siemianowiCKie parafie w rozwoJu hisToryCznym
8. bytków – parafia Ducha Świętego
Bytków długo pozbawiony był własnego kościoła. Dawniej należał do parafii michałkowickiej. po wojnie został zabudowany nowymi osiedlami i gęsto zaludniony, z powodu napływu ludności z różnych stron kraju do pracy w przemyśle. odległość pa-rafii w michałkowicach powodowała, że ludność rozproszona po osiedlach powstałych np. na granicy z Katowica-mi i Chorzowem dotkliwie odczuwała brak kościoła. w archiwum parafii św.
michała Archanioła w michałkowicach w jednym ze starszych inwentarzy znaj-duje się zapis mówiący o należącej do parafii michałkowickiej kaplicy w Byt-kowie48. Kaplica powstała w XViii w.
na terenach dawnych dóbr rycerskich, nad stawem. wewnątrz znajdował się ołtarz z rzeźbioną figurą św. Jana nepomucena, patrona spowiedników, szczerej spowiedzi, dobrej sławy i to-nących oraz orędownikiem podczas powodzi. według tradycji ludowej był świętym, który chronił pola i zasiewy przed powodzią i przed suszą. Kaplica Kościół św. Ducha w Bytkowie
zbudowana została z kamienia. wcześniej w ołtarzu przypuszczalnie znajdował się obraz, bowiem wspomniany inwentarz zawiera informację o obrazie znajdującym się wśród ruchomości plebanii, a pochodzącym z bytkowskiej kaplicy. Dwuspadowy dach kaplicy dawniej pokryty był gontem; w ii poł. XX w. gont zamieniono na blachę. na dachu znajduje się wieżyczka na sygnaturkę.
w 1973 r. michałkowicki proboszcz ks. stanisław sierla rozpoczął sta-rania o zgodę na budowę kościoła w Bytkowie. Tymczasem odprawiano przy okazji wielkich świąt kościelnych msze we wspomnianej kapliczce p.w. św. Jana nepomucena przy udziale ludności zgromadzonej na placu przed kapliczką. w 1975 r. uzyskano zgodę na budowę kościoła. Kościół zaprojektował zespół w składzie: inż. arch. Krystian laske, inż. konst.
stefan walendowski i inż. bud. Teodor okoń. w 1978 r. na mocy dekretu ks. biskupa ordynariusza Herberta Bednorza, ks. Konrad zubel został mianowany do dalszej budowy kościoła. 1 sierpnia 1980 r. erygowano parafię świętego Ducha w Bytkowie. Budowa zakończyła się w 1980 roku. w tym samym roku mianowano pierwszego proboszcza, ks. Kon-rada zubla. 20 października 1988 r. biskup ordynariusz Damian zimoń dokonał konsekracji kościoła. wlatach 1993-1995 modernizowano wieżę kościelną według projektu architekta Krystiana laske. w latach 1997-1999 artysta-rzeźbiarz mirosław Kiciński wykonał niezwykle oryginalną Drogę Krzyżową. w 2000 r. skończono budowę organów piszczałkowych w latach 2001-2006 wykonane zostały witraże, a właściwie barwne prze-szklenia według projektów artystki Anity Benish-Judy. wykonała je firma glasini z Chorzowa w technice zwanej fusing.
Kościół św. Ducha - wnętrze, fot. M. Derus
9. siemianowice – parafia ewangelicko-augsburska im. marcina Lutra
ludność wyznania ewangelickiego zaczęła napływać do laurahuty w 1836 r. z Brunszwiku w 1838 r. w poszukiwaniu pracy, gdyż tu zaczął się rozwijać przemysł ciężki, co pociągało za sobą zapotrzebowanie na robotników niewykwalifikowanych i wszelkiego rodzaju fachowców. naj-bliższy kościół ewangelicki znajdował się w Królewskiej Hucie, a wobec stałego zwiększania się liczby ewangelików, konieczna była budowa kościoła na miejscu. pierwsze nabożeństwo w laurahucie zostało odpra-wione w 1873 r. w budynku cechowni Huty laura49. w 1885 r. w lau-rahucie osiadł wikary Runge z Królewskiej Huty. podczas iV śląskiego synodu okręgowego ustalono zasady finansowania budowy kościoła.
gminie laurahuckiej udzieliły wsparcia pobliskie gminy ewangelickie.
w 1883 r. podczas święta lutra z powszechnej kolekty uzyskano sumę 50.000 marek. Cesarz ofiarował 25.000 marek, 10.000 marek wyasygno-wał Koncern zjednoczone Huty Królewska i laura, 1000 marek – książę Hohenlohe, 2550 marek – fabrykant wilhelm fitzner50.
1 sierpnia 1888 r. ustanowiono samodzielną parafię w Hucie lau-ra i powołano pierwszą Radę palau-rafialną. 18 listopada 1888 r. wikary spindler został mianowany pastorem, a 20 stycznia 1889 r. objął swój urząd. w skład gminnej rady parafialnej wchodzili wówczas: właści-ciel fabryki Kotłów wilhelm fitzner, budowniczy Clausnitzer, dyrektor kopalni gelhorn, sekretarz huty Kasch, inspektor ludwig i prokurent schneider51. parafia obejmowała swym zasięgiem następujące miej-scowości: Hutę laura, siemianowi-ce, Hutę Jerzego, Kopalnię fanny, michałkowice, Bytków, Bańgów i przełajkę. 20 kwietnia 1893 r. po-łożono kamień węgielny pod budo-wę świątyni. Autorem projektu był powiatowy inspektor budowlany franz posern z pszczyny.
Kościół zbudowany został na pla-nie krzyża łacińskiego z transeptem i wieżą usytuowaną nad wejściem.
w ramionach transeptu umiesz-czono empory – charakterystyczny element wyposażenia kościołów ewangelickich. przy prezbiterium po prawej stronie znajdowała się ambona. witraże według projek-tów Christiana ludwiga Türcke Kościół ewangelicko-augsbuski
z 1894 r. zamówiono w firmie Türcke&schlein w zittau. organy wykona-ła firma schlag&söhne ze świdnicy w 1893 r. zegary na wieżę kościelną wykonała firma J.f.weule z Böckenem52. w 1894 r. bracia wilhelm i Ri-chard fitznerowie zamówili w darze dla kościoła trzy dzwony w odlewni
„Bochumer-stahlwerk Verein”. 20 stycznia 1895 r. ukończono budowę kościoła. z wyposażenia wnętrza zwraca uwagę mosiężna neogotycka chrzcielnica, wzorowana na wittenberskiej. w 1920 r. ściany transeptu i łuk tęczowy kościoła pokryte zostały ekspresjonistycznymi freskami autorstwa willy fitznera i margarethe spindler-Hahn ze scenami „sądu ostatecznego”, „potępionymi” i „Rajem”53. po ii wojnie światowej zosta-ły usunięte. Jednocześnie z kościołem wybudowano niewielką plebanię, a w 1899 r. zaczęto budować dom parafialny. Teren pod budowę ofiaro-wał Richard fitzner. Autorem projektu był Dominik Drescher z Bytomia.
w domu parafialnym mieściło się przedszkole, salka parafialna i dom opieki prowadzony przez diakonisy od 1894 r. w 1927 r. dobudowano od południowego wschodu nową część do istniejącego już budynku54. w 1930 r. parafia liczyła ok. 2000 wiernych. przy parafii działało także polskie Towarzystwo ewangelickie. nabożeństwa odprawiane były w ję-zyku polskim i niemieckim.
po ii wojnie światowej Rada narodowa miasta siemianowice śląskie z dnia 29 marca 1945 r. podjęła uchwałę o konfiskacie kościoła, budynku probostwa, domu diakonis z salą zebrań oraz cmentarza. pretekstem było rzekome wykrycie magazynu broni
palnej pod ołtarzem w sierpniu 1939 r. i oświadczenie przedstawi-ciela ewangelików-polaków, że jest ich zbyt mało (ok. 40 osób), aby byli w stanie utrzymać wszystkie przy-należne do parafii budynki. miejska Rada narodowa uchwałą z 23 li-stopada 1945 r. przekazała kościół, plebanię, dom diakonis i cmentarz parafii św. Krzyża. 14 sierpnia 1945 r. z Kurii Diecezjalnej w Kato-wicach nadeszło pismo skierowane do proboszcza parafii św. Krzyża, iż szef sztabu wojskowego Jednostki polowej nr 70638 stacjonującej w pałacu w siemianowicach zwrócił się o zezwolenie na poświęcenie
„tamtejszego kościoła
protestanc-kiego”, który wojsko miało zamiar Kościół ewangelicko-augsburski, fot. M. Derus
zaadaptować na kościół garnizonowy. Dokonano poświęcenia kościoła p.w. najświętszego serca pana Jezusa. 13 maja 1946 roku do proboszcza parafii św. Krzyża wpłynęło kolejne pismo z Kurii Diecezjalnej w Katowi-cach z prośbą o oddanie oo. salezjanom „kościoła poprotestanckiego, by w nim mogli utworzyć zakład wychowawczy dla młodzieży”. w lipcu 1946 roku kościołem zainteresowały się siostry wizytki – repatriantki z wilna.
po wymianie korespondencji z Kurią Biskupią w Katowicach oraz z ks.
dziekanem, a jednocześnie proboszczem kościoła p.w. św. Krzyża, w li-stopadzie 1946 r. w budynku probostwa kościoła ewangelickiego osiadły przybyłe z wilna ss. wizytki. probostwo zostało zamienione na klasztor.
zgodnie z regułą zakonną ss. wizytek zbudowano kryte przejście łączące klasztor z kościołem i zamknięto jedno ramię transeptu, gdzie urządzono kaplicę wieczystej Adoracji. Ambonę zdemontowano i usunięto freski.
gminie ewangelickiej pozostał dom parafialny, gdzie urządzono kaplicę dla potrzeb ludności wyznania ewangelickiego.
w 2000 r. siostry wizytki opuściły siemianowice śląskie, a kościół został zwrócony gminie ewangelickiej. w 2010 r. kościół ewangelicko-augsburski został wpisany do rejestru zabytków województwa śląskiego.
obecnie wpisywane jest do rejestru wyposażenie tego kościoła oraz zabytkowy cmentarz ewangelicki, na którym pochowane są zasłużone dla miasta osoby.
p R z Y p i s Y :
1 l. musioł, Michałkowice. Monografia historyczna. Katowice 1968, maszynopis, s. 14-15.
2 l. musioł, op. cit., s. 87.
3 op. cit., s. 124.
4 Archiwum parafii św. michała Archanioła, inwentarz majątku kościelnego, fun-dacyjnego i plebańskiego rzymsko-katolickiego kościoła parafialnego w michałkowicach pod wezwaniem św. michała według stanu z dnia 1 września 1950 , michałkowice, dnia 7 marca 1951.
5 Archiwum Budowlane Um siemianowic śląskich, sygn. akt: 3/38.
6 Archiwum parafii św. michała Archanioła w michałkowicach (rysunki projektowe).
7 Julian wałdowski (1854-1912), studiował malarstwo w Düsselfdorfie i monachium.
Tam znalazł się pod wpływem szkoły nazareńczyków, która preferowała ołtarzowe malar-stwo religijne. w Toruniu mieszkał w latach 1883-1890. w 1893 roku wałdowski osiadł na stale we wrocławiu, gdzie zasłynął jako malarz obrazów religijnych, znajdujących się w ołtarzach kościołów śląska.
8 fot. archiwalna: gość niedzielny 1929 r.
9 właściciela browaru w Rozdzieniu.
10 witraż został usunięty w tym samym czasie, co ołtarz główny i pozostałe elementy wystroju kościoła.
11 najprawdopodobniej z wrocławskiej pracowni witrażowniczej Adolfa seilera.
12 http://archidiecezja.lodz.pl/sobor.html, dostęp: 16.04.2014
13 Cytowany dokument został wydany w gnieźnie 16 kwietnia 1966 r., a podpisany przez +Kazimierza Józefa Kowalskiego, przewodniczącego Komisji Artystyczno-Konser-watorskiej i przez + stefana wyszyńskiego, prymasa polski. http://www.kkbids.episkopat.
pl/?id=188, dostęp: 24.04.2015.
14 l. makówka, problem adaptacji wnętrz górnośląskich kościołów neostylowych do odnowionej liturgii po soborze watykańskim ii. współczesne próby odtwarzania zabytko-wej substancji. w: wiadomości Konserwatorskie województwa śląskiego, t. 2, s. 171-182, red. B. Klajmon.
15 informacja podana przez waldemara Łaszkiewicza w kwietniu 2015 r.
16 obecnie umieszczony na budynku parafialnym powstałym w 1990 r.
17 Archiwum parafii św. michała Archanioła, inwentarz majątku kościelnego, fundacyjne-go i plebańskiefundacyjne-go rzymsko-katolickiefundacyjne-go kościoła parafialnefundacyjne-go w michałkowicach pod wezwa-niem św. michała według stanu z dnia 1 września 1950 , michałkowice, dnia 7 marca 1951.
18 Archiwum parafii św. michała Archanioła, Kronika parafialna z zachowanym rysun-kiem projektowym ołtarza.
19 gość niedzielny nr 39 z dnia 29 września 1929, rok Vii (na okładce reprodukcja obrazu J. wałdowskiego z ołtarza głównego; wewnątrz fotografia całego ołtarza).
20 obraz nie jest obecnie własnością tutejszej parafii, ale został zachowany w ołtarzu kościoła p.w. św. michała Archanioła w świdwinie.
21 A. Halor, wokół dawnej kaplicy siemianowickiego pałacu, 1998.
22 w. Koenig, op.cit., s.203.
23 w. Koenig, op.cit., s. 205.
24 Archiwum parafii św. michała Archanioła, teczka: Różna korespondencja 1868, odłączenie siemianowic od parafii michałkowic, sygn. akt: 11.
25 Archiwum parafii św. Trójcy w Bytomiu, V. Durynek, festschrift zum 25 jährigen Jubiläum der st. Trinitatis-Kirche zu Beuthen o.s., Beuthen 1911, s. 28.
26 obrazy są sygnowane.
27 Archiwum parafii św. Krzyża, kosztorys z 17 Vi 1910 r.
28 obecnie przeniesiona do kaplicy na cmentarzu przy ul. Cmentarnej.
29 Dawniej plac nosił imię Hilgera. ewald Hilger w latach 1905-1923 był dyrektorem spółki Akcyjnej „zjednoczone Huty Królewska i laura”. słynął z zainteresowania warun-kami socjalnymi pracowników. politechnika wrocławska przyznała mu godność doktora honoris causa. został obywatelem honorowym laurahuty.
30 Archiwum parafii św. Antoniego padewskiego, segregator: „Historia Kościoła”.
31 Archiwum parafii św. Antoniego padewskiego, segregator: „Historia Kościoła”.
32 j.w.
33 Archiwum parafii św. Antoniego padewskiego, segregator: „Budowa kościoła”.
34 Archiwum parafii św. Antoniego padewskiego, segregator: „Kościół”.
35 Archiwum parafii św. Antoniego padewskiego, segregator: „ołtarze”.
36 Archiwum parafii św. Antoniego padewskiego, segregator p.t. „Dzwony”;
37 witraż nie istnieje – został zniszczony podczas ii wojny światowej.
38 pracownia powstała w 1937 r. Jej założyciel – fryderyk Romańczyk kształcił się w krakowskiej pracowni witraży żeleńskiego, a następnie w jednej z pracowni wrocławskich.
39 przełajka. Kronika parafialna. opracowanie tekstów: Jacek, marcin i Andrzej Biała-sowie. przełajka, styczeń 1999, s. 15.
40 przeniósł się w 1922 r. do Ujazdu k/strzelc opolskich.
41 przełajka. op. cit. s. 16.
42 j.w., s. 19.
43 pierwotnie był to drugi cmentarz parafii św. Krzyża, nazywany „nowym” w odróż-nieniu od starego zlokalizowanego przy ul. Cmentarnej.
44 wprowadzone w projekcie zmiany pozwoliły z pawilonu katechetycznego zrobić kaplicę.
45 Kapłan katolicki, proboszcz w Holeszowie; w 1620 r. uchronił miasto przed atakiem lisowczyków. To wydarzenie stało się pretekstem dla protestantów do oskarżenia go o spro-wadzenie polskiego wojska na morawy. nie przyznał się do zarzucanej mu zdrady stanu.
nie wyjawił także tajemnicy spowiedzi namiestnika moraw. zmarł w więzieniu 17 marca 1620 r. papież pius iX ogłosił Jana sarkandra błogosławionym w 1859 r. 21 maja 1995 r.
w ołomuńcu papież Jan paweł ii kanonizował Jana sarkandra.
46 scena z żywota świętego, kiedy to podczas ataku lisowczyków Jan sarkander wy-szedł z procesją niosąc monstrancję, dla zaznaczenia, że miasto jest katolickie.
47 na podstawie: http://jansarkander.pl/informacje, dostęp: 14.04.2014
48 Archiwum parafii św. michała Archanioła, inwentarz 1843-72-75, sygn. akt: 10.
49 Cechownia powstała w 1856 roku przybudowana do budynku dyrekcji kopalni z charakterystycznym wykuszem zwieńczonym blankami, z którego to powodu miejscowa ludność nazywała budowlę „zomkiem”. wyburzono ją w 1975 r. w związku z budową ul.
Katowickiej.
50 właściciel dwóch siemianowickich fabryk, wzbogacony na dostawach do huty
„laura”. Jego ojciec znajdował sięw grupie przybyszów z Brunszwiku.
51 w. Koenig, op.cit., s. 211.
52 wojewódzkie Archiwum państwowe w Katowicach, zespół:Hochbauamt in Katto-witz, sygn. akt: 434, s. 17,18.
53 R. schneider, gedenkbuch der evangelischen Kirche in polnisch-schlesien, poznań-posen 1936.
54 Archiwum Budowlane Urzędu miejskiego w siemianowicach, sygn. Akt: 5/329.