powoli zbliżał się okres zagłady izraelickiej gminy w siemianowi-cach. Ustawodawstwo niemieckie z 1938 r. wprowadzające tzw. ary-zacje mienia, dotknęło również żydów na górnym śląsku. nie ominęły środowisk żydowskich wypadki z „nocy kryształowej” 19-20 Xi 1938 r.
w ostatnich dniach października 1938 r. członkowie gminy żydowskiej w Bytomiu byli świadkami bezprzykładnej akcji antyżydowskiej. Jude-naktion, w toku ktorej kilka tysięcy żydów, obywateli polskich wysie-dlono przez „zieloną granicę” na terytorium polski, z rozkazu szefa hitlerowskiej służby Bezpieczeństwa Reinhardta Heydricha. w nocy z 29 na 30 października siły policyjne i członkowie 53-standarte ss przepędzili przez granicę pod Bytomiem około 6000 żydów. wypadki te stanowiły zaledwie preludium przed wydarzeniami w jakich przyszło uczestniczyć siemianowickim żydom.
Rozporządzenia i akty wykonawcze, wydane w związku z naradą z 12 Xi 1938 r. wyeliminowały żydów z niemieckiej gospodarki, zabraniały im produkowania jakichkolwiek dóbr materialnych, wykonywania rzemio-sła, udziału w służbach publicznych i handlu detalicznym. zakazano im zajmowania stanowisk kierowniczych w zakładach pracy, przedsiębior-stwach oraz udziału w targach. Rozporządzenia z 3 grudnia pozbawiły żydów wszelkiego posiadania, np. udziałów w przedsiębiorstwach prze-mysłowych, w gospodarce leśnej i rolnej.
Rozporządzenia te dotknęły żydów, którzy optując na rzecz niemiec przed 1922 r. wyjechali z siemianowic do Republiki weimarskiej. wybuch drugiej wojny światowej i niemiecka polityka eksterminacyjna doprowa-dziły do całkowitej zagłady członków izraelickiej gminy w siemianowi-cach. Jedni próbowali się ratować ucieczką, inni, oznakowani „gwiazdą
Medal „Sprawiedliwy wśród narodów świata” przyznany Edwardowi Kurdzie
Dawida”, zostali wywiezieni do obozów koncentracyjnych w Buchenwaldzie i Kl Auschwitz-Birkenau.
na liście ofiar znaleźli się m.in. urodzeni w siemianowicach: siegfred Urbańczyk (ur.
1 Xi 1926 r. – data deportacji 28 V 1942 r.), Johanna Urbańczyk (ur. 2 iX 1920 r. – data deportacji 28 V 1942 r.), Rosalie Urbań-czyk (ur. 7 X 1930 r. – data deportacji 28 V 1942 r.), Hermann Anspach (ur. 1 Vii 1893 r. – data deportacji 8 Vi 1942 r.); uro-dzeni w gminie Huta laura: margarete (ur.
8 Vi 1875 r. – data deportacji 16 V 1942 r.), Julius Kaufmann (ur. 23 Xii 1875 r. – data deportacji 20 V 1942 r.), Hildegard Reich-mann (ur. 24 V 1916 r. – data deportacji 28 V 1942 r.); urodzona w maciejkowicach Rosa Jacoby ur. 8 ii 1883 r.
– data deportacji 28 V 1942 r.), urodzony w michałkowicach wilhelm leipziger (ur. 20 iX 1873 r. – data deportacji 20 V 1942 r.)11.
niektórzy drogą okrężną trafili do Auschwitz-Birkenau wcześniej deportowani do „królestwa” pod jurysdykcją mojżesza meryna12, star-szego gminy żydowskiej na śląsku. mianowany przez niemców prze-wodniczącym Judenratów w zagłębiu Dąbrowskim i na śląsku z siedzibą w sosnowcu, uważał się on nie tylko za „króla” tamtejszych izraelitów, ale w 1940 r. starał się u Adolfa eichmanna i Reinherda Heydricha – szefa głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy o podporządkowanie mu wszystkich gett na terenie okupowanej ii Rp. złą opinię miał o nim nawet Chaim Rumkowski13, starszy gminy w Łodzi, a emanuel Ringeblum14, twórca podziemnego archiwum getta warszawskiego, zanotował: „Kto przeżył cztery dni w obozie w sosnowcu, ten czuł się jak robak, który skurczył się pod butem”15. Kiedy w wigilię Rosh Chodesh elul 1942 r.
rozpoczęto deportację żydów z górnego śląska, m. meryn uspokoił swo-ich rodaków, zapewniając, iż nic złego im się nie stanie, i po czasowym przesiedleniu na roboty wrócą do swoich domów. ponadto na jego po-lecenie fabrykowano fałszywą korespondencję od osób deportowanych do Kl Auschwitz-Birkenau, w której zapewniali oni swoich krewnych i znajomych, iż są bardzo zadowoleni z pobytu w obozie.
eksterminowanym żydom starali się pomóc na różne sposoby miesz-kańcy siemianowic śl. w gronie tym znalazł się m.in. edward Kurda, urodzony 23 Xii 1915 r. w siemianowicach śl., w rodzinie robotniczej, syn Juliusza Kurdy i zofii zemeły, który w 1938 r. rozpoczął służbę w 6 pułku strzelców podhalańskich stacjonującym w samborze. w 1939 r. przed za-Edward Kurda
kończeniem służby pułk został postawiony w stan alarmowy i przerzucony na granicę zachodnią. odwrót prowadzono na linię szczakowa – olkusz. po zakończeniu kam-panii wrześniowej, wróciwszy do domu do siemianowic śl., został wysłany na roboty przymusowe do niemiec i okupowanej Bel-gii. w 1941 r. aby uniknąć wcielenia do we-hrmachtu, zbiegł z głębi Rzeszy i schronił się w gg we lwowie. Ukrywał się najpierw w rodzinie ukraińskiej w kamienicy Rynek 43, a później w domu przy ulicy Jana zamoy-skiego. w latach 1941-1944, sam zagrożony aresztowaniem, udzielił schronienia marii Bajgierowicz z domu Hitner (miriam gru-ber) i jej dwóm siostrzenicom (ich najbliżsi,
członkowie społeczności żydowskiej, zostali rozstrzelani. w 1944 r. rozpo-znany przypadkiem przez innego siemianowiczanina i zadenuncjowany na gestapo został aresztowany, uwolniony w czasie bombardowania lwowa skorzystał z pomocy struktur AK i został przerzucony do Białegostoku, skąd udał się do zajętego przez Rosjan lublina, gdzie spotkał Jerzego ziętka, który skierował go na kurs wojskowy, a następnie w stopniu ppor.
wp wysłał na Kresy zachodnie. wojnę przeżyła także maria Bajgierowicz, która we wrocławiu poznała i poślubiła grubera. 20 ii 1986 r. w Haifie, w izraelu złożyła przed notariuszem A. Bronowskim oświadczenie nastę-pującej treści; „Ja niżej podpisana miriam gruber, zamieszkała w Kirjat Bialik 27000-izrael, przy ulicy Keren Hajesod 80, posiadaczka dowodu tożsamości nr 528485 [...] zeznaję: pan edward Kurda, zamieszkały w siemianowicach śląskich, koło Katowic przy ul. sobie-skiego nr 28 został odzna-czony jako sprawiedliwy wśród narodów świata za uratowanie mnie i moich dwóch siostrzenic w polsce od pewnej śmierci w czasie drugiej wojny światowej z rąk nazistów. z tej okazji ma być zasadzone drzewko dla upamiętnienia jego na-zwiska w Alei sprawiedli-wych w Jerozolimie”16. Łucja Brandysowa
Maria Bajgierowicz i jej siostrzenice
z równym poświęceniem pomoc nio-sła Łucja Brandysowa (z domu Buroń)17, korzystając ze wsparcia siostry Jadwigi Kajda18 i szwagierki Łucji Buroń (z domu Długajczyk)19. Ł. Brandysowa utrzymy-wała w czasie wojny kontakt listowy z ro-dziną męża w Berlinie. Korespondencja dotyczyła mężczyzn i kobiet pochodzenia żydowskiego, które z Rzeszy chciały się przedostać do generalnej guberni.
po ustaleniu szczegółów osoby takie przyjeżdżały do siemianowic śl. i były nielegalnie przeprowadzane przez gra-nicę do Czeladzi. Kobiety radziły sobie w ten sposób, iż pełna sexapilu J. Kajdzi-na flirtowała ze strażnikami odwracając ich uwagę, Ł. Buroń pełniła rolę obserwatorki, a Ł. Brandysowa przeprowadzała w tym czasie uciekinierów.
wszystkie narażały swoje życie i bezpieczeństwo rodziny. Ł. Brandysowa była wdową po powstańcu śląskim zamordowanym przez niemców w Kl Auschwitz20, mąż Jadwigi, Hugo Kajda zdezerterował z wehrmachtu i był w polskim korpusie gen. władysława Andersa, a Ł. Buroń, jako wdowa jedyną żywicielką trójki małych dzieci. w grudniu 1944 r. w mieszkaniu Ł. Brandysowej przy ulicy michałkowickiej 45, niemcy przeprowadzili rewizję i wstępne przesłuchanie podejrzanej. Dowodem w sprawie miało być zeznanie grupy żydów, którą zatrzymano w lublinie. Aresztowani wskazali adres i dane personalne Ł. Brandysowej, która służyła im pomocą w ucieczce do gg. ponadto napomknęli o korespondencji, która miała być dowodem rzeczowym. wielogodzinna rewizja nie dała jednak oczekiwanego rezultatu gdyż Ł. Brandysowa przezornie wszystkie listy na bieżąco paliła i zezna-ła, że oskarżenie jej jest pomówieniem.
niemcy znaleźli jedynie koresponden-cję miłosną gospodyni, której lektura wprawiła ich w wesołość i zachęciła do pytań dotyczących życia osobistego. na odchodnym oświadczyli, że to nie koniec i wrócą tu ze świadkami koronnymi, których ujęli w lublinie. Do 27 i 1945 r., tj. do dnia zajęcia siemianowic śl. przez Armię Czerwoną, kobiety żyły w strachu i oczekiwały katastrofalnej w skutkach konfrontacji z aresztowanymi żydami21. Łucja Buroń
Jadwiga Kajda z synem
mimo ofiarności wielu ludzi z pogromu ocaleli nieliczni, a i ci ulegli rozproszeniu lub częściowej asymilacji. Hołd pomordowanym w licz-nych egzekucjach w komorach gazowych złożył pochodzący z przełajki Czesław slezak. grozę tamtych dni utrwalił w wierszu Ptaki z tomiku Gwiazda Dawida22. poeta pisał:
Doktor Saal Miłośnik muzyki I zwierząt Hitlerowiec
W poszukiwaniu sensu życia – Zabijał
Żydowskie dzieci Umierały najłatwiej – Nie bały się jeszcze.
Najładniej Zabijało się matki Rozwścieczone tygrysice.
po 1945 r. w rejonie siemianowickim nie powstało już większe skupi-sko ludności żydowskiej.
p R z Y p i s Y :
1 „gazeta siemianowicka” nr 40 z 16 V 1935: „siemianowice w ostatnim czasie otrzymały znów większy napływ żydów. Charakterystyczne, że żydzi rzekomo polscy (tak się przynajmniej tłumaczą) przeważnie obsługują klientelę po niemiecku choć sobie tego jeden i drugi klient nie życzy i często na to zwraca uwagę”. por. „gazeta siemianowicka”
nr 25 z 26 iii 1936 r.: niektórzy właściciele domów bardzo nieostrożnie postępują przy wynajmowaniu swych składów. może opinia publiczna mieć swoje zasady i zapatrywania co do nowych przyciągających żydów z Będzina lub z którejkolwiek innej miejscowości;
niektórzy z tych właścicieli co mają skupy wolne [...] wychodzą na tym jak zabłocki na mydle. Bowiem zdarzyło się już kilkakrotnie, że żyd, otrzymawszy skład, przebywa w nim kilka miesięcy – podbija ceny kupców chrześcijańskich, którzy lata całe siedzą na miejscu, a kiedy przyjdzie mu płacić podatki lub zaległy czynsz znika w nocy jak kamfora i szukaj wiatru w polu. Tak ostatnio zdarzyło się pewnej właścicielce domu przy ulicy Hutniczej.
żyd g. przyszedł, robił konkurencję i poszedł, czyli uciekł w nocy nie zapłaciwszy czynszu w wysokości 400 zł i zaległych podatków. podobna sytuacja przydarzyła się właścicielowi przy ulicy powstańców.
2 w 1934 r. dał 87 złotych i 50 groszy na powodzian.
3 „głos siemianowicki” nr 19 z 6 iiii 1937.
4 Tamże.
5 „gazeta siemianowicka” nr 19 z 3 iii 1935.
6 „gazeta siemianowicka” nr 63 z 4 Viii 1935. nr 102 z 19 Xii 1935.
7 „gazeta siemianowicka” nr 50 z 24 Vi 1934; z. Janeczek: Społeczno-obyczajowy obraz nadgranicznego miasta w świetle doniesień prasowych „Gazety Siemiano-wickiej” (1925-1937) [w:] Książka polska na Śląsku w latach 1922-1945. pod red.
m. pawłowiczowej. Katowice 1995, s. 54-55.
8 „gazeta siemianowicka” nr 1 z 29 Xi 1936. nr 10 z 3 ii 1937.
9 „gazeta siemianowicka” nr 15 z 24 ii 1937.
10 „gazeta siemianowicka” nr 3 z 6 Xii 1936.
11 Archiwum żydowskiego instytutu Historycznego w warszawie, zespół gmina ży-dowska w gliwicach, rkps 53. lista imienna żydów deportowanych do obozów zagłady w 1942 r; K. Rzońca: Zagłada niemieckich Żydów na Górnym Śląsku. „sobótka”, nr 2, s. 236, 237, 240, 241, 242, 244, 246.
12 mojżesz (mosze, moniek) merin (1905- ok. 1943), przewodniczący Centrali żydow-skich Rad starszych na wschodnim górnym śląsku (zentrale der Judischen Altestenrate in oberschlesien) w czasie okupacji niemieckiej. Był także szwagrem Abrahama gancwajcha, znanego kolaboranta, kierownika Urzędu do walki ze spekulacją w getcie warszawskim.
meryn stał się nie tylko przywódcą Judenratu w gettcie sosnowieckim, ale odpowiedzialny był za organizację zarządów wszystkich Judenratów w rejencji katowickiej, z wyjątkiem Bytomia, zabrza i gliwic oraz w rejencji opolskiej – zawierciu i Blachowni. od grudnia 1939 r., pełnił, z nominacji Hansa Dreiera, kierownika referatu do spraw żydowskich ka-towickiego gestapo, funkcję leitera (przełożonego nad wszystkimi żydami zarządzanego obszaru). merin, podobnie jak Chaim Rumkowski, wyznawał zasadę, że tylko współpraca z niemcami daje szansę przetrwania. skupiał się na organizowaniu agitacji i sporządzał listy osób deportowanych do obozów zagłady. Był zwolennikiem koncepcji przetrwania żydów dzięki pracy na rzecz okupanta i przez zachowanie bezwzględnego posłuszeństwa względem niemców. merin odrzucił propozycję współpracy z żoB-em złożoną mu przez mordechaja Anielewicza goszczącego w 1942 r. na śląsku. wezwany wraz ze swoimi współ-pracownikami 19 Vi 1943 r., do siedziby prezydium policji w sosnowcu, został aresztowany wraz z bratem Chaimem i zastępczynią, fanny Czarną, a następnie deportowany do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau, gdzie zginął razem z innymi.
13 Chaim mordechaj Rumkowski (1877-1944), przemysłowiec, działacz syjonistyczny.
prezes starszeństwa żydów w lodsch (od kwietnia 1940 r. - litzmannstadt) do likwida-cji getta w końcu sierpnia 1944 roku. Jego działalność w tym okresie jest przedmiotem skrajnych ocen. od jednoznacznego potępienia (oskarżenie o kolaborację z nazistami) po umiarkowanie pozytywne. zginął w Auschwitz-Birkenau.
14 emanuel Ringelblum ps. „edzio”, „menachem” (1900-1944), polski historyk, peda-gog i działacz społeczny pochodzenia żydowskiego. Twórca podziemnego archiwum getta warszawskiego. w 1942 roku został członkiem Bloku Antyfaszystowskiego. Uczestniczył w tworzeniu żydowskiej organizacji Bojowej. Utrzymywał także kontakty z drugą najsil-niejszą organizacją podziemną w getcie – prawicowym żydowskim związkiem wojskowym.
od 1943 roku współpracował z żydowskim Komitetem narodowym. prawdopodobnie wraz z rodziną został rozstrzelany w ruinach getta,
15 e. Ringeblum: Kronika getta warszawskiego wrzesień 1939- styczeń 1943.
warszawa 1943 , s. 54.
16 z. Janeczek: Siemianowicki słownik biograficzny. Katowice 1996, s. 121-122.
17 Łucja Brandysowa, córka faustyna i Antoni Buroniów, żona Domina Brandysa (prandiego).
18 Jadwiga Kajda, córka faustyna i Antoni Buroniów, siostra oskara Buronia i żona Hugona Kajdy.
19 Łucja Buroń (1914-1989), córka pawła i Agnieszki Długajczyków, żona oskara Buronia (1906-1941).
20 Brandys – prandi Domin (1897-1941), syn Jana i luizy z domu Haase; ur, 4 Vii w Bytomiu; działacz narodowy, uczestnik powstań śląskich. zginął zamordowany przez niemców 3 Xii 1941 r. w Kl Auschwitz, gdzie został oznaczony, jako więzień polak politycz-ny (p, pole) numerem 1463.
21 na podstawie relacji: Ł. Brandysowej i Ł. Buroń oraz rodzinnych dokumentów..
22 C. slezak: Gwiazda Dawida. Katowice 1961, s. 14.