Małgorzata Frazik-Adamczyk, Monika Tynka
Katedra Roślin Ozdobnych, Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie
Wstęp
Majestatyczna sylweta Fagus sylvatica L. sprawiała, że od stuleci drzewo to wykorzystywano w parkach i ogrodach, dużą popularnością cieszyły się odmiany o purpurowych liściach lub płaczącym pokroju. Gatunek ten wykorzystywano do tworzenia alei parkowych, strzyżonych szpalerów lub żywopłotów. Według HOFFMANA
[2005]buk pospolity posiada 71 odmian uprawnych i jedną formę botaniczną, natomiast w wykazie z najbogatszej kolekcji buka w Arboretum Trompenburg w Rotterdamie [MAROSZ 2005] widnieje 9 kolejnych odmian, których HOFFMAN nie wymienia. NOWAK
[(red.)1999]podaje z polskich kolekcji dendrologicznych 47 odmian uprawnych i dwie formy botaniczne traktowane przez wielu autorów jako odmiany uprawne. W ofercie szkółkarskiej w Polsce spotkać można obecnie około 30 odmian, również nienotowanych na wymienionych powyżej listach. Bogactwo odmian pozwala dobrać drzewo odpowiednie do każdej przestrzeni i kompozycji kolorystycznej.
Kraków leży w obszarze naturalnego zasięgu Fagus sylvatica L. Do najważ-niejszych czynników decydujących o występowaniu buka pospolitego należą tem-peratura i wilgotność powietrza [DZWONKO 1990;PUKACKI 1990].W Krakowie wartości te odpowiadają wymaganiom buka [MATUSZKO (red.)2007]. Rozwojowi drzew tego gatunku sprzyja duża tolerancja na odczyn gleby, natomiast ograniczeniem jest wrażliwość na zasolenie.
Zanieczyszczenie powietrza dwutlenkiem siarki, tlenkiem węgla, ozonem i ołowiem mieści się w dopuszczalnej normie i nie ma wpływu na stan buków w Krakowie, natomiast stężenie tlenków azotu i pyłu zawieszonego PM10 przekracza dopuszczalne normy i może niekorzystnie oddziaływać na kondycję tego taksonu.
Celem podjętych obserwacji była inwentaryzacja okazów Fagus sylvatica L.
i jego odmian rosnących na terenie Krakowa oraz określenie ich udziału w zieleni miejskiej.
Materiał i metoda
Inwentaryzację przeprowadzono w latach 2006-2007 na terenie wszystkich osiemnastu dzielnic Krakowa. W tekście podano administracyjne numery dzielnic, tę samą numerację zastosowano w tabeli 1. Obszar poszukiwań obejmował w szczególności: skwery śródmiejskie i osiedlowe, cmentarze, ulice, aleje, szkoły, szpitale, parkingi i parki. Jako lokalizację traktowano teren wyodrębniony, mający własną nazwę. Każdemu okazowi przypisano numer inwentaryzacyjny. Pomiar obwodu
M. Frazik-Adamczyk, M. Tynka 178
pnia na wysokości 130 cm od powierzchni gleby oraz średnicę korony wykonano taśmą mierniczą z dokładnością do 0,5 cm, wysokość drzew mierzono wysokościomierzem SUUNTO 1150, odnotowano także widoczne uszkodzenia pędów i pni. Określano szczegółowo usytuowanie drzew względem budynków, odległość od jezdni, powierzchnię biologicznie czynną, tj. powierzchnię gleby wolną od asfaltu i betonu umożliwiającą cyrkulację wody i powietrza. Wszelkie pomiary związane z usytuowaniem dokonano przy pomocy dalmierza laserowego. Na podstawie prac terenowych sporządzono punktową mapę stanowisk uprawy.
Wyniki i dyskusja
Na terenie Krakowa odnotowano 596 okazów Fagus sylvatica i jego odmian (tab.
1). Znajdują się one w 55 lokalizacjach. Najwięcej drzew tego gatunku, 116 okazów (19,5%) rośnie w dzielnicy XIII Podgórze, następnie I Stare Miasto - 85 (14,3%), XIV Czyżyny - 81 (13,6%), II Grzegórzki - 69 (11,6%), IV Prądnik Biały - 60 (10%), XV Mistrzejowice - 51 (8,5%), V Krowodrza i XVIII Nowa Huta po 30 (po 5%), VIII Dębniki - 25 (4,2%), X Swoszowice - 22 (3,7%). Nieliczne okazy odnotowano w dzielnicach: III Prądnik Czerwony - 10 (1,7%), VI Bronowice - 8 (1,3%), VII Zwierzyniec i XII Prokocim-Bieżanów po 4 (0,7%), XVII Wzgórza Krzesławickie - 1 (0,2%). Nie stwierdzono występowania buka w dzielnicach: IX Łagiewniki-Borek Fałęcki, XI Podgórze Duchackie i XVI Bieńczyce.
Wśród 596 okazów buka pospolitego 166 to przedstawiciele jego dziesięciu odmian, co stanowi 28% całej krakowskiej populacji. Najliczniej reprezentowana jest odmiana ‘Atropunicea’ - 93 okazy (55% w strukturze odmian), następnie ‘Dawyck’ - 26 okazów (16%) i ‘Dawyck Purple’ - 20 okazów (12%) - są to jednak stosunkowo młode drzewa, następnie ‘Pendula’ - 15 okazów (9%), ‘Asplenifolia’ - 5 (3%).
Zinwentaryzowano także po dwa egzemplarze odmian ‘Argenteo marmorata’ i
‘Purpurea Pendula’ oraz po jednym przedstawicielu odmian ‘Cuprea’, ’Quercoides’ i
‘Zlatia’.
Największy, objęty inwentaryzacją, okaz buka pospolitego (jest to odmiana
‘Atropunicea’) rośnie na Plantach, pomiędzy ul. Poselską a ul. Podzamcze, ma obwód pnia mierzony na wysokości 1,3 m - 421 cm, średnicę korony 32,5 m i 35 m wysokości.
Najwyższy okaz, rosnący w Parku Jerzmanowskich ma 35,5 m wysokości. Z dokumentów Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody wynika, że okaz rosnący na terenie kontemplacyjnego klasztoru Ojców Kamedułów na Bielanach, w chwili wpisu do rejestru mierzył 548 cm obwodu. Autorki nie miały możliwości weryfikacji tego wymiaru w terenie ze względu na regułę klasztoru.
Rejestr pomników przyrody wymienia 9 buków z terenu Krakowa. Są to, oprócz okazu z klasztoru na Bielanach: Fagus sylvatica ’Atropunicea’ w Parku Jerzmanowskich - 383 cm obwodu (pomiar aktualny), Fagus sylvatica ‘Atropunicea’
przy ul. Popiełuszki 36 - 377 cm, trzy buki pospolite przy ul. Suchy Jar 4 o obwodach 301, 324 i 284 cm, a także na tym samym stanowisku Fagus sylvatica ‘Atropunicea’ - 281 cm, Fagus sylvatica ‘Atropunicea’ w Parku Decjusza - 366 cm, buk pospolity przy ul. Czackiego 11 - 293 cm.
BUK POSPOLITY (Fagus sylvatica L.) I JEGO ODMIANY ... 179
M. Frazik-Adamczyk, M. Tynka 180
BUK POSPOLITY (Fagus sylvatica L.) I JEGO ODMIANY ... 181 W trakcie prac terenowych odnotowano 6 okazów, których obwód pnia przekracza 300 cm, co stanowi kryterium uznania drzewa gatunku Fagus sylvatica L.
jako pomnik przyrody, a nie znajdują się one w rejestrze pomników. Są to: wspomniany już buk pospolity ‘Atropunicea’ na Plantach - 421 cm, dwa buki pospolite
‘Atropunicea’ na terenie dawnych zespołów dworsko-parkowych: jeden przy ul.
Siewnej 25 - 365 cm, drugi przy ul. Glinik 63 - 351 cm, buk pospolity w Ogrodzie Botanicznym - 340 cm, buk pospolity ‘Atropunicea’ na terenie placu zabaw przy ul.
Westerplatte 10 - 312 cm, buk pospolity ‘Atropunicea’ w ogrodzie klasztoru Karmelitów Bosych przy ul. Rakowickiej 18 - 309 cm.
Wśród pomierzonych okazów (tab. 2) najliczniejszą grupę (36,9%) stanowią drzewa o obwodzie pnia od 60,1 do 100 cm, 25,3% ma obwód pnia do 30 cm, 17,8% to drzewa o obwodzie pnia od 100,1 do 150 cm. Obwód pnia powyżej 300 cm ma 2% (12 okazów), z czego 8 reprezentuje odmianę ‘Atropunicea’, a 4 gatunek nominatywny.
W ostatnich latach notuje się stałe dosadzanie drzew młodych - 151 okazów, w tym cennych odmian uprawnych: ‘Atropunicea’ - 43, ‘Dawyck’ - 26, ‘Dawyck Purple’ - 20 oraz pojedyncze okazy odmian ‘Purpurea Pendula’, ‘Pendula’ i ‘Zlatia’.
Wśród obserwowanych 596 okazów buka pospolitego i jego odmian 407 drzew (68%) rośnie w parkach, włączając tu również Planty i Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Najwięcej buków rośnie w Parku Bednarskiego - 113, w Parku Lotników Polskich - 78, w Ogrodzie Botanicznym - 59, w Parku Tysiąclecia - 51.
Ilościowy udział buka pospolitego przy ulicach i na cmentarzach wynosi po 54 drzewa (po 9%), w zespołach zieleni osiedlowej 49 okazów (8%), w ogrodach - 21 (4%), najmniej na skwerach - 11 (2%).
Jak na rodzimy gatunek w granicach naturalnego zasięgu, Fagus sylvatica L. nie jest w Krakowie zbyt popularnym drzewem. Dla porównania, jak wynika z badań własnych, jesion wyniosły tylko w dzielnicy I Stare Miasto reprezentuje 1718 okazów.
Niewielkie jest również wykorzystanie szerokiego doboru jego odmian, te rzadsze rosną jedynie na terenie Ogrodu Botanicznego. Większość krakowskich buków rośnie w dużych zespołach zieleni. Dzięki korzystnemu mikroklimatowi i ochronie przed niepożądanymi zjawiskami antropopresji drzewa są w dobrej kondycji.
Wnioski
1. Fagus sylvatica L. i jego odmiany znajdują w Krakowie stosunkowo sprzyjające warunki rozwoju, ale wykorzystanie tego gatunku na terenach zieleni jest niezadowalające.
2. Osiągane wymiary obwodów pni i średnice koron oraz stan zdrowotny ob-serwowanych buków świadczą, że w warunkach miejskich Krakowa jest to drzewo długowieczne, a walory dekoracyjne i użytkowe przemawiają za jego większym propagowaniem, szczególnie w większych zespołach zieleni.
Literatura
DZWONKO Z.1990. Ekologia, w: Buk zwyczajny. Białobok S. (red). PWN, Warszawa - Poznań: 237-328.
M. Frazik-Adamczyk, M. Tynka 182
HOFFMAN M.H.A. 2005. List of names of woody plants. Applied Plant Research, Boskoop: 871 ss.
MAROSZ A. 2005.Buk pospolity i jego odmiany. Szkółkarstwo 3: 5-7.
MATUSZKO D.(red.) 2007.Klimat Krakowa w XX wieku. Wydawnictwo Instytutu Ge-ografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków: 251 ss.
NOWAK T.J. (red.) 1999. Index Plantarum polskich kolekcji dendrologicznych. Prace Ogrodu Botanicznego UWr. 5(1): 15-305.
PUKACKI P.1990. Odporność na niskie temperatury, w: Buk zwyczajny. Białobok S.
(red). PWN, Warszawa - Poznań: 185-192.
Słowa kluczowe: Fagus sylvatica L., green areas, Kraków Streszczenie
Określono występowanie Fagus sylvatica L. i jego odmian na terenie Krakowa.
Odnaleziono 596 drzew. Najwięcej okazów rośnie w dzielnicy Podgórze, najliczniejsze stanowiska znajdują się w Parku Bednarskiego i w Parku Lotników Polskich.
Najokazalszym jest drzewo na Plantach, pomiędzy ul. Poselską a ul. Podzamcze o obwodzie pnia 421 cm, średnicy korony 32,5 m i wysokości 35 m. Zwraca uwagę fakt niedostatecznego wykorzystania buka pospolitego i jego odmian w terenach zieleni Krakowa.
Wyniki przeprowadzonych obserwacji potwierdzają przydatność tej rośliny do sadzenia głównie w większych zespołach zieleni.
Fagus sylvatica L. AND ITS CULTIVARS IN CRACOW GREEN AREAS Małgorzata Frazik-Adamczyk, Monika Tynka
Department of Ornamental Plants, Agricultural University, Kraków Key words: Fagus sylvatica L., Cracow, green areas
Summary The aim of study was to estimate the occurance of Fagus sylvatica L. and its cultivars on urban green areas of Cracow. During terrain investigations, 596 trees have been found at 55 localities. Most of the specimens grow in the parks. It was established that ‘Atropunicea’ is the most common cultivar from among 10 European beech cultivars which occur in Cracow. The study proved that European beech species are not popular on urban greens at this time. Results of dendrological measurements proved that this species tolerates urban condition quite well what confirmed the previous study. Be-cause of this reason Fagus sylvatica L. should become more popular on urban green areas inside the habited regions.
BUK POSPOLITY (Fagus sylvatica L.) I JEGO ODMIANY ... 183 Dr inż. Małgorzata Frazik-Adamczyk
Katedra Roślin Ozdobnych
Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja al. 29 Listopada 54
31-425 KRAKÓW
e-mail: rofrazik@cyf-kr.edu.pl
ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2009 z. 539: 185-191