli chodzi o zasoby edukacyjne i informacyjne, oka-za³o siê, ¿e dzieci dostrzegaj¹ potrzebê zdobywania wiedzy, dziêki której mo¿na aktywnie i efektywnie wp³ywaæ na swoje zdrowie, a sam proces zdo-bywania nowej wiedzy uto¿samiaj¹ z przyjemnymi doznaniami. Zdania dzieci co do stopnia wa¿noci zasobów interpersonalnych i intrapersonal-nych by³y podzielone, jednak w wypadku mo¿liwoci uzyskania wsparcia rówieniczego wiêkszoæ z nich oceni³a je jako bardzo wa¿ne dla zdrowia.
Za wa¿ne dla zdrowia dzieci uzna³y takie cechy osobowe, jak wiara we w³asne si³y i gotowoæ niesienia wsparcia innym.
W podawanych przez badane dzieci sposobach dbania o zdrowie prze-wa¿a³a wprawdzie troska o cia³o, lecz czêæ badanych dzieci dostrzeg³a zwi¹zek miêdzy zdrowiem i dba³oci¹ o dobre samopoczucie w sensie psy-chicznym. To wa¿ny wniosek, zw³aszcza jeli siê porówna wyniki innych badañ nad zachowaniami zdrowotnymi dzieci w podobnym wieku, w któ-rych wspomniana kategoria w ogóle nie wystêpuje.
Podsumowuj¹c zatem rozwa¿ania nad komponentami koncepcji zdro-wia, jak¹ maj¹ dzieci w okresie redniego dzieciñstwa, wy³ania siê z³o¿o-ny, a przy tym doæ spójny obraz zdrowia, odpowiadaj¹cy treciowo opisa-nemu w literaturze holistyczno-funkcjonalopisa-nemu modelowi zdrowia (por.
np. S ê k, 1997). Obraz ten nawi¹zuje jednoczenie do dwóch z trzech ka-tegorii subiektywnych koncepcji zdrowia podawanych przez Herzlich, dzie-ci bowiem opisuj¹ zdrowie jako wa¿ny potencja³, a tak¿e jako wspó³gra-nie cia³a i umys³u oraz cz³owieka i otoczenia. Opisy dzieci wskazuj¹ po-nadto na podmiotow¹ perspektywê w porz¹dkowaniu informacji dotycz¹-cych zdrowia. Potrafi¹ one wskazaæ istotne, z ich punktu widzenia, wy-miary funkcjonowania cz³owieka, czyli wymiar intrapersonalny i interper-sonalny, które dostêpne s¹ przez zdrowie i dziêki zdrowiu.
Zdrowie w wymiarze intrapersonalnym wiêkszoæ dzieci uto¿samia przede wszystkim z dobrym samopoczuciem, prze¿ywaniem pozytywnych emocji, energi¹ do dzia³ania oraz wiar¹ we w³asne mo¿liwoci. Sposób poj-mowania zdrowia przek³ada siê na zachowania i dzia³ania podejmowane w celu zadbania o siebie i swe zdrowie. Wachlarz dzieciêcych starañ o zdro-wie obejmuje nie tylko wszelkie przejawy troski o cia³o, ale i dbanie o za-chowanie dobrego samopoczucia, opisywanego jako pogodne nastawienie do ¿ycia, podchodzenie do wielu spraw z humorem.
W odniesieniu do wymiaru interpersonalnego dzieci wskazuj¹ w³aci-wie wszystkie najwa¿niejsze obszary, w których cz³ow³aci-wiek zdrowy mo¿e byæ aktywnym sprawc¹ zdarzeñ aktywnoæ zabawow¹, edukacyjn¹, zawo-dow¹ oraz aktywnoæ zwi¹zan¹ z prowadzeniem domu rodzinnego. Dzie-ci dostrzegaj¹ te¿ zwi¹zki miêdzy omawianymi wymiarami, na przyk³ad w zakresie wsparcia rówieniczego w³asna inicjatywa przejawia siê w po-maganiu innym, mo¿na te¿ na tak¹ pomoc liczyæ.
Wspomniane wnioski nie oznaczaj¹ jednak, ¿e w wypowiedziach dzieci nie pojawia³y siê w ogóle treci odpowiadaj¹ce biomedycznemu podejciu w wyjanianiu zdrowia. Kategoria obejmuj¹ca opisy zdrowia jako braku oznak choroby stanowi integraln¹ czêæ dzieciêcych wypowiedzi. W wy-powiedziach tych wystêpowa³y opisy zarówno objawów i dolegliwoci zwi¹-zanych z niegronymi infekcjami (katar, kaszel, wysypka), jak i opisy od-nosz¹ce siê do zdrowia jako normy (normalny wygl¹d, zdrowe cia³o, do-bra forma). Nawi¹zuj¹c do nakrelonego wczeniej holistycznego ujmowa-nia przez dzieci zdrowia, w³¹czenie do jego opisów tak¿e towarzysz¹cych cz³owiekowi dolegliwoci mo¿na traktowaæ jako oswojenie siê dzieci z prze-ciwnym krañcem zdrowia i uwiadomienie sobie jego kruchoci.
Zdrowi uczniowie z klas integracyjnych spotykaj¹ siê na co dzieñ z cho-rob¹ innych dzieci, postawiono im zatem pytanie, czy takie kontakty mog¹ w jaki sposób zmieniæ ich koncepcjê zdrowia. Wyniki badañ w³asnych
48 Yvona Woniaková
potwierdzaj¹, ¿e pytanie to zosta³o s³usznie zadane. Grupy dzieci o odmien-nych dowiadczeniach rówieniczych rzeczywicie ró¿nie ujmowa³y zdro-wie. Ró¿nice zaznaczaj¹ siê tak¿e w koncepcjach zdrowia, jakie mieli ch³op-cy i dziewczynki.
Opisuj¹c charakterystyczne cechy osoby zdrowej, dzieci z klas trady-cyjnych czêciej ni¿ dzieci zdrowe z klas integratrady-cyjnych wspomina³y o bra-ku dolegliwoci fizycznych. Odwo³ywanie siê do medycznych kryteriów opisu zdrowia stanowi w tym wypadku wyrane odniesienie do biomedycz-nego modelu zdrowia czy te¿ do wymienianej przez Herzlich subiektyw-nej kategorii zdrowia zdrowia w pró¿ni (por. S ê k i in., 1992; S ê k, 1997). Jak donosz¹ S c h m i d t i F r ö h l i n g (2000), nawi¹zywanie w opisach zdrowia do jego negatywnej definicji (zdrowie jako brak chorób i niesprawnoci) stanowi najczêstszy sposób opisywania zdrowia przez dzie-ci, niezale¿nie od wieku (autorzy badali dzieci miêdzy 5. a 16. rokiem ¿y-cia); mo¿na wiêc sposób ten nazwaæ charakterystycznym dla okresu dzie-ciñstwa. Oprócz wspomnianej definicji negatywnej autorzy podaj¹ równie¿
dwie inne kategorie definiowania zdrowia przez dzieci: dobre samopo-czucie po³¹czone z energi¹ oraz pe³ne funkcjonowanie w ró¿nych sferach
¿ycia. Wyniki badañ w³asnych koresponduj¹ czêciowo z wynikami, które prezentuj¹ Schmidt i Fröhling. Niezale¿nie bowiem od rodzaju dowiad-czenia rówieniczego, jako najwa¿niejsze kategorie opisu dzieci wymienia³y oznaki dobrego samopoczucia oraz ruch, aktywnoæ fizyczn¹, sport.
¿ycia. Wyniki badañ w³asnych koresponduj¹ czêciowo z wynikami, które prezentuj¹ Schmidt i Fröhling. Niezale¿nie bowiem od rodzaju dowiad-czenia rówieniczego, jako najwa¿niejsze kategorie opisu dzieci wymienia³y oznaki dobrego samopoczucia oraz ruch, aktywnoæ fizyczn¹, sport.