michałkowice – parafia św. michała archanioła

parafia michałkowicka jest najstarszą parafią znajdującą się w obec-nych granicach administracyjobec-nych siemianowic śląskich. Do 1873 roku michałkowice należały do dawnego wielkiego powiatu bytomskiego, po podziale którego znalazły się w powiecie katowickim. parafia należała od czasu powstania do diecezji krakowskiej.

w 1811 roku biskup krakowski zrzekł się na rzecz biskupa wrocławskiego zwierzchnic-twa nad dekanatem bytomskim i pszczyń-skim, co zostało formalnie potwierdzone bullą papieską z 1821 roku¹.

w kolektoriach świętopietrza z lat 1325-1328 znajdujemy pierwszą wzmiankę źródłową o parafii. Dowiadujemy się z niej, że przy istniejącym wówczas michałkowic-kim kościele brakowało plebana (nie płacił świętopietrza). w 1335 roku świętopietrze było płacone, z czego wynika, że obsadzono wakujące miejsce plebana². w 1402 roku właściciel Bytkowa i michałkowic maciej wrochnik ponownie fundował kościół, za-pewniając proboszczowi dziesięcinę z fol-warku i wsi michałkowice; przy kościele zbudowano plebanię. w 1598 roku ks.

Krzysztof Kazimierski, kanonik krakowski, wizytował kościół. w aktach tej wizytacji pozostał najstarszy znany opis drewniane-go kościoła z dzwonnicą i sygnaturką. na belce tęczowej znajdował się krucyfiks. Ko-ściół wyposażony był w trzy ołtarze z muro-wanymi mensami, drewnianą chrzcielnicę, cztery kielichy (w tym trzy srebrne), mie-dzianą monstrancję, konfesjonał, ambonę, organy i chrzcielnicę. ołtarze boczne

nosi-Kościół p.w. św. Michała Archanioła, wi-dokówka archiw. ze zbiorów Piotra Spyrki

Stary kościół barokowy, fot. archiw. ze zbiorów parafii św. Michała Archanioła

ły wezwanie najświętszej maryi panny oraz św. Jana nepomucena. w kościele było także osiemnaście obrazów z wize-runkami świętych oraz cztery epitafia poświęcone pamięci członków rodziny mieroszewskich. Jeszcze w XVi w. przy drewnianej plebanii założony został ogród. w 1720 roku odnotowano nale-żące do majątku parafialnego chlewy, oborę, stodołę i spichlerz.

podczas kolejnej wizytacji w 1756 roku wizytator nakazał budowę no-wego kościoła. Ówczesny właściciel michałkowic i patron kościoła – Anthon von Rheinbaben – ufundował za cmen-tarzem nową kaplicę p.w. św. Antonie-go padewskieAntonie-go, poświęconą w 1780 roku. Kaplica ta pełniła funkcję krypty rodziny von Rheinbaben. w 1784 roku Rheinbaben ufundował także nową dzwonnicę. w 1786 roku przystąpiono do budowy nowego kościoła, który poświęcił ks. dziekan Bartuzel 21 paź-dziernika 1787 roku. Koszty budowy po-kryli Anthon von Rheinbaben, lazarus Henckel von Donnersmarck, von Kloch, Józef mikusz z maciejkowic, proboszcz pawlikowski i parafianie³. w połowie XiX w. barokowy kościół poszerzono o dwie nawy, krypty i kaplicę. w 1829 roku dobudowano do kościoła wieżę.

wzrost liczby parafian z powodu na-pływu ludzi do pracy w kopalniach i hu-tach spowodował w 1899 roku podjęcie decyzji przez kolejnego proboszcza – ks. maksymiliana gerlicha – o budowie nowego kościoła. w inwentarzu para-fialnym z 1951 r. w części A. Budynki widnieje następująca notatka: „Kaplica patronacka z kryptą znajdowała się przy starym kościele i musiała być zniesioną z powodu budowy nowe-go kościoła. parafia musiała ją wybudować na cmentarzu, inaczej nie by-łoby zezwolenia na budowę nowego kościoła. Koszty wynosiły 8.000 mk.

Rycina z projektem kościoła, fot. archiw. ze zbiorów parafii św. Michała Archanioła

Oryginalny ołtarz, fot. archiw. z 1929 r. ze zbio-rów parafii św. Michała Archanioła

Kaplica nie jest użytkowana od ostatniego patrona v. Rheinbabena nikt nie został w krypcie pochowany”⁴. wybudowaną wówczas kaplicą jest istniejąca do dziś na terenie cmentarza parafialnego w starszej jego części kaplica p.w. św. Jerzego, w której podziemiach zbudowano kryptę grobową i umieszczono tam trumny z doczesnymi szczątkami byłych właścicieli michałkowic – członków rodziny von Rheinbaben.

Budowę nowego kościoła rozpoczęto 1 października 1902 r., ukoń-czono w 1904 r. projekt autorstwa budowniczego ludwiga schneidera⁵ z opola uwzględniał pozostałości starego, barokowego kościoła, gdyż władze pruskie nie wydały zgody na wyburzenie ze względu na jego zabyt-kowe wartości. pierwotny projekt zakładał usytuowanie zorientowanego kościoła wzdłuż północnej granicy działki przylegającej do drogi prowa-dzącej do maciejkowic (obecnej ulicy maciejkowickiej)⁶. ostatecznie, po trzech próbach zmiany lokalizacji bryły kościoła na istniejącej działce, zdecydowano się na usytuowanie kościoła na linii północ-południe (rezy-gnując tym samym z orientacji), w południowo-wschodniej części działki.

Kościół został wybudowany w stylu neogotyckim, na rzucie krzyża ła-cińskiego z półkolistą absydą zamykającą prezbiterium. nad wejściem zbudowana została masywna wieża, nad którą zaprojektowano ośmio-graniasty hełm ze zwieńczeniem w formie iglicy zakończonej krzyżem.

Hełm pokryto blachą. Kościół jest bazyliką, z aneksami bocznymi po obu stronach wieży i przy prezbiterium (kaplica i zakrystia). Dwuspadowy dach kryty dachówką nakrywa cały kościół.

prace murarskie wykonywał Teodor wieczorek z Królewskiej Huty;

dekorację wnętrz (malowidła ścienne przedewszystkim w prezbiterium i na łuku tęczowym) wykonał artysta malarz Richter. neogotyckie wypo-sażenie kościoła stanowiły: ołtarz główny, ambona i stacje Drogi Krzyżo-wej (wykonane przez firmę Carla Buhla z wrocławia). pośrodku ołtarza

Nowy kościół neo-gotycki z pozostało-ściami barokowego, widokówka archiw.

ze zbiorów Piotra Spyrki

głównego umieszczony został obraz Juliana wałdowskiego z wrocławia⁷ z wyobrażeniem św. Archanioła micha-ła z mieczem w prawej dłoni i wagą w lewej⁸. w oknach doświetlających prezbiterium zamontowano witraże ufundowane przez petera mokrskie-go⁹, właściciela browaru w Rozdzieniu i brata paula mokrskiego, właściciela browaru siemianowickiego. z pięciu witraży (umieszczony na osi prezbite-rium przedstawiał oko opatrzności¹⁰), pozostały cztery, które przedstawiają św. franciszka i św. Jadwigę śląską oraz motywy geometryczno-roślinne¹¹. organy wykonała firma Berschdorf z nysy. w kościele znajdował się tak-że ołtarz św. Rodziny oraz figura św.

Antoniego przy wejściu głównym i kru-cyfiks wykonany przez folka z pawło-wic. przy ołtarzu bocznym na lewo od prezbiterium, umieszczono neogotycką chrzcielnicę, której czaszę otacza łaciń-ski cytat z ewangelii św. marka. na wie-ży umieszczone zostały cztery spiżowe dzwony o nazwach: „michał”, „maria”,

„Józef” i „Jan”. Część kosztów budowy kościoła (200.000 marek) pokrył książę Krystian Kraft Hohenlohe-oehringen, właściciel michałkowic. Rząd pruski udzielił zapomogi w wysokości 40.000 marek. Resztę w kwocie 65.000 marek pożyczono z Kasy prowincjalnej ślą-skiej. Konsekracji kościoła dokonał me-tropolita wrocławski ks. biskup georg Kopp 12 czerwca 1910 r.

Kościół w opisanym powyżej stanie przetrwał dwie wojny światowe, zmianę przynależności państwowej, powstania śląskie oraz zmiany właścicieli michałko-wic. zmiany w wystroju kościoła nastą-piły po dwudziestym pierwszym soborze Projekt ołtarza, archiwum parafii św. Michała

Archanioła

Archanioł Michał z oryginalnego ołtarza, repro-dukcja z „Gościa Niedzielnego” 1929, archiw.

parafii św. Michała Archanioła

powszechnym Kościoła katolickiego (otwartym 11 października 1962 roku przez papieża Jana XXiii, a zakończo-nym 8 grudnia 1965 roku przez papieża pawła Vi). w Dokumentach soboru wa-tykańskiego ii znaleźć można Konstytu-cje o liturgii świętej „sACRosAnCTUm ConCiliUm”. w rozdziale Vii: sztuka Kościelna i sprzęty liturgiczne¹² znaj-dujemy słowa odnoszące się do sztuki kościelnej czasów nam współczesnych:

„Biskupi niechaj czuwają, aby stanowczo nie dopuszczać do kościołów i innych miejsc świętych dzieł artystów, które nie licują z wiarą i dobrymi obyczajami oraz pobożnością chrześcijańską lub obrażają prawdziwy zmysł religijny czy to z powo-du nieodpowiedniej formy, czy też z po-wodu niskiego poziomu, przeciętności lub naśladownictwa”. „przy ocenianiu dzieł sztuki niech ordynariusze miejsco-wi zasięgają opinii diecezjalnej Komisji sztuki Kościelnej, a w razie potrzeby innych wybitnych znawców, jak również Komisji, o których mowa w art. 44, 45, 46.

niech ordynariusze troskliwie czuwają, aby nie przechodziły w obce ręce ani nie niszczały sprzęty kościelne lub cenne przedmioty, które są ozdobą domu Bożego”. w poszczególnych diecezjach przełożyły się te zalecenia na instrukcję episkopatu polski o ochronie zabytków i kierunkach rozwoju sztuki kościelnej (16 iV 1966). Czytamy w niej m.in.: „projekty jakiejkol-wiek budowy, przebudowy, rozbudowy, czy adaptacji kościołów i kaplic, tak diecezjalnych jak i zakonnych; wszelkie zamierzenia konserwacyjne, projekty polichromii, ołtarzy, obrazów, rzeźb, witraży i całego wyposażenia kościelnego (stacje Drogi Krzyżowej, chrzcielnice, ambony, konfesjonały, ławki, prospekty organowe, urządzenia oświetleniowe, klimatyzacyjne oraz projekty szat i naczyń liturgicznych) muszą być przed rozpoczęciem prac przedłożone do zatwierdzenia Komisji Diecezjalnej sztuki Kościelnej przy Kurii Biskupiej, która w każdym wypadku służy też zainteresowanym pomo-cą i radą. opracowanie projektów powinno nastąpić po wstępnym uzgod-nieniu kompozycyjnym i tematycznym z Komisją szkiców dyskusyjnych, przez co uniknie się niepotrzebnych nieporozumień i kosztów. podobnie i kosztorysy zamierzonych inwestycji zamierzonych inwestycji wymagają Rzeźba św. Michała Archanioła, fot. M. Derus

zatwierdzenia Kurii Biskupiej”. „Rząd-com kościołów przypominamy, że nie są oni właścicielami, lecz tylko stróżami i opiekunami dzieł sztuki sakralnej, znajdującymi się w obiektach powie-rzonych ich pieczy. Dlatego w żadnym wypadku nie wolno im najmniejszych nawet dzieł sztuki (jak np. zniszczone obrazy, figury, tzw. świątki, lichtarze, stare księgi, zegary) przenosić do in-nych kościołów, zabierać z sobą na inną placówkę, sprzedawać lub darowywać.

Dzieła takie należy zabezpieczyć przed kradzieżą i zniszczeniem, a jeśli ich stan nie pozwala na ekspozycję w ko-ściele, trzeba przechowywać je w od-powiednim pomieszczeniu jako zalążek ewentualnego muzeum parafialnego, lub też przekazać muzeum diecezjalne-mu”. „Art. 124 Konstytucji o św. liturgii przypomina z naciskiem, by nie dopuszczać do wnętrz kościelnych dzieł bezwartościowych, przeciętnych i nieoryginalnych, oraz takich, które by swoją formą lub treścią obrażały zdrowy zmysł religijny. mecenat Kościoła zawsze korzystał ze współpracy utalentowanych i wybitnych twórców. Jest rzeczą niepokojącą, że dziś często dzieje się inaczej: pomijanie prawdziwych artystów (w tej mierze także i twórców ludowych), powoduje zalew naszych kościołów przez seryjnie produkowane dzieła bez wartości artystycznych. wprowadzenie jakichkolwiek zmian we wnętrzu kościelnym (np. wzniesienie stałego oł-tarza versus populum co wymaga specjalnego zezwolenia ordynariusza) nie może w żadnym wypadku być okazją do niszczenia zabytków. wszel-kie adaptacje należy przeprowadzać z należytą rozwagą i pod fachowym kierownictwem, po każdorazowym uprzednim uzgodnieniu z Diecezjalną Komisją sztuki Kościelnej”. „wielkim niebezpieczeństwem dla powagi i świętości Domu Bożego jest skradająca się do naszych świątyń źle zro-zumiana nowoczesność. polega ona z jednej strony na usuwaniu pięknych i wartościowych przedmiotów jako przestarzałych, zamiast poddania ich fachowym zabiegom konserwatorskim, z drugiej zaś strony na umieszcze-niu rzeczy nowych wprawdzie, lecz bezwartościowych”¹³.

w latach 70. XX w. dość dowolna interpretacja postanowień soboru sprawiła, że w części kościołów nastąpiły zasadnicze zmiany w wystroju ich wnętrz. największe zniszczenia i dowolne przeróbki miały miejsce w diecezji katowickiej, o czym pisał ks. dr leszek makówka w t. 2 wiado-Nowy ołtarz z lat 70. XX w., fot. L. Makówka

mości Konserwatorskich wojewódz-twa śląskiego¹⁴. Tak było również w przypadku kościoła michałkowic-kiego. przerobiona została niemal całkowicie część prezbiterialna ko-ścioła. Usunięty został znajdujący się na osi prezbiterium witraż z 1904 r.

z przedstawieniem tzw. „oka opatrz-ności”. w miejsce usuniętego witraża wykonany został w latach 70. XX w.

witraż z przedstawieniem Ducha świętego według projektu siemiano-wickiego artysty-plastyka Antoniego Kramarza¹⁵. witraż ten, różniący się znacznie od witraży w pozostałych oknach prezbiterium, nie pasuje do wnętrza i stanowi dysonans z pozo-stałymi w prezbiterium oryginalnymi witrażami. Usunięto także nastawę

ołtarzową z ołtarza głównego i ołtarz boczny, ambona zachowała się fragmentarycznie. Dla lepszego wyeksponowania nowego ołtarza i próby umieszczenia go centralnie wykorzystano pierwsze przęsło nawy, co wią-zało się z usunięciem balasek i likwidacją stopnia wychodzącego poza łuk tęczowy. natomiast dodano kilka stopni w miejscu ulokowania nowego ołtarza, jak również przy wyjściu z zakrystii, co spowodowało „efekt pira-midy”, przy czym pierwszy stopień od strony nawy był zbyt wąski. widać to doskonale na fotografii zamieszczonej na końcu wspomnianego wyżej artykułu ks. dr leszka makówki. w miejscu oryginalnej nastawy ołtarzo-wej ołtarza głównego znalazły się ciężkie, pionowe, proste betonowe słupy oniejednakowej wysokości-skrajne wyższe, ku środkowi coraz niższe. na nich umieszczony został duży wizerunek św. michała Archanioła, wykona-ny z modnej w tym czasie metaloplastyki, czyli po prostu z blachy¹⁶. Takie nowoczesne rozwiązanie przestrzeni ołtarzowej zupełnie nie harmonizo-wało z neogotyckim wystrojem wnętrza kościoła.

obraz z ołtarza drewnianego został ofiarowany parafii św. michała Archanioła w świdwinie¹⁷. obecny proboszcz parafii św. michała Archa-nioła, ks. eugeniusz Kurpas, postanowił przywrócić nastawę ołtarzową zbliżoną do oryginalnej. Kontakt z ks. dr leszkiem makówką, prezesem firmy Ars Catholica sp. z o.o. spowodował podjęcie decyzji o przywró-ceniu poprzedniej wersji ołtarza. Rozpoczęły się prace projektowe na bazie zachowanego w archiwum parafii rysunku projektowego autor-stwa Carla Buhla z wrocławia¹⁸. prace powierzone zostały katowickiej

Rekonstrukcja oryginalnego ołtarza, fot. M. Derus

pracowni Konserwacji zabytków Ars Catholica sp. z o.o., której kierowni-kiem jest dr Anna zadora. punktem wyjścia dla prac było odniesienie się do oryginalnego projektu ołtarza przeznaczonego do michałkowic-kiej świątyni. pierwotny projekt ze wspomnanego rysunku został zreali-zowany z pewnymi zmianami. Rysu-nek projektowy zakładał wykonanie pewnych partii z imitacji marmuru.

w obecnie powstałej wersji ołtarza wykonano je z imitacji piaskowca.

główna postać patrona kościoła, św.

michała Archanioła, w pierwotnym projekcie prawe ramię z mieczem ma wzniesione do góry. Jak wiemy¹⁹, wersją zrealizowaną była postać stojąca na chmurze, z prawą ręką opuszczoną w dół i zwróconym w dół ostrzem miecza. z oryginalne-go, pierwotnego ołtarza, zachowały się następujące elementy: mensa ołtarzowa, trzy płaskorzeźby, rzeźby matki Boskiej, Baranka na księdze, czterech aniołów, św. Barbary i św. flo-riana, krucyfiks ze zwieńczenia ołtarza oraz obraz Juliana wałdowskiego z 1904 roku²⁰. zachowane rzeźby i płaskorzeźby poddano zabiegom kon-serwatorskim we wspomnianej powyżej pracowni Konserwacji zabytków Ars Catholica. z rzeźb trzeba było usunąć nieumiejętnie wykonane prze-malowania, a następnie odtworzyć oryginalną polichromię każdej rzeźby.

po wykonaniu wszystkich prac, rzeźby umieszczone zostały w zbudowa-nej nastawie ołtarzowej, w miejscach, gdzie znajdowały się pierwotnie.

zabrakło figury św. Jana, która się nie zachowała. wyrzeźbiona została nowa, pełnoplasyczna figura z drewna lipowego. obecnie czeka na po-krycie polichromią, po czym zostanie umieszczona na przeznaczonym jej miejscu w zwieńczeniu ołtarza. w nastawie umieszczono także, po zakończeniu niezbędnych prac konserwatorskich, przechowywane na plebanii płaskorzeźby. „ostatnia wieczerza” została wmontowana jako antependium w ołtarz posoborowy. zachowało się też tabernakulum, niegdyś pozłacane, pozbawione pozłoty przez nieumiejętne obchodze-nie się z nim podczas sprzątania kościoła, które także wmontowano we właściwe miejsce zgodnie z projektem. z zachowanych z pierwotnego Rekonstrukcja obrazu z ołtarza, fot. A. Zadora

retabulum ołtarzowego elementów wykorzystano wszystkie możliwe (obraz pozostał w parafii w świdwinie), a obraz został namalowany na nowo. w ten sposób przywrócono kościołowi ołtarz, który harmonizuje z zachowanymi fragmentami neogotyckiego wyposażenia.