Bierdiajew i metafizyka w kontekście kulturowym

Dokonując opisu rozumienia metafizyki w czasach Bierdiajewa, należy przybliżyć kontekst jego edukacji filozoficznej, sytuację społeczną oraz renesans religijno-filozoficzny w Rosji.

Studia na wydziale przyrodniczym, a następnie na wydziale prawa w Kijowie, analiza lektur filozoficznych oraz wydarzenia społeczne ukształ-towały myślenie filozoficzne i światopogląd Bierdiajewa. Autorzy opraco-wań biograficznych podkreślają brak u Bierdiajewa gruntownych studiów filozoficznych na uniwersytecie. Jedynie przez kilka miesięcy w Heidelber-gu uczestniczył w wykładach z neokantyzmu. W latach 1899-1900 pojawiły się jego pierwsze prace filozoficzne o neokantyzmie³. Zainteresowania filo-zoficzne rozwijał już w okresie dorastania, samodzielnie czytając filozofów niemieckich⁴.

Od lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX stulecia w Rosji uzna-nym myślicielem był Immanuel Kant. Został on przyjęty nie tylko jako nau-czyciel akademicki i wybitny nowożytny filozof, ale również jako nauczy-ciel i przewodnik po problemach życia. Dzieła filozoficzne Kanta czytano i komentowano nie tylko na płaszczyźnie akademickiej, ale w licznych

3 Por. W.GOERDT, Historia filozofii rosyjskiej, tłum. J.ANTKOWIAK, Kraków 2012, s. 565.

4 Por. M.BIERDIAJEW, Autobiografia filozoficzna, tłum. H.PAPROCKI, Kęty 2002, s. 40.

KS.RAFAŁ TETELA

38

stowarzyszeniach i środowiskach religijno-filozoficznych charakterystycz-nych dla rosyjskiej inteligencji. Należy zaznaczyć, że poglądy filozoficzne Kanta nie zdobyły w ówczesnej Rosji takiego rozgłosu jak myśl Schellinga i Hegla⁵. Studiowanie dzieł Kanta należało do obowiązkowego kanonu po-znawania filozofii i uczenia się sztuki myślenia filozoficznego. Bierdiajew również zapoznał się gruntownie z filozofią Kanta. Filozoficzna myśl nie-miecka stała się impulsem do zmian filozoficznych i społecznych w Rosji.

Kant okazał się filozofem nie tylko popularnym, ale również inspiratorem nowego myślenia metafizycznego zupełnie dotąd wyrugowanego z tradycji intelektualnej Rosji.

Sposób myślenia w filozofii krytycznej (transcendentalnej) powrócił w okresie rozkwitu zagadnień filozoficznych w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku. Była to filozofia związana z niemieckim racjonali-zmem i szczególnie w Niemczech odniosła wielkie sukcesy. Według Bier-diajewa to dzięki niemieckiej myśli racjonalistycznej w Rosji nastąpiła inte-lektualna zmiana w sposobie postrzegania i rozumienia samej filozofii jako nauki. Trzeba zaznaczyć, że to nie Kant stał się inspiratorem rewolucyjnych zmian w filozofii, lecz szczególnie Schelling i Hegel. Według autorów ba-dających ten czas rozwoju rosyjskiej myśli filozoficznej to nie filozofia kry-tyczna, która zerwała z bytem, była popularna w Rosji. Sukces filozoficzny w Rosji odniósł nie system Kanta, lecz historiozofia Hegla. Pisma filozo-ficzne Hegla wpłynęły na rosyjską myśli filozoficzną, religijną i społeczną⁶. Drugim istotnym czynnikiem filozoficznym i społecznym, który wpłynął na poglądy metafizyczne młodego Bierdiajewa był marksizm. Ten nurt na-turalistyczno-ideologiczny oraz filozoficzno-społeczny zapoczątkowali Ka-rol Marks i Fryderyk Engels, przyjmując założenia materializmu dialek-tycznego i historycznego. Został on rozwinięty przez Włodzimierza Lenina w zakresie epistemologii, w opozycji do ekonomii kapitalizmu, liberalizmu i personalizmu chrześcijańskiego⁷. Większość rosyjskich filozofów ze wzglę-du na zaistniałą sytuację polityczną w Rosji musiała zapoznać się z poglą-dami marksistowskimi i przynajmniej na pewien czas pozostać marksistami.

Badania bibliograficzne potwierdzają, że dla wielu intelektualistów był to tylko przejściowy etap w ich życiorysie. Porzucili poglądy ideologii marksi-stowskiej między innymi ze względu na uznanie dla chrześcijaństwa.

5 Por. J.KRASICKI, Bierdiajew i inni. W kręgu rosyjskiego renesansu religijno-filozoficznego, Warszawa 2012, s. 105.

6 Por. M.SZULAKIEWICZ, Mikołaj Bierdiajew i filozofia krytyczna, „ΣΟΦΙΑ”, 3 (2003), s. 137.

7 Por. S. KOWALCZYK, Marksizm, [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, t. 6, Lublin 2005, s. 855.

ANTROPOLOGICZNY WYMIARMETAFIZYKI RELIGIJNEJ MIKOŁAJA BIERDIAJEWA 39

Marksizm dla Bierdiajewa wiązał się z poczuciem realizmu i napawał nowymi nadziejami społecznymi. Dla młodego myśliciela był szansą na ekonomiczne odrodzenie Rosji. We wstępnym etapie marksizm miał być realizmem, a nie utopizmem; determinizmem, a nie woluntaryzmem;

ekonomizmem, a nie idealizmem; racjonalizmem, a nie emocjonalizmem;

polityką, a nie terrorem; nastawiony był na proletariat, a nie chłopstwo⁸. W początkowym okresie fascynacji problematyką społeczną i filozoficzną poglądy Marksa okazały się dla Bierdiajewa istotnym wprowadzeniem do filozofii, natomiast zagadnienia epistemologiczno-etyczne czerpał z myśli filozoficznej Kanta⁹.

Należy zaznaczyć, że Bierdiajew rozumiał, iż marksizm bezwzględnie zwalczał religię, ponieważ dążył do jej zastąpienia. Miał on ambicję odpo-wiadać na pytania religijne, światopoglądowe, zagadnienia dotyczące świata jako całości oraz metafizycznego sensu życia. Analizował marksizm nie w kategoriach filozofii historii czy filozofii społecznej, ale jako zagadnienie z filozofii religii¹⁰.

Trzecim ważnym wydarzeniem nie tylko w pisarstwie Bierdiajewa, ale dla społeczności kulturowej Rosji był renesans religijno-filozoficzny.

To szczególnie inteligencja, a raczej jej elitarna grupa intelektualno-artystyczna, stworzyła oryginalny ruch religijny, filozoficzny i literacki ko-jarzony również ze „srebrnym wiekiem” literatury rosyjskiej. Renesans za-początkowany przez inteligencję w Rosji był odpowiedzią na panujący światopogląd materialistyczny, pozytywizm w filozofii, ateizm i obojętność religijną, a także na panujący w estetyce naturalizm¹¹.

Dla Bierdiajewa renesans religijno-filozoficzny był intelektualnym im-pulsem do zerwania z marksizmem, który opisywał egzystencję ludzką w kategoriach materii i procesów społecznych oraz podjęciem poszukiwań nowej metafizyki. Tradycja wschodnia w czasach młodości rosyjskiego fi-lozofa pozbawiona była oryginalnego myślenia metafizycznego. Ponadto był to czas powstania twórczej filozofii religijnej nieznanej w tradycji za-chodniej. W nowym obszarze filozoficznym powstały ciekawe analizy an-tropologiczne, egzystencjalne i metafizyczne. Przedstawiciele myśli rosyj-skiej w swych pracach często odwoływali się do doświadczenia antycznej

8 Por. J. DOBIESZEWSKI, „Komunistyczne” rozterki Nikołaja Bierdiajewa, [w:] „Studia Philosophica Wratislavinsia”, 2008, t. 3, nr 4, red. J.KRASICKI, s. 62.

9 Por. M.STYCZYŃSKI, Umiłowanie przyszłości albo filozofia spraw ostatecznych. Studia nad filozofią Mikołaja Bierdiajewa, Łódź 2001, s. 28.

10 Por. J.DOBIESZEWSKI, Komunistyczne…, art. cyt., s. 63.

11 Por. M.STYCZYŃSKI, Umiłowanie przyszłości…, dz. cyt., s. 32-33.

KS.RAFAŁ TETELA

40

myśli greckiej, średniowiecznych paradygmatów myślenia, twórczości ojców Kościoła oraz chrześcijańskiego i mistycznego doświadczenia¹².

Nowo powstałej filozofii religijnej nie można utożsamiać z teologią prawosławną czy katolicką ani również z żadnym systemem szkolnym.

Nowa filozofia zawierała ogromne bogactwo zagadnień antropologicznych, egzystencjalnych i metafizycznych niemieszczących się w dotychczasowych systemach filozoficznych czy strukturze uniwersyteckiej. Filozofia religijna jest pozasystemowa, pozakulturowa i pozauniwersytecka. Rosyjska literatu-ra filozoficzna przejawiała natuliteratu-ralne dążenie do języka obliteratu-razów, symboli, mitów, wykorzystując formy pojęciowe w celu przezwyciężenia typowego zachodniego racjonalizmu¹³.

Należy zaznaczyć, że do momentu renesansu filozoficzno-religijnego w Rosji wszyscy zainteresowani filozofią byli zobowiązani do poznania szkolnej scholastyki. Myśl średniowieczna należała do istotnych zagadnień historii filozofii. Należało je poznać w czasie studiów filozoficznych. Bier-diajew w swej edukacji filozoficznej także zapoznał się ze szkolną schola-styką, a szczególnie z myślą Tomasza z Akwinu, do którego będzie wielo-krotnie nawiązywał, poddając filozofię scholastyczną krytyce¹⁴. Był to jed-nocześnie czas kryzysu samej myśli scholastycznej i sposobu jej wykładu.

W tradycji wschodniej myśl Akwinaty nie była propagowana i twórczo rozwijana, raczej funkcjonował tam skostniały wykład i przekaz charaktery-stycznej terminologii do zapamiętania. Między Wschodem a Zachodem istniała duża różnica kulturowa, a zainteresowania filozoficzne dominujące w obszarze zachodnim często były zupełnie nieznane w tradycji wschodniej.

Przedstawiciele filozofii zachodniej kontynuowali filozofię grecką, schola-styczną, typowo racjonalną, nastawioną na ścisły ideał filozofii jako nauki.

Tworzono różnego rodzaju systemy filozoficzne, którym Bierdiajew będzie zarzucał nadmierne zajmowanie się bytem i racjonalnością oraz tym, co wyłącznie związane jest z obiektywizmem, determinizmem i naturalizmem.

Bierdiajew porzucił marksizm, by pójść w kierunku nowych zainteresowań rozwijanych od XIX wieku w ramach rosyjskiej myśli religijnej. Ten nowy obszar racjonalnej refleksji, nieznany w tradycji zachodniej, nie tylko poruszał zagadnienia religijne, ale stał się także filozofią. Nie był teologią w sensie

12 Por. J.BUŁYCZEW, O swoistości rosyjskiej filozofii. Próba charakterystyki kulturowej i typo-logicznej, [w:] „Studia Philosophica Wratislavinsia”, 2008, t. 3, nr 4, red. J.KRASICKI, s. 19.

13 Por. J.BUŁYCZEW, O swoistości…, art. cyt., s. 19.

14 Por. M.BIERDIAJEW, Religijny charakter filozofii rosyjskiej, tłum. L.KIEJZIK, [w:] Nie-marksistowska filozofia rosyjska. Antologia tekstów filozoficznych XIX i pierwszej połowy XX wieku, cz. I., red. L.KIEJZIK, Łódź 2002, s. 28.

ANTROPOLOGICZNY WYMIARMETAFIZYKI RELIGIJNEJ MIKOŁAJA BIERDIAJEWA 41

dyscypliny akademickiej, ale bardziej filozofią religijną. Tak więc powstała nowa filozofia religijna, która nie posiadała zaplecza szkolnego i akademic-kiego. Charakterystyczną cechą była jej antyracjonalność i antyscholastycz-ność. Oryginalna filozofia rosyjska powstała w opozycji do racjonalizmu filozofii europejskiej, który rozpoczął się w starożytnej Grecji, a kontynuo-wany był przez myśl scholastyczną. Nawiązywała nie tylko do myślenia religijnego, a więc do tradycji ojców Kościoła, ale podejmowała także istotne problemy społeczno-egzystencjalne. Przede wszystkim nie kwestionowała metafizyki, próbowała natomiast przy jej pomocy interpretować rozumiejąco człowieka, świat i Boga.