Pojęcie jurysprudencji

Aktualnie termin łaciński jurysprudencja nie odpowiada staremu zna-czeniu: „sztuki i nauki o prawie”¹⁴. Nie zawiera ius, który pochodzi od wiel-kich ekspertów w nauce prawa, którzy w swojej mądrości łączą doświad-czenie i naukę, wyznaczając drogę działań sądowych i rozwój myśli, jak miało to miejsce w innych epokach. Moglibyśmy stwierdzić, próbując zde-finiować jurysprudencję, że wyznacza ona zbiór decyzji sędziów i trybunałów przede wszystkim takich, które wywodzą się od trybunałów apelacyjnych z wyrokami trybunałów niższych¹⁵.

Odwołując się do sfery kanonicznej, warto zauważyć, że termin juryspru-dencja wyznacza funkcję iusdicente typową dla sędziów¹⁶, wiedząc, że to znaczenie uklasuje się przed tymi, którzy nie należą do zawodu sędziego, i że między innymi, jedynie tyczy się to tych z instancji wyższego stopnia. Wszy-scy inni nie będą wydawali jurysprudencji, chociaż byliby sędziami eksper-tami. Aktualnie wciąż debatuje się, czy jurysprudencja odpowiada jedynie orzeczeniom sędziego wyższego stopnia, a przede wszystkim, czy odpowiada wyłącznie orzeczeniom Trybunału Apostolskiego Roty Rzymskiej.

14 Poprzedni dziekan Roty twierdził, iż: „termin rzymski jurysprudencji, to znaczy iurisprudentia używany przez prawomocne ustawodawstwo kościelne powszechne nie zachowuje oryginalne-go znaczenia, używaneoryginalne-go w starożytności jako sztuka i nauka o prawie, to znaczy, taka czyn-ność (prudentes, iurisprudentes, iurisconsulti), która polegała na wydawaniu opinii (responsam prudentium) w kwestiach prawnych również przez sędziów czy magistrados (wyższy urzędnik sądowy). Pojęcie jurysprudencja kanoniczna opiera się na znaczeniu bardziej ograniczonym niż termin używany przez nowoczesne doświadczenie sądowe, aby rozpoznać cognitio sędziów i całokoształt ich decyzji sądowych”. Zob. A. STANKIEWICZ, Jurisprudencja Roty, [w:] Po-wszechny słownik Prawa Kanonicznego, AAVV, IV, Pampeluna 2012, s. 914.

15 Por. M.J.GARCIA GARRIDO, Diritto privato romano, Padwa 1996, s. 42.

16 A. Stankiewicz wskazuje, że funkcja jurysprudencjalna zawiera cztery aspekty, pierwszy subiektywny, który odpowiada aparatowi organicznie artykułowanemu w funkcji sądowej;

obiektywny, który odnosi się do zbiorów decyzji sądowych sporów. Aspekt materialny, którym jest zbiór decyzji ujednoliconych, podjętych przez trybunały jako funkcja sądownicza, oraz aspekt formalny, którym jest ta sama władza przejawiająca się w jednakowych albo podobnych decyzjach trybunałów wyższych cieszących się większym znaczeniem. Por. ASTANKIEWICZ, Jurisprudencja Roty, dz. cyt., s. 915; tenże, L’unitá della girurisprudenza e il ruoll della Rota Romana, [w:] La ricerca della vertá sul matrimonio, dz. cyt., s. 307-310.

KS.MARCIN KRUSZAK

134

To prawda, że aż do lat 60 XX wieku, w skutek rozwoju, jakim cieszył się Trybunał Roty i jego znaczenie, jurysprudencja i Rota Rzymska identy-fikowały się w sposób niepodważalny. Ten fakt wywodzi się z władzy ze-wnętrznej, jaką Trybunał posiadał dzięki prestiżowi audytorów Roty, dzięki sile argumentatywnej czy też dzięki publikacji wyroków przez Trybunał Roty. Możemy powiedzieć, że miał monopol jurysprudencji kanonicznej, a ponadto przyznano mu go na wyłączność.

W koncepcji świeckiej, przynajmniej w hiszpańskiej czy kontynentalnej, pojęcie jurysprudencji scalało tę praktykę, która wyznaczała czynność sądo-wą w sposób ciągły i profesjonalny i pociągała za sobą czynność sędziów i pracowników, dając do zrozumienia, że jurysprudencja to zbiór teoretyczno-praktyczny. Chociaż przez jurysprudencję rozumie się tę, która wywodzi się z Najwyższego Trybunału po dwóch zgodnych wyrokach. Nigdy nie jest źró-dłem prawa, ale jego uzupełnieniem oraz odniesieniem przez sędziów i try-bunały, jest zawsze ostateczna i niepodważalna. Istnieje również tak zwana jurysprudencja niższa, pochodząca z wyroków trybunałów drugiej instancji niemających stopnia jurysprudencji, którą rozumie się jako precedens sądowy.

Ale omawiana jurysprudencia to tylko ta, którą wydaje Trybunał Najwyższy.

Obserwujemy, jak Kodeks Cywilny, w swoim artykule 1.1. twierdzi, że źró-dłami hiszpańskiego ustawodawstwa sądowego są prawo, zwyczaj i podsta-wowe zasady prawa. Artykuł 1.6. zakłada, że „Jurysprudencja uzupełnia ustawodawstwo sądowe z doktryną, która w sposób powtórny ustanowi Try-bunał Najwyższy, interpretując i używając prawa, zwyczajów i podstawo-wych zasad prawa”. W obszarze kanonicznym kwestionuje się jej wyłączność i jej formę wydawania wyroków¹⁷.

Poza polemiką, nierozwiązaną ostatecznie, a dotyczącą Trybunałów niż-szych i pojęcia jurysprudencji, musimy stwierdzić, że Rota aż do 1908 roku nie żądała wyłączności jurysprudencji. I nie będzie się o nią upominała aż

17 Odnosząc się do redukcji konceptu jurysprudencji, były dziekan Roty twierdzi, iż:

,,tuttavia la riduzione del concetto della giurisprudenza in modo exlusivo all’attività dei giudici o dei tribunal (giurisprudenza giudiziaria) nel suo aspetto storico avverte un certo affievolivento nei casi in cui la potestas iudicandi ara affidata anche ai non giuristi, come nel processo privato romano (iudex privatus), o nel processo medievale, quando il giudice inesperto di diritto era tenuto a servirsi del consilium sapientis iudiciale. Così il giudice non giurista, chiamato anche idiota, prima di pronunciare la sentenza doveva sentiré dùfficio o per volontá delle parti il parere (consilium) di un giurisperito (sapiens) ed uniformare a tale parere la sua pronunicia giudiziale”. Por. ASTANKIEWICZ, L’unitá della girurisprudenza e il ruoll della Rota Romana, [w:] La ricerca della vertá sul matrimonio, dz. cyt., s. 310;

L. LOMBARDI, Giurisprudenza: Teoria generale, [w:] Enciclopedia Giuridica, XV, Rzym 1988, s. 1-5.

JURYSPRUDENCJA ROTALNA W TROSCE O INSTYTUCJĘ MAŁŻEŃSTWA 135

do powstania Kodeksu z 1983 roku i przemów Jana Pawła II oraz papieża Benedykta XVI, kiedy skoncentruje się na temacie w sposób bardziej przej-rzysty, nawet z pewną różnicą wizji w aprobacie Kodeksów.

W koncepcji jurysprudencji istnieje wyraźna rozbieżność pomiędzy ko-deksem łacińskim a orientalnym. Różnica jest uzasadniona ze względu na kan. 19 KPK z 1983 roku, który twierdzi, że w przypadku braku prawa lub zwyczaju, z wyjątkiem spraw karnych, ramą odniesienia będą prawa nadane dla podobnych spraw, ogólnych zasad prawnych, do jurysprudencji i praktyki Kurii Rzymskiej¹⁸, natomiast w Kodeksie Wschodnim, w jego kan. 1501¹⁹, występuje po tych źródłach jurysprudencja kościelna, a nie tylko rzymska.

Ze względu na ubogą lekturę tematu jurisprudencji, podjętej przez ko-deksy, jest koniecznym, aby odnieść się do innych dokumentów, w szczegól-ności do Pastor bonus, który w swoim artykule 126. wyrażał jasno rolę Roty Rzymskiej, a jest nią jedność jurysprudencji i wsparcie dla sądów niższych²⁰. W przemówieniach papieża Jana Pawła II z 23 stycznia 1992 i 1993 roku zostaje jasno określone, że jurysprudencja rotalna ma ekskluzywną cechę, którą jest to, że jest źródłem prawa uzupełniającego²¹. O tym znaczeniu bę-dzie wypowiadał się również Benedykt XVI²². Dignitas connubii wzmacnia tę samą orientację, wyrażaną w artykule 35 § 3 i w artykule 216 § 2. Orienta-cja ta zwraca się zarówno do badań, jak również do poszukiwań jedności, która wymaga, by nie było niezgodności z jurysprudencią rotalną, gdyż tam możemy znaleźć podstawę i fundament dla innych sądów.

Reasumując, wśród źródeł uzupełniających Prawa Kanonicznego znajdują się jurysprudencja oraz praktyka (praxis) Kurii Rzymskiej. Biorąc pod uwagę zakres materialny prawa małżeńskiego, odnosi się on do jurysprudencji uchwa-lonej przez Rotę Rzymską, której zgodnie z art. 126. Pastor bonus, przypisuje się dodatkowo funkcje jedności i wsparcia sądów niższych instancji.

Nie ma wątpliwości, że wartość jurysprudencji rotalnej w Kościele po-chodzi od władzy, którą cieszą się papiescy sędziowie. Praca, która w tym znaczeniu była rozwijana w ciągu całego ostatniego wieku, jest więcej niż

18 Zob. KPK, kan. 19. Kanon obejmuje kryteria, aby rozwijać to, co jest nam znane jako prawo uzupełniające (supletorio), aby rozwiązać luki, które prawo nie przewidywało ani którymi się nie zajmowało, bez nadania im większego znaczenia.

19 Zob. CCEO, kan. 1501.

20 Zob. AAS 85 (1988) 892.

21 Zob. AAS 85 (1993) 142; J.LLOBELL, Perfettibilità della norma canonica. Cenni sul valore normativo della giurisprudenza della Rota Romana nelle cause matrimoniali, [w:] Ius in vita et missione Ecclesiae, AAVV, Watykan 1993, s. 1232.

22 Zob. AAS 100 (2008) 86-87.

KS.MARCIN KRUSZAK

136

na uwagi zarówno we wkładzie i zastosowaniu antropologicznym w orzecze-niach, jak również jako wsparcie w odniesieniu do kodyfikacji kodeksów:

łacińskiego i orientalnego albo konstytucji lub instrukcjach dotyczących tematu małżeństwa, jednocząc rozsądek i sprawiedliwość w istocie małżeństwa.

Nie można również kwestionować, że istota trybunału apelacyjnego Stolicy Apostolskiej nadaje jej z własnej natury nieodłączną wartość, która będzie na-dana przez Pastor bonus, jak i przez Dignitas connubii.

Nie można również wejść w dyskurs, który nie byłby wyłącznie prawny, jeśli nie zamienilibyśmy się w socjologów dyskutujących o wielkiej warto-ści jurysprudencji rotalnej, gdyż w różnych jej stopniach należy wyszukiwać i umożliwiać administrację sprawiedliwości. Oznacza to, że musimy, bo wierni mają prawo, musimy oferować jurysprudencję na podstawie decyzji zgodnych, które poprą orzeczenia, a zatem, decyzje sądowe. Decyzje, które nie tylko utrzymują harmonię, ale zapewniają właściwą wizję mażeństwa oraz rodziny w systemie prawnym.

Papież Franciszek w encyklice Laudato si’ podkreśla centralną rolę mał-żeństwa i rodziny, która jest miejscem, gdzie dar Boga może być w sposób właściwy przyjęty i chroniony przed licznymi atakami. Rodzina zapewnia pielęgnowanie pierwszych nawyków miłości i troski o życie. Franciszek wymienia m.in.: właściwe korzystanie z rzeczy, umiłowanie ładu, czy po-szanowanie wszystkich stworzeń²³.

3. Zakończenie

Wartość nauki jurysprudencialnej zależy od sądu wyższej instancji w stopniu apelacyjnym przed Stolicą Apostolską. Jest to stwierdzenie, które nakazuje powiedzenie papieżowi, że ta wartość, poświadczona w przepisach ustawowych, pochodzi z potrzeby wymierzania sprawiedliwości z zachowa-niem równości. Zatem twierdzi się, że wartość jurysprudencji nie jest kwestią czynnikową czy merytoryczną, ale ma charakter prawny, który zapewnia wszystkim sprawiedliwość. Jest to fakt, który powinien zapobiec polemice sądów wewnątrz Roty²⁴.

Główny powód, w związku z którym odnajdujemy prawdę, że sprawy sądowe oferują obiektywne kryteria potwierdzające istotę nierozerwalności małżeństwa według Bożego planu, to powód, dla którego odniesienie do jury-sprudencji tworzy przewodnik i wsparcie w kryteriach sprawiedliwości²⁵.

23 Zob. LS 213.

24 Por. A.LIZARRAGA, Dyskursy Papieskie do Roty Rzymskiej, Pampeluna 2012, s. 534.

25 Por. tamże, s. 535-536.

JURYSPRUDENCJA ROTALNA W TROSCE O INSTYTUCJĘ MAŁŻEŃSTWA 137

Nauka, która w odpowiednim momencie uczyniła z jurysprudentów prawdziwych ekspertów od spraw rozwoju i funkcjonowania dziedzin nieu-stanowionych w prawie, i jednocześnie spowodowała otwarcie tych samych horyzontów, nie może być zamknięta. Dlatego też jurysprudencja, która funkcjonuje jako podstawa, drogowskaz i wsparcie, koniecznie wymaga badań i kształtowania jurysprudentów – ekspertów nie tylko w dziedzinach prawa, ale również w rozwoju nauk humanistycznych. Status epistemolo-giczny nauk i jego rozwój w XXI wieku wymagają od nas aktualizacji i in-gerencji w tych dziedzinach oraz odkrycia jego wpływu w małżeństwie.

Jurysprudencja nie jest tylko i wyłącznie wyrokiem wydawanym przez sądy wyższego stopnia. Jeśli podążymy za świeckim modelem, możemy po-wiedzieć, że są precedensy sądowe, które nie są jurysprudencją. Należy stwierdzić, że jurysprudencja nie jest źródłem prawa, lecz uzupełnieniem, wsparciem i obroną prawną. W naszym prawie wciąż powinno się wymagać więcej, by poszukiwać zawsze prawdy i najwyższego dobra. Oczywiste jest, że to nie jurysprudencja jest tym, co określa Kodeks. Jest on zawsze ponad wszystko. We wszystkim jednak musimy rozpoznać tak ważną rolę Trybunału Roty w jurysprudencji, gdyż była zawsze ceniona przez Papiestwo.

Wciąż nie jest jasno określone brzmienie jurysprudencji ze względu na jej tożsamość, na to, czym powinna być. Odpowiedzialność spoczywa na wszystkich, aby bronić prawdy o instytucji małżeństwa w naszych czasach.

Należy podjąć wysiłek, by ustanawiając prawa, eliminować sprzeczności między sądami, tworząc obiektywne normy i kryteria. Zatem dążmy do za-chowania tożsamości kulturowej. Stwórzmy prawne subwencje bezpieczeń-stwa, dzięki którym prawo nie zamknie przed małżonkami możliwości budo-wania silnych, zdrowych, przepełnionych miłością wzajemnych relacji. Mał-żeństwo ma być przecież, jak zachęca papież Franciszek, również miejscem edukacji ekologicznej i kształtowania ekologicznej duchowości²⁶.

26 Por. LS 202-215.

EWA CZARNECKA-WÓJCIK^

MARIAN WÓJCIK