Idea dobra wspólnego jako uniwersum edukacji

We współczesnej dynamice zmian, wobec przedstawionych procesów globalizacji gospodarki, tempa rozwoju techniki, przekształceń społecznych i zmian w codziennym życiu człowieka, źródłem takiego konstruktu, odno-szącego się do dynamiczności przemian w aspekcie znaczenia edukacji, jest wyjaśniane w encyklice papieża Franciszka Laudato si’ pojęcie dobra wspólnego. W jego kontekście treść dokumentu wnosi do edukacji uniwersum i wartości, przedstawione w rozważaniach papieskich, wobec chwiejności i zmian systemów, w których edukacja funkcjonuje pod siłą wieloczynni-kowych zmian o globalnym charakterze i szybkim ich tempie.

W kontekście dobra wspólnego edukacja uzyskuje stabilność konstruktu.

Staje się celem i treścią działań edukacyjnych. Umożliwia on reakcje na współczesność i wprowadzenie do edukacji jej zmieniających się ele-mentów przy wyraźnym i niezmiennym określeniu celu tego wprowadzenia i jego zasadności.

W nauczaniu społecznym Kościoła dobro wspólne traktowane jest jako jedna z podstawowych zasad życia społecznego. Traktuje się je jako organi-zację życia społecznego i nowy porządek społeczny, traktuje się je również jako wartość w wymiarze personalistycznym. Odnosi się do niego jako do

6 Por. tamże, s. 13.

WSPÓLNE DOBRO JAKO EDUKACYJNA TREŚĆ I DZIAŁANIE 103

stymulatora procesów społecznych, stosownie do wymogów sprawiedliwości, jako racji istnienia władz publicznych mających zabiegać o dobro społeczne.

Dobro wspólne ujawniało się w wielu głosach Kościoła na przestrzeni dzie-jów. Było przedmiotem wystąpień o charakterze teologicznym, dogmatycznym i społecznym. Jest to literatura obszerna, zebrana w znaczących dziełach i en-cyklikach papieskich. Św. Augustyn z Hippony określał dobro wspólne jako pokój społeczny, dobro jednostki i uporządkowaną zgodę społeczności. W tym samym kontekście traktował dobro wspólne św. Tomasz z Akwinu – jako ład i doskonałość świata, ład rozciągnięty na porządek społeczny, zespalający dzia-łania osób, które dążą do doskonałości Boga jako najwyższego dobra⁷.

Jan XXIII w encyklice Mater et Magistra traktował dobro społeczne jako całokształt takich warunków życia społecznego, dzięki którym ludzie mogą pełniej osiągnąć własną doskonałość. W papieskiej nauce dobro wspólne dotyczy całego człowieka, to znaczy zarówno potrzeb ciała, jak i ducha. Jan XXIII podkreślał integralny charakter dobra wspólnego rozu-mianego nie tylko jako suma dóbr materialnych⁸.

W podobnym charakterze traktuje dobro wspólne Paweł VI. W encyklice Populorum progressio stwierdza, że nieodpowiednie dla rozwoju jest ograni-czenie praw do inicjatywy gospodarczej, ponieważ ważne są one nie tylko dla jednostki ale i dla dobra wspólnego⁹. Benedykt XVI w Caritas in veritate określa dobro wspólne jako jedno z kryteriów postępowania moralnego¹⁰.

Szczególny charakter dobra wspólnego podkreśla w swoich encyklikach i pismach Jan Paweł II. W aspekcie praktycznym za dobro wspólne rozumie zastosowanie w całokształcie życia społecznego „zwornika ładu społecznego”, stworzenia warunków pełnego rozwoju wszystkich, którzy są w danym sys-temie społecznym. Papież nie traktuje tego ani jako teorię, ani jako ideologię.

Ani jako kategorię. Prawdziwym dobrem wspólnym może być tylko takie dobro, które jednocześnie bierze pod uwagę dobro całego człowieka. Jan Pa-weł II wskazuje na potrzebę wyjścia poza indywidualistyczne ujęcie dobra wspólnego i traktuje je jako zupełnie nową wartość, wskazując, iż dobro nie jest wspólne, ale określone dla grupy społecznej. Stąd pozorność ujęcia dobra wspólnego jako jednostkę przyporządkowaną działaniu mechanizmu eko-nomii społecznej i podkreślenie, że człowiek jest dobrem wspólnym¹¹.

7 Zob. D.ZAGOŃCZYK, Ekologiczny wymiar dobra wspólnego w świetle encyklik społecznych papieży posoborowych, „Seminare”, 2015, t. 36, nr 4, s. 80.

8 Por. MM II, 2b.

9 Por. PP 21-23.

10 Por. CV 6-7.

11 Por. RH 17; CA 38-40.

EUGENIA ROSTAŃSKA

104

Wspólne dobro stanowi podstawę analizy znaczenia i treści encykliki Laudato si’ w perspektywie roli edukacji w zmieniającym się świecie.

Pojawia się bowiem w różnych kontekstach, nie tylko w perspektywie zmian ekologicznych, ale znacząco łącząc ekologię ze zmianami społecznymi.

Na pojęcie dobra wspólnego papież Franciszek powołuje się w ważnych miejscach tekstu – bądź wymieniając jego składniki, bądź też nazywając składniki świata przedstawianego i występujących w nim zależności jako wspólne dobro, podkreślając, iż jest to troska o wspólny dom. Pełni ono rolę centralną i jednoczącą dla analiz przedstawianych problemów. Stanowi wy-jaśnienie i jest przywoływane w wyjaśnieniach innych pojęć¹².

Papież wskazuje na nieustannie wzrastającą szybkość przemian ludzkości i planety. Zmiany te łączy ze zmianami ludzkiego działania i wskazuje na kon-trast tempa i ich prędkości z realną powolnością ewolucji biologicznej. W tym ujęciu traktuje dobro wspólne jako materię i jako skutki działań z materią¹³.

Franciszek zaznacza, iż cele tych zmian niekoniecznie są zorientowane na dobro wspólne i ludzki rozwój. Zmiana jest czymś pożądanym, ale może budzić niepokój i może być zagrożeniem. Papież wyraźnie określa, co jest dobrem wspólnym. Tym mianem nazywa między innymi klimat, pisząc:

„klimat jest dobrem wspólnym wszystkich i dla wszystkich”¹⁴. Papież wska-zuje również na związek zmian i następstw ekologicznych, społecznych, ekonomicznych politycznych związanych z podziałami dochodu.

Wśród elementów występujących we współczesnym świecie papież wymienia społeczne skutki przemian globalnych, konsekwencje niektórych innowacji technologicznych dla rynku pracy, wykluczenie społeczne, nie-równość w zakresie dostępności zużycia energii, inne podziały usług, wzrost przemocy, nowe formy agresji, dynamikę mediów i świata cyfrowego, pro-ces degradacji środowiska przyrodniczego, propro-ces rozrostu wielkich miast, nadmierną prywatyzację, rabunkową gospodarkę dobrami geograficznymi, ignorowanie kontekstów i skutków dążenia do zysku finansowego dla ludz-kiej godności, dla środowiska¹⁵.

Jako podstawowe dobro wspólne Franciszek wskazuje środowisko, ale równocześnie podkreśla, iż stworzonego świata nie można traktować jako dobra nieposiadającego właściciela, a tym właścicielem nie jest człowiek.

To odmienne myślenie o dobrze wspólnym, myślenie o tym, że jesteśmy

12 Por. LS 164.

13 Por. tamże 18.

14 Tamże 23.

15 Por. tamże 46-48.

WSPÓLNE DOBRO JAKO EDUKACYJNA TREŚĆ I DZIAŁANIE 105

uczestnikami i korzystamy z czegoś, co ma swojego właściciela. Tym samym wszystko co robimy, jest zatem nie tylko kwestią dobra dla nas, ale również kwestią dobra dla właściciela w kontekście społecznym, jak również w kon-tekście etycznym, normatywnym, prawnym a także środowiskowym ze wska-zaniem dziedzictwa, współodpowiedzialności i współwłasności. Dlatego Franciszek stwierdza, że: „Środowisko jest dobrem publicznym, mieniem całej ludzkości i wszyscy są za nie odpowiedzialni. Ten, kto posiada jego część, ma ją jedynie po to, aby zarządzać nią dla dobra wszystkich”¹⁶.

Papież Franciszek dobitnie określa zasadę dobra wspólnego: „Dobro wspólne zakłada poszanowanie osoby ludzkiej jako takiej, z jej podstawo-wymi i niezbywalnymi prawami ukierunkowanymi na jej integralny rozwój.

Domaga się ona także mechanizmów dobrobytu i bezpieczeństwa socjalnego oraz rozwoju różnych grup pośrednich według zasady pomocniczości. Wśród nich wyróżnia się zwłaszcza rodzina jako podstawowa komórka społeczna”¹⁷. Dobro wspólne wymaga pokoju społecznego, a mianowicie bezpieczeń-stwa i stabilności określonego ładu. Ład ten wymaga zwrócenia szczególnej uwagi na sprawiedliwość rozdzielczą, której naruszenie zawsze rodzi prze-moc. Całe społeczeństwo, a w nim w sposób szczególny państwo – ma ob-owiązek bronienia i promowania dobra wspólnego¹⁸.

To wskazanie ma szczególne znaczenie w treściach i działaniach eduka-cyjnych. Nie oznacza ich całkowitej zmiany, nie oznacza likwidacji funk-cjonujących systemów. Oznacza ich istotne uzupełnienie przez stworzenie stałego konstruktu tak, aby mimo zmian globalizacyjnych i przemian współ-czesnego świata: „Mimo zagrożeń ekologicznych i społecznych, a może właśnie dzięki nim, człowiek współczesny uświadomił sobie coraz wyraźniej, że istnieje coś takiego jak dobro wspólne ludzkości”¹⁹.