Zbigniew T. Dąbrowski, Jakub Garnis
Katedra Entomologii Stosowanej, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie
Wstęp
Badania nad wpływem krajobrazu na agrofagi i proekologicznymi systemami produkcji rozpoczęto w Unii Europejskiej w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Prace prowadzone są głównie pod kątem: wielofunkcyjnej roli rolnictwa (multifunctional agriculture); nauki o roli bioróżnorodności (functional biodiversity);
ochrony wrogów naturalnych (conservation biological control) i użytkach śródpolnych tworzących infrastrukturę ekologiczną gospodarstwa i jego otoczenia (ecological infrastructures) [HÄNI i in. 1998; ROSSING i in. 2003].
Termin infrastruktury ekologicznej jako pierwsi zaproponowali holenderscy naukowcy ze stacji doświadczalnej w Lelystad, pracujący w latach dziewięćdziesiątych dwudziestego wieku nad alternatywnymi systemami produkcji rolniczej i warzyw polowych. Według BOLLERA i in. [2004], infrastruktura ekologiczna gospodarstwa to
“obszary kompensacji ekologicznej, jako jedne z najważniejszych narzędzi pozwalających na pełne wykorzystanie zjawisk związanych z funkcyjną różnorodnością biologiczną, szczególnie z zachowawczą (bierną) walką biologiczną”.
W ramach ekologicznej infrastruktury wyróżnia się elementy liniowe (linearne) i nieliniowe gospodarstw. Do liniowych elementów, pełniących funkcję korytarzy ekologicznych, zalicza się istniejące lub planowane: miedze z kwitnącymi roślinami, żywopłoty lub pasy zarośli śródpolnych, rowy, kamienne mury oporowe. Ważnym jest, aby te elementy zapewniały ciągłość w czasie i przestrzeni dla wzbogacenia różnorodności fauny i utrzymania zróżnicowanego krajobrazu. Natomiast wśród elementów nieliniowych wyróżnia się duże i trwałe biocenozy (habitaty), jak lasy, sady, naturalne łąki oraz elementy izolowane/fragmentaryczne (stepping stones), reprezen-towane przez mniejsze habitaty, o dużej koncentracji różnych elementów, w których okresowo mogą się rozwijać populacje zwierząt. Zalicza się do nich: zadrzewienia śródpolne, kępy zarośli, zbocza kamienne z roślinnością, stawy. Podkreśla się, że efektywność różnych użytków ekologicznych położonych na terenie gospodarstwa, wzbogacających biologiczną różnorodność, zależy od ich wartości ekologicznych, rozmieszczenia i powiązań z innymi elementami infrastruktury ekologicznej położonych poza gospodarstwem.
Dla polskich zespołów przygotowujących nowe wersje metodyk upraw inte-growanych ważne są zalecenia Międzynarodowej Organizacji Walki Biologicznej (IOBC - International Organization of Biological Control), opublikowane w „Zasadach i technicznych zaleceniach integrowanej produkcji”. Zalecenia te szczególnie podkreślają
Z.T. Dąbrowski, J. Garnis 118
znaczenie zachowawczej walki biologicznej poprzez wzbogacanie różnorodności biologicznej agrocenoz i ich otoczenia. Szczegółowe zalecenia regionalne, które powinny być zatwierdzone przez IOBC, muszą zawierać listę przynajmniej 5 ekologicznych opcji dla aktywnego wzbogacenia funkcjonalnej bioróżnorodności.
IOBC wyznaczyła następujące priorytety i wymagania odnośnie integrowanej produkcji (IP):
promowanie systemów produkcyjnych, które biorą pod uwagę środowisko, są uzasadnione ekonomicznie i zapewniają wieloczynnikowe funkcje rolnictwa, jak:
socjalne, kulturalne i rekreacyjne;
zapewnienie zrównoważonej produkcji zdrowych roślin, wysokiej jakości plonów z minimalnym poziomem pozostałości pestycydów; chronienie zdrowia rolnika/ogrodnika stosującego chemiczne środki ochrony roślin;
promowanie i utrzymanie wysokiej różnorodności ekologicznej w danej agrocenozie i jej otoczeniu;
dawanie pierwszeństwa wykorzystaniu mechanizmów naturalnej regulacji procesów biologicznych;
utrzymanie i wspieranie trwałej żyzności gleby oraz minimalizowanie zanie-czyszczenia wody, gleby i powietrza [MALAVOLTA i in. 2005].
Zalecenie dawania pierwszeństwa mechanizmom naturalnej regulacji procesów biologicznych wskazuje na konieczność ograniczenia stosowania chemicznych środków ochrony roślin o wysokiej toksyczności dla wrogów naturalnych szkodników. Wskazuje to na potrzebę zwiększania znaczenia biernej walki biologicznej poprzez stworzenie warunków sprzyjających występowaniu drapieżców i parazytoidów w agrocenozach.
Szczególną rolę przypisuje się znaczeniu pasów zieleni śródpolnej i miedz, na których rosną wieloletnie rośliny kwitnące, służące jako pokarm dla wrogów naturalnych szkodników [OLSZAK i in. 2004]. Dodatkowo zapewniają one pożytecznym organizmom schronienie w czasie zabiegów agrotechnicznych i ochrony roślin oraz miejsca zimowania lub gniazdowania, natomiast panujący tam mikroklimat stwarza korzystne warunki dla ich prawidłowego rozwoju. Obecnie stanowczo zaleca się, aby skład gatunkowy roślin na miedzach czy pasach krzewów i drzew, był określony dla konkretnych regionów i gatunku uprawianej rośliny.
Bioróżnorodność uprawach warzyw polowych
Wprowadzenie infrastruktury ekologicznej dla upraw warzyw polowych jest dużo trudniejsze niż dla wieloletnich upraw sadowniczych, np. winnic, sadów jabłoniowych.
Utrudnienia wynikają z krótkiego cyklu produkcyjnego, który nie stwarza wystarczającego czasu na pełny rozwój populacji wrogów naturalnych. Jednakże, wzrost świadomości konsumenckiej w ciągu ostatnich lat wymusił na rolnikach i ogrodnicach produkowanie „zdrowej” i bezpiecznej żywność w warunkach atrakcyjnego środowiska o bogatej bioróżnorodności. Dlatego też, od późnych latach dziewięćdziesiątych, w UE nastąpił wzrost powierzchni ekologicznych upraw warzyw, na których w znacznym stopniu ograniczono stosowanie chemicznych środków ochrony roślin. W uprawach tych preferowane jest stosowanie tolerancyjnych i odpornych odmian na szkodniki i choroby. Natomiast nadmierna liczebność szkodników może być redukowana poprzez:
ZNACZENIE FUNKCJONALNEJ BIORÓŻNORODNOŚCI ... 119
odpowiedni wybór miejsca uprawy: izolowanie upraw od źródeł szkodników, np. połysnicy marchwianki (Psila rosae F.) [COLLIER i in. 2003] lub wciornastków (Thysanoptera ssp.) [DEN BELDER i in. 2003]. Według autorów na obserwowanym terenie kępy drzew mogły stanowić fizyczną barierę dla migrujących szkodników, ograniczając ich zdolność do zlokalizowania upraw. Natomiast licznie występujące drapieżce i parazytoidy w drzewostanach lub w ich pobliżu mogły być przyczyną zwiększonej śmiertelności szkodników. W przypadku badań prowadzonych nad migracją błyszczki jarzynówki (Autographa gamma L.) [KLUG i in. 2003] zaobserwowano, że naturalne habitaty nie miały wpływu na zagęszczenie populacji błyszczki na uprawach szpinaku. Wzrost liczebności stwierdzono jedynie w rejonach o większym udziale upraw ziemniaków. Autorzy sugerowali, aby w ramach programów integrowanej produkcji unikać wysiewu szpinaku w pobliżu dużych upraw ziemniaków.
stosowanie odpowiednich technik uprawy: uprawy mieszane [VAN EMDEN, DĄBROWSKI 1994], uprawy wstęgowe (poprzecznie do kierunku wiatrów do-minujących) [NUNNENMACHER 2000], rośliny pułapkowe [WIEWIÓRA,ŁUCZAK 2003], roślin wsiewnych [LEGUTOWSKA, THEUNISSEN 2003;POBOŻNIAK 2003] oraz zabiegi agrotechniczne podnoszące stan zdrowotny roślin.
ochronę biologiczną z wykorzystaniem pożytecznych organizmów z otocze-nia plantacji: redukcja liczebności mszyc na polach uprawnych w pobliżu miedz z kwitnącymi roślinami przez różnych drapieżców z rodzin: Coccinellidae, Chrysopidae, Anthocoridae, Syrphidae [POWELL i in. 2003].
W celu poznania korelacji pomiędzy dziką roślinnością, organizmami poży-tecznymi, szkodnikami i roślinami uprawnymi podjęto liczne badania, które posłużyły do stworzenia metodyk określających, w jaki sposób należy zorganizować infrastrukturę w ramach gospodarstwa, aby w pełni wykorzystać funkcjonalną bioróżnorodność.
Istotny wpływ pasów z wysianymi mieszankami roślin kwitnących na populację gąsienic motyli, szkodników kapusty wykazano w badaniach przeprowadzonych w dwóch regionach w Szwajcarii. W jednym doświadczeniu analizowano wpływ trzyletniego pasa 27 gatunków kwitnących roślin, a w drugim jednorocznego pasa pochodzącego z wysiewu mieszanki z 36 gatunków. Wielkość kwitnącej sztucznej miedzy wynosiła: 3 m szerokości i 140–195 m długości [PFIFFNER i in. 2003]. Na kwitnących roślinach odłowiono 1025 gatunków pasożytniczych błonkówek z 17 rodzin. W pierwszym doświadczeniu na pasie trzyletnich roślin odłowiono aż 72%
parazytoidów szkodników kapusty, a ok. 61% w drugim doświadczeniu, w stosunku do ogólnej liczby parazytoidów odłowionych w każdym z tych doświadczeń. Okazało się, że spasożytowanie gąsienic bielinka rzepnika (Pieris rapae L.) i piętnówki kapustnicy (Mamestra brassicae L.) było wyższe na poletkach kapusty czerwonej przylegających do pasów dzikich roślin kwitnących, chociaż nie wykazano prostej zależności pomiędzy intensywnością spasożytowania piętnówki kapustnicy a odległością od kwitnących roślin.
W Hiszpanii potwierdzono aktywne przemieszczanie się drapieżnych plusk-wiaków z rodziny tasznikowatych pomiędzy ekosystemami w środowisku. Pluskwiak dziubałeczek mączlikowy (Macrolophus caliginosus WAGNER) zasiedlając różne rośliny dziko rosnące w znacznym stopniu ogranicza populacje mączlików atakujących uprawy polowe pomidorów. W okresie kwietnia – czerwca licznie występuje on na naturalnych stanowiskach omanu lepkiego (Inula viscosa L.), następnie przenosi się na rośliny uprawne[ALOMAR,ALBAJES 2003].
Z.T. Dąbrowski, J. Garnis 120
W krajach południowej Europy drapieżne pluskwiaki z rodzaju Macrolophus FIEBER, Dicyphus FIEBER i Nesidiocoris (REUTER) z rodziny tasznikowatych (Miridae) są ważnymi wrogami naturalnymi mszyc i mączników w uprawach warzyw. Występują one licznie na takich gatunkach chwastów, jak: oman lepki (Inula viscosa L.) i psianka czarna (Solanum nigrum L.) rosnących w pobliżu upraw pomidorów. Wykazano ich korzystne oddziaływanie na zmniejszenie populacji szkodników na pomidorach rosnących w rzędach na brzegu uprawy [PERDIKIS i in. 2007].
Bioróżnorodność w uprawach sadowniczych
Szkodniki w uprawach sadowniczych zwalczane są głównie za pomocą che-micznych środków ochrony roślin, jednakże w związku z ograniczeniami w ich stosowaniu oraz wycofaniem wielu preparatów, walka z agrofagami staje się coraz trudniejsza. Dodatkowym czynnikiem, podobnie jak w uprawach warzyw polowych, który wymusił na producentach znalezienie alternatywy dla chemicznej ochrony upraw, stały się wysokie standardy jakości produktów ogrodniczych stawiane przez konsumentów. Jednym z rozwiązań było wykorzystanie w gospodarstwach funkcjonalnej bioróżnorodności.
Zespoły pożytecznych organizmów w uprawach sadowniczych stanowią po-łączenie zarówno gatunków występujących w lasach, jak i w uprawach typowo rolnych.
Uwarunkowane jest to bowiem przez ich pośrednią formę pomiędzy środowiskiem rolnym i leśnym. W wyniku wieloletnich badań zaobserwowano w uprawach sadowniczych występowanie licznych grup pożytecznych stawonogów (tab. 1).
Szkodnikami występującymi niemal we wszystkich uprawach sadowniczych są mszyce. W trakcie każdego sezonu wegetacyjnego występują one w mniejszej lub większej liczebności, dlatego też w ostatnich latach podjęto wiele prac badawczych nad ich naturalnymi wrogami.
Na terenie Szwajcarii w sadach jabłoniowych prowadzono doświadczenia nad wpływem pasów z wieloletnimi roślinami kwitnącymi na drapieżców mszyc. Zas-tosowane zostały dwie kombinacje, jabłonie z towarzystwem kwitnących roślin oraz kontrole z samymi jabłoniami. Populacje stawonogów obserwowano od kwietnia do października różnymi metodami. Już w pierwszym roku doświadczeń odnotowano znacznie więcej drapieżców mszyc w części z pasami roślin niż w kontroli. Natomiast w ciągu kolejnych lat stwierdzono jeszcze większy wzrost liczebności tych drapieżców, wśród których najliczniej występowały: pająki, drapieżne pluskwiaki, biedronki i bzygi [WYSS 1999]. Podczas jesiennego powrotu mszyc z żywiciela letniego na jabłonie odnotowano liczne wyłapywanie mszyc przez pająki (Araniella spp.). W tym samym okresie zaobserwowano, że na jabłoniach rosnących w otoczeniu kwitnącej roślinności występowało znacznie więcej pająków niż w kwaterach kontrolnych [WYSS i in. 1995]. Podobne rezultaty odnotowano w Wielkiej Brytani i USA, gdzie kwitnące rośliny wabiły licznych afidofagów [BROWN,SCHMITT 1996;SOLOMON i in. 1999] oraz parazytoidy najważniejszych szkodników z rzędu Lepidoptera [KIENZLE i in. 1997; SCHMID i in. 2001].
Tabela 1; Table 1 Pożyteczne stawonogi występujące w uprawach sadowniczych (zmod. OLSZAK [2005])
Beneficial arthropods found in fruit crops (mod. OLSZAK [2005]) Drapieżce
Predators
Rząd; Order Rodzina; Gems Gatunki; Species pluskwiaki
różnoskrzydłe (Heteroptera)
dziubałeczkowate
Anthocoridae Anthocoris nemorum (L.) Orius minutus (L.) tasznikowate Malacocoris chlorizans (RENZ.)
ZNACZENIE FUNKCJONALNEJ BIORÓŻNORODNOŚCI ... 121 Miridae Campylomma verbasci (M.-D.) zażartkowate
Nabidae Nabis ferus (L.)
Nabis pseudoferus REM.
chrząszcze (Coleoptera)
biedronkowate
Coccinellidae Adalia bipunctata (L.) Coccinella septempunctata (L.) biegaczowate
Carabidae Bembidion lamprosHBST. Pterostichus cupreus L.
kusakowate
Staphylinidae Oligotaflovicornis (BOIN.-LAC.) Tachyporus nitidulus (FEBR.) omomiłkowate
Cantharidae Cantharis fusca L.
Cantharis obscura L.
siatkoskrzydłe
(Neuroptera) złotookowate
Chrysopidae Chrysopa carnea (STEP.) Chrysopa septempunctata WEST. muchówki
(Diptera) bzygowate
Syrphidae Episyrphus balteatus(DEG.) Sphaerophoria scripta (L.) pająki
(Aranea)
pryszczarkowate
Cecidomyiidae Aphidoletes aphidimyza (RONDANI) - Argiope bruennichi SCOP. roztocze
(Acarina) dobroczynkowate
Phytoseiidae Amblyseius andersoni (CHANT.) Typhlodromus pyri (SCHEUTEN)
Parazytoidy
Aphelinidae Aphelinus mali HALD. Aphelinus abdominalis (DALMAN) mszycarzowate
Aphidiidae Aphidius colemani(VIERECK) meczelkowate
Braconidae Apantheles glomeratus(SALT) wiechońkowate
Eulophidae Chrysocharis prodice (WALKER) Cirrospilus vittatus (WALKER) gąsienicznikowate
Ichneumonidae Diadegma fenestralis HOLMGR. Plutella maculipennis (CURT.) kruszynkowate
Trichogrammatidae Trichogramma evanescens WEST. tybelakowate
Proctotrupidae
Telenomus dolmani RATZ.
muchówki
(Diptera) rączycowate
Tachinidae Blondelia nigripes (FALLEN)
W polskich badaniach dotyczących drapieżców mszyc występujących w sadach również zwrócono uwagę na ich duży potencjał w walce z tymi szkodnikami.
Liczebność dorosłych osobników z rodziny biedronkowatych w niektórych stano-wiskach określono na ponad 150 tys.ha-1. OLSZAK [1979] w swoich badaniach zaob-serwował, iż jeden osobnik biedronki w okresie rozwoju larwalnego w ciągu dnia zjadał od 3 do 58 mszyc. Drapieżcami o większej skuteczności okazały się larwy bzygowatych. Z kolei przykładem efektywnej działalności parazytoidów w redukcji mszyc jest osiec korówkowy (Aphelinus mali HAŁD.), który w sprzyjających warunkach jest w stanie wyniszczać kolonie bawełnicy korówki nawet w 100% [BĄKOWSKI 1973].
Równie duży problem w uprawach sadowniczych stanowią roślinożerne roztocze.
Rolę regulatorów ich liczebności mogą pełnić drapieżne roztocze z rodziny dobroczynkowatych (Phytoseiidae). Prace nad fauną roztoczy drapieżnych w agro-cenozach i na terenach przyległych rozpoczęto na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych [BOLLER i in. 1988; TUOVINEN i in. 1994], w wyniku czego postawiono tezę o możliwości kolonizowania upraw przez gatunki drapieżnych roztoczy z roślin je otaczających. Badania prowadzone w kolejnych latach, głównie nad dobroczynkami
Z.T. Dąbrowski, J. Garnis 122
występującymi w winnicach i w ich otoczeniu, pozwoliły odpowiedzieć na zagadnienia związane z kolonizacją upraw: w jaki sposób przenoszą się na uprawę, jak się rozprzestrzeniają w obrębie uprawy i które gatunki roślin mogą być ich źródłem [DUSO, FONTANA 1996;TIXIER i in. 2000].
W Polsce badania nad wykorzystaniem drapieżnych dobroczynkowatych w zwalczaniu przędziorków na porzeczce i malinie rozpoczęto w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku [NIEMCZYK,SEKRECKA 1998]. W wyniku prac nad fauną drapieżnych roztoczy występujących na plantacjach porzeczki czarnej stwierdzono obecność 15 gatunków. GAJEK [2003] wykazał na malinach 11 gatunków drapieżców. Autor stwierdził, że tak znaczna liczba gatunków i ich liczebność świadczą o potencjalnych możliwościach wykorzystania tych roztoczy w walce z przędziorkami.
Od 2007 roku w Katedrze Entomologii Stosowanej SGGW prowadzone są doświadczenia nad użytkami śródpolowymi w otoczeniu plantacji truskawek i malin, które stanowią rezerwuar Phytoseiidae. Badania mają na celu wyjaśnienie jakościowych i ilościowych zależności pomiędzy składem gatunkowym roślin użytków śródpolnych, składem gatunkowym i liczebnością populacji roślinożernych gatunków roztoczy (Tetranychidae) a roztoczami z rodziny dobroczynkowatych.
Podsumowanie
Wzrost intensyfikacji rolnictwa obserwowany w ostatniej dekadzie prowadzi do dewastacji środowiska. Przeznaczanie rozległych terenów na uprawę w monokulturze, źle przeprowadzane i zbyt częste zabiegi chemiczne oraz brak wiedzy na temat dobrej praktyki ochrony roślin prowadzą do zachwiania równowagi pomiędzy szkodnikami a ich wrogami naturalnymi. Konsekwencją takiego postępowania może być masowe pojawianie się agrofagów na polach uprawnych. Ponadto naturalny krajobraz ulega zniszczeniu poprzez poszerzanie szlaków komunikacyjnych oraz urbanizację coraz to większych obszarów wiejskich, powodując zmniejszenie bioróżnorodności na tych terenach. Negatywne skutki wynikające ze złej praktyki rolniczo-ogrodniczej można zminimalizować wdrażając zasady oparte na programach integrowanej produkcji IOBC, mających na celu ochronę środowiska naturalnego poprzez ograniczenie intensyfikacji i chemizacji rolnictwa z wykorzystaniem procesów samoregulacji zachodzących w środowisku rolniczym oraz propagowanie walki biologicznej ze szkodnikami.
Integrowana produkcja jest obecnie jedynym systemem upraw, łączącym aspekty ekonomiczne z dbałością o jakość środowiska i troską o zdrowie producenta i konsumenta. Ochrona i stosowanie praktyk pozwalających na rozwój populacji wrogów naturalnych szkodników (drapieżców i parazytoidów) może pozwolić na wprowadzenie do praktyki zasady stosowania chemicznych środków ochrony roślin, jedynie gdy jest to bezwzględnie niezbędne. Wprowadzenie proekologicznych systemów upraw jest bezpośrednio lub pośrednio wspomagane przez kraje Unii Europejskiej, m.in. w zakresie wzbogacania bioróżnorodności w agrocenozach poprzez podnoszenie wartości użytków śródpolnych.
Uważamy, że stosunkowo jeszcze bogata różnorodność biologiczna agrocenoz w Polsce może być pozytywnym punktem odniesienia dla „przemysłowej”: intensywnej i wielkoobszarowej produkcji ogrodniczej w wielu krajach UE.
Literatura
ALOMARO.,ALBAJESR.2003. Habitat management for conservation of the native pre-dator Macrolophus caliginosus. IOBC/WPRS Bulletin 26(4): 7-12.
ZNACZENIE FUNKCJONALNEJ BIORÓŻNORODNOŚCI ... 123 BĄKOWSKI G. 1973. Rola ośca korówkowego (Aphelinus mali Hałd.) w zwalczaniu bawełnicy korówki (Eriosoma lanigerum Hausm.). Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 144:
85-95.
BOLLER E.F., HANI F., POEHLING H-M. 2004. Ecological infrastructures. Ideabook on functional biodiversaity at the farm level temperate zones of Europe. IOBC/WPRS.
Swiss Centre for Agricultural Extension and Rural Deveopment, Eschlikon: 214 ss.
BOLLER E.F., REMUND U., CANDOLFI M.P. 1988. Hedges as potential sources of Typhlo-dromus pyri, the most important predatory mite in vineyards of northern Switzerland.
Entomophaga 33: 249–255.
BROWNM.W.,SCHMITT J.J.1996. Impact of ground cover plants on beneficial arthropods in an apple orchard in West Virginia, USA. IOBC/WPRS Bulletin 19(4): 332-333.
COLLIER R.,FINCHS.,DAVIESJ.2003. New ways of manipulating field populations of the carrot fly. IOBC/WPRS Bulletin 26(3): 57-60.
DEN BELDER E.,RLDERSON J.,SCHELLINGG.,VAN DEN BRINK W.J.2003.Thrips densities in organic leek fields in relation to the surrounding landscape. IOBC/WPRS Bulletin 26(4): 31-36.
DUSO C.,FONTANA P.1996.Mite communities on wild plants surrounding vineyards in North-Eastern Italy with special emphasis on phytoseiids (Phytoseiidae). Mitchell R., Horn D.J., Needham G.R, Welburm W.C. (red.). Acarology IX, vol. I. Ohio Biological Survey, Columbus: 261-264.
GAJEK D.2003. Species composition of tetranychid mites (Tetranychidae) and predatory mites (Phytoseiidae) occurring on raspberry plantations in Poland. J. Plant Protection Res. 43(4): 353–360.
HÄNIF.J.,BOLLERE.F.,KELLERS.1998. Natural reguiation at the farm level, w: En-hancing biological control: habitat management to promote natural enemies of agri-cultural pests. Pickett C.H., Bugg R.L (red.). University of California Press: 161-210.
KIENZLE J.,ZEBITZC.P.W.,BRASSS.,ATHANASSOVA.1997.Abundance of different tortri-cid species and their parasitoid antagonists in ecological apple orchards in Southern Germany. Biological Agriculture and Horticulture 15: 211-221.
KLUG T.,GATHMANN H.,POEHLING H-M,MEYHÖFER R.2003. Area-dependent effects of landscape structure on the colonisation of spinach cultures by the silver Y moth (Autographa gamma L., Lepidoptera: Noctuidae) in West Germany. IOBC/WPRS 26(4): 77-82.
LEGUTOWSKA H., THEUNISSEN J. 2003. Thrips species in leeks and their undersown intercrops. IOBC/WPRS I Bulletin 26(3): 177-182.
MALAVOLTAC.,BOLLERE.F.,WIJNANDS F.G.2005.Guidelines for integrated production of field grown vegetables. Technical guidelines III. IOBC/WPRS Bulletin 28(5): 24 ss.
NIEMCZYKE.,SEKRECKAM.1998. Occurrence of predatory mites (Phytoseiidae) and their species composition on black currant plantations in differnt regions of Poland. Zesz.
Nauk. ATR w Bydgoszczy, Ochrona Środowiska 214(2): 75-78.
NUNNENMACHER L. 2000. Streifenanbau und Randstrukturen im Gemüsebau, w: Strei-fenförmige ökologische Ausgleichsflächen in der Kulturlandschaft - Ackerkrautstreifen, Bundbrache, Feldränder. Nentwig W. (red.). Verlag Agrarökologie, Bern: 251-258.
OLSZAK R.W.1979. Występowanie drapieżnych pryszczarków (Diptera, Cecidomyiidae) w koloniach mszycy na jabłoniach. Pol. Pismo Ent. 49: 185-195.
OLSZAK R.W.2005. Rola drapieżnych i pasożytniczych stawonogów w regulacji
Z.T. Dąbrowski, J. Garnis 124
ności szkodników sadów. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 45(1): 325-335.
OLSZAK R.W.,NIEMCZYK E.,NAWROCKAB.,DOBRZAŃSKIA.,ROBAK J.2004. Stan obecny i perspektywy integrowanej produkcji owoców i warzyw w Polsce. Prog. Plant Protec-tion/Post. Ochr. Roślin 44(1): 272-279.
PERDIKIS D.,GIATROPOULOS A.,LABROPOULOS P.,MASELOU D.,FANTINOU A.,LYKOURESSIS
D. 2007. The role of non-cultivated plants in the colonization of a tomato field by polyphagous mirid predatore. IOBC/WPRS Bulletin 30(8): 17.
PFIFFNER L., MERKELBACH L., LUKA H. 2003. Do sown wildflower strips enhance the parasitism of lepidopteran pests in cabbage crops?. IOBC/WPRS Bulletin 26(4):
111-116.
POBOŻNIAKM. 2003. Occurrence of bean aphid (Aphis fabae Scop.) on red beet in relation to different coverage of soil by weeds. IOBC/WPRS Bulletin 26(3): 345-353.
POWELL W.,WALTERS K.,A'HARA S.,ASHBY J.,STEVENSON H.,NORTHING P.2003. Using field margin diversification in agri-environment schemes to enhance aphid natural enemies. s. 123-128. W: Rossing W.A.H., Poehling H.M., Burgio G. (red.). Landscape Management for Functional Biodiversity. IOBC/WPRS Bulletin 26(4): 220 ss.
ROSSINGA.H.,POEHLINGH.M.,BURGIO G.2003. Landscape management for functional biodiversity. IOBC/WPRS Bulletin 26(4): 220 ss.
SCHMID A.,WEIBELF.,HASELI A. 2001. Anbautechnik Bioobst Teil 1: Erstellung einer Niederstammanlage. Forschungsinstitut für Biologischen Landbau, Frick/CH (FIBL).
Merkblatt 1196: 20 ss.
SOLOMON M.,FITZGERALD J.,JOLLY R.1999. Artificial refuges and flowering plants to enhance predator populations in orchards. IOBC/WPRS Bulletin 22(7): 31-37.
TIXIERM.-S.,KREITERS.,AUGER P.2000. Colonization vineyards by phytoseiid mite: their dispersal patterns in the plot and their fate. Exp. Appl. Acarol. 24(3): 191-211.
TUOVINEN T.,PROKOPY R.J.,COLI W.M.1994.Influence of surrounding trees and bushes on the phytoseiid mites fauna on apple orchard trees in Finland. Agriculture, Ecosystems and Environment 50(1): 39-47.
VANEMDEN H.F.,DĄBROWSKI Z.T.1994. Biodiversity and habitat modification in pest management. Insect Sci. Applic. 15(6): 605-620.
WIEWIÓRAI.,ŁUCZAK I.2003. The use of onion sets as «trap plants» to protect onion seed against insect pests. IOBC/WPRS Bulletin 26(3): 301-305
WYSSE.1999.Enhancement and release of predaceous arthropods to control aphids in organic apple orchards. IOBC/WPRS Bull. 22(7): 47-51
WYSS E.,NIGGLIU.,NENTWIG W.1995.The impact of spiders on aphid populations in a strip-managed apple orchard. J. Appl. Entomol. 119: 473-478.
Słowa kluczowe: bioróżnorodność, infrastruktura ekologiczna, miedze, drapieżce, parazytoidy
Streszczenie
ZNACZENIE FUNKCJONALNEJ BIORÓŻNORODNOŚCI ... 125 Wzrost świadomości konsumenckiej w ciągu ostatnich lat wymusił na rolnikach i ogrodnicach produkowanie bezpiecznej żywności w warunkach atrakcyjnego śro-dowiska o bogatej bioróżnorodności. Badania prowadzone są miedzy innymi pod kątem funkcjonalnej bioróżnorodności, która może być wykorzystana przez producentów na poziomie gospodarstwa. W tym przypadku strategia ochrony przed szkodnikami opiera się na oddziaływaniu na dziko występujące populacje organizmów pożytecznych, w celu zwiększenia ich migracji z otoczenia pól na rośliny uprawne. Można to uzyskać tworząc warunki sprzyjające występowaniu drapieżców i parazytoidów w agrocenozach. Szczególną rolę przypisuje się znaczeniu pasów zieleni śródpolnej i miedz, na których rosną wieloletnie rośliny kwitnące, służące jako pokarm dla wrogów naturalnych szkodników. Dodatkowo zapewniają one pożytecznym organizmom schronienie w czasie zabiegów agrotechnicznych i ochrony roślin oraz miejsca zimowania lub gniazdowania, natomiast panujący tam mikroklimat stwarza korzystne warunki dla ich prawidłowego rozwoju.
ZNACZENIE FUNKCJONALNEJ BIORÓŻNORODNOŚCI ... 125 Wzrost świadomości konsumenckiej w ciągu ostatnich lat wymusił na rolnikach i ogrodnicach produkowanie bezpiecznej żywności w warunkach atrakcyjnego śro-dowiska o bogatej bioróżnorodności. Badania prowadzone są miedzy innymi pod kątem funkcjonalnej bioróżnorodności, która może być wykorzystana przez producentów na poziomie gospodarstwa. W tym przypadku strategia ochrony przed szkodnikami opiera się na oddziaływaniu na dziko występujące populacje organizmów pożytecznych, w celu zwiększenia ich migracji z otoczenia pól na rośliny uprawne. Można to uzyskać tworząc warunki sprzyjające występowaniu drapieżców i parazytoidów w agrocenozach. Szczególną rolę przypisuje się znaczeniu pasów zieleni śródpolnej i miedz, na których rosną wieloletnie rośliny kwitnące, służące jako pokarm dla wrogów naturalnych szkodników. Dodatkowo zapewniają one pożytecznym organizmom schronienie w czasie zabiegów agrotechnicznych i ochrony roślin oraz miejsca zimowania lub gniazdowania, natomiast panujący tam mikroklimat stwarza korzystne warunki dla ich prawidłowego rozwoju.