Liczne badania wskazują, że rodzina wywiera istotny, niejednokrotnie najważniejszy wpływ na wybory edukacyjno ‑zawodowe dorastających w niej dzieci na różnych etapach ich rozwoju zawodowego (Kotrlik, harrison, 1989; Russell, Saebel, 1997; Otto, 2000; Whiston, Keller, 2004; Creamer, Laughlin, 2005). Badacze podkreślają przede wszystkim związek pomiędzy specyfiką kontaktów i doświadczeń dziecka z rodzicami oraz rodzajem i spe‑
cyfiką dokonywanych przez nie przyszłych wyborów zawodowych (Roe, 1956;
88
hurlock, 1965; Janiszowska, 1971; Altman, 1997; Dryll, 2001; Guichard, huteau, 2005; Dróżdż, Pokorski, 2007) oraz zwracają uwagę na istotną rolę w tym obszarze statusu społeczno ‑ekonomicznego rodziny.„Rodzina ma decydujący wpływ na rozwój dziecka i determinuje jego zawodową orientację. Proces zdobywania wiedzy i umiejętności zawodowych przez dziecko rozpoczyna się i przebiega w różnych okresach jego rozwoju i zależy przede wszystkim od typu rodziny” (Kosel, 1974, s. 24). „Nie można nie uwzględnić rodziny w systemie przygotowania dzieci i młodzieży do wyboru zawodu i szkoły. W wielu rodzinach kształtują się i są kultywowane tradycje zawodowe. Od rodziny w dużej mierze zależy zapewnienie młodemu pokoleniu pomyślnego startu szkolnego i zawodowego, stanowiącego podstawę ich przy‑
szłego życia” (Szajek, 1989, s. 57).
Bożena Wojtasik (1997, s. 9) uznaje rodziców za tzw. nieprofesjonalnych doradców, którzy „kształtują stosunek dziecka do pracy, wdrażają je do niej poprzez stawianie pierwszych zadań i określanie obowiązków. Poza tym rodzice są często wzorem, który dzieci naśladują. Mają najsilniejszy wpływ na wybór zawodu przez młodzież”.
Według Wandy Rachalskiej (1984), szeroko rozumiane oddziaływania rodziców przejawiają się w dwóch zasadniczych obszarach:
— czynników tzw. nieformalnych (emocjonalnych, interpersonalnych) — pod‑
kreśla się tu przede wszystkim rolę związku pomiędzy specyfiką kontaktów i wczesnych doświadczeń dziecka z rodzicami oraz rodzajem dokonywanych przez nie wyborów zawodowych;
— czynników tzw. formalnych (strukturalnych, fizycznych, materialnych), ta‑
kich jak: stan materialny rodziny, wykształcenie rodziców, wykonywane przez nich zawody, kultywowane tradycje zawodowe, wielkość rodziny.
Krystyna Skarżyńska (1998) pisze, że w licznych badaniach prowadzonych w różnych dziedzinach psychologii uzyskano wiele danych empirycznych, prze‑
prowadzono setki analiz potwierdzających, że sposób, w jaki rodzice traktują dzieci, ma trwałe konsekwencje dla wielu psychologicznych właściwości i spo‑
sobów działania ich dzieci na każdym etapie rozwoju.
Jedną z pierwszych koncepcji akcentujących wpływ postaw rodzicielskich na rozwój zawodowy jednostki jest koncepcja wydatkowania energii Anne Roe (1956). Autorka twierdzi, że występuje określony związek między stylami
89
sprawowania opieki rodzicielskiej, postawami rodzicielskimi wobec dziecka i hierarchią jego potrzeb oraz przyszłymi wyborami zawodowymi:
1. Rodzicielska akceptacja sprzyja optymalnemu spożytkowaniu przez dziecko swoich możliwości w dalszym życiu.
2. Koncentracja na dziecku, nadmierna ingerencja i kontrola powodują uzależ‑
nienie dziecka od rodziców i ograniczenie jego własnej postawy odkrywczej.
3. Unikanie i lekceważenie problemów dziecka wpływają na wczesną jego re‑
zygnację z poszukiwania społecznego uznania i gratyfikacji.
Wyniki wielu zarówno wcześniejszych, jak i prowadzonych obecnie badań (hurlock, 1965; Baumrind, 1971, 1991; Janiszowska, 1971; Wolińska, 1988;
Middleton, Loughead, 1993; Cotton, Bynum, Madhere, 1997; Ketterson, Blustein, 1997; Sikorski, 2000; Liberska, 2004; Dróżdż, Pokorski, 2007;
Turska, 2012) potwierdzają ten związek i dowodzą, że wpływ pozytywnych postaw i pozytywnego nastawienia do dziecka przejawia się w kształtowaniu szerokiej grupy kompetencji wspierających jego samodzielność w procesie bu‑
dowania własnej ścieżki edukacyjno ‑zawodowej.
Według Roe (1956), nastawienie rodziców do dziecka, przewaga jednej z form kontaktu z nim wpływają w znacznym stopniu na wybór określone‑
go typu zawodu wskutek ukształtowania specyficznej struktury potrzeb oraz struktury zainteresowań. Dzieci akceptowane przez rodziców i związane z nimi emocjonalnie częściej wybierają zawody oparte na kontakcie z ludźmi (lekarz, nauczyciel, pielęgniarka), natomiast dzieci pozbawione tych kontaktów częściej wybierają zawody wymagające kontaktu z rzeczami — maszynami, urządze‑
niami, czy też z informacjami.
Autorka monografii przeprowadziła badania na grupie 357 osób w prze‑
dziale wieku od 20 do 30 lat. Celem tych badań była próba rozpoznania związku między postawami rodzicielskimi i wybranymi kompetencjami ich dorosłych dzieci wspierającymi skuteczne realizowanie kariery zawodowej na obecnym rynku pracy (Turska, 2012). W badaniach uwzględniono poczucie umiejsco‑
wienia kontroli, nadzieję na sukces, dyspozycyjny optymizm, motywację osiąg‑
nięć w karierze, samoskuteczność w karierze oraz otwartość i sumienność jako wymiary osobowości w modelu Wielkiej Piątki. Uzyskane wyniki potwierdziły związek postaw rodzicielskich z badanymi osobowościowymi kompetencjami kariery zawodowej ludzi młodych. Pokazały, że postawa matki ma większe znaczenie niż postawa ojca. Postawa kochająca matki ma pozytywny związek z wewnętrznym poczuciem kontroli zarówno synów, jak i córek, natomiast postawa kochająca ojca ma pozytywny związek z poczuciem samoskuteczności córek i synów oraz z poziomem optymizmu i większą nadzieją na sukces synów.
Ochraniające matki obniżają poczucie samoskuteczności synów oraz motywację osiągnięć synów i córek, ochraniający ojcowie wspierają te cechy u swoich có‑
rek, nie ujawniono natomiast istotnego związku tej postawy z kompetencjami synów. Postawa wymagająca zarówno matek, jak i ojców okazała się istotna
90
wyłącznie w odniesieniu do kompetencji synów — wyniki badania wykazały jej pozytywny związek z ich motywacją osiągnięć w karierze. Konsekwencje postawy odrzucającej okazały się istotniejsze dla córek. Córki postrzegające swoje matki jako odrzucające charakteryzował niski poziom optymizmu, niska sumienność oraz zewnętrzne poczucie kontroli. Mimo że zastosowana w ba‑daniach analiza korelacyjna nie uprawnia do wnioskowania o zależnościach przyczynowych, to przedstawione związki pozwalają przewidywać, że wpływ postaw rodzicielskich na ważne dla współczesnych karier zawodowe kompeten‑
cje córek i synów jest znaczący.
Specyfika więzi rodzic — dziecko wywiera szczególnie istotny wpływ na zawodową karierę dziecka, ponieważ ma związek z podejmowanym przez nie ryzykiem i eksploracją, które są niezbędne do tworzenia własnej zawodowej tożsamości. Brak wsparcia, wskazówek, zachęty do podejmowania autono‑
micznych, eksploracyjnych działań oraz negatywne doświadczenia rodzinne mogą prowadzić do braku zdolności planowania swojej zawodowej przyszłości (Altman, 1997). Do tej grupy doświadczeń autor zalicza nadmierną presję rodzica na wybór kariery, która nie uwzględnia zdolności, możliwości czy zainteresowań dziecka. Postawa taka często przyjmuje formę konfliktu, tym trudniejszego, im bardziej rodzic wycofuje emocjonalne i finansowe wsparcie wyboru niezgodnego z jego własnymi oczekiwaniami dotyczącymi przyszłości dziecka.
Natomiast rozumienie i wyjaśnianie znaczenia czynników formalnych w dokonywaniu wyborów zawodowych oparte jest głównie na roli, jaką odgry‑
wa status rodziny pochodzenia, szczególnie poziom wykształcenia rodziców, ich aspiracje, wykonywane zawody oraz poziom kulturalno ‑materialny rodziny. Już w 1916 roku Lewis Terman po przeprowadzonych badaniach uczniów stwierdził, że dzieci kulturalnych i odnoszących sukcesy rodziców zdobywają więcej punk‑
tów w testach niż dzieci pochodzące z rodzin niewykształconych i zaniedbanych (za: Gardner, Kornhaber, Wake, 2001). Rodzice mający wyższe wykształce‑
nie nakłaniają swoje dzieci do kontynuowania nauki, rodzice, którzy mają wy‑
sokie aspiracje dotyczące kariery swych dzieci, kształtują w nich wysoki poziom motywacji wewnętrznej (Cotton, Bynum, Madhere, 1997). Warto także za‑
znaczyć, że podobne dane uzyskali polscy badacze. I tak, Ewa Jackowska (1980) stwierdza, że rodzice wykształceni, wykonujący cenione w społeczeństwie zawo‑
dy, mają większe oczekiwania i wyższe aspiracje związane z przyszłością swych dzieci, w efekcie w większym stopniu stymulują je do osiągnięć w zakresie wy‑
konywania obowiązków szkolnych niż rodzice niewykształceni. Elżbieta Dryll (2001) podkreśla związek między poziomem wykształcenia rodziców i stymu‑
lowaniem dzieci do samodzielnych, kreatywnych oraz twórczych działań. Dane empiryczne, jakie uzyskała Ewa Muszyńska (1998), wykazują, że rodzice z wyż‑
szym i ze średnim wykształceniem przyznają dzieciom duży zakres swobody, natomiast rodzice z wykształceniem podstawowym i zasadniczym w znacznym
91
stopniu ograniczają ich niezależność. Również dane przedstawione w badaniach Bernadety Szczupał (2000) dowodzą, że im wyższe wykształcenie mają rodzice i im wyższą zajmują pozycję zawodową, tym wyższe są ich oczekiwania eduka‑
cyjne wobec dzieci — w przeprowadzonych przez nią badaniach empirycznych niski poziom aspiracji deklarowali rodzice z wykształceniem średnim (9%) i za‑
wodowym (6%), natomiast poziom wysoki prezentowali głównie rodzice z wy‑
kształceniem średnim (47%) i wyższym (38%).
Wyraźną zależność pomiędzy wykształceniem rodziców, szczególnie matki, i kontynuowaniem nauki przez młodych ludzi potwierdza także badanie, prze‑
prowadzone przez Instytut Badania Rynku i Opinii Publicznej SMG/KRC Poland Media SA, którego wyniki zaprezentowano w raporcie „Praca dla młodych”
(2002). Pokazały one, że w grupie uczących się badanych młodych ludzi w wie‑
ku od 19 do 26 lat ponad dwie trzecie ma matki z wykształceniem co najmniej średnim. Natomiast wśród młodych bezrobotnych zdecydowana większość to dzieci rodziców z wykształceniem zawodowym lub jedynie podstawowym.
Wykształcenie zwykle związane jest z zajmowaną pozycją społeczną.
Badania pokazują, że wraz ze wzrostem pozycji społecznej rodziców wzrasta dążenie młodzieży do zdobywania takiego wykształcenia, jakie zdobyli rodzice.
Im wyższy jest status społeczny rodziny, tym częściej młodzież wybiera zawody o wyższej randze społecznej (Krzeszowska, 1989; Zawistowska, 2009).
W wyjaśnianiu roli wykształcenia rodziców w wyborach edukacyjno‑
‑zawodowych, których dokonują dzieci, ważne miejsce zajmują teorie socjo‑
logiczne. Zakładają one, że środowisko rodzinne buduje kapitał społeczny jednostki, tzw. habitus, który rozumiany jest jako określony sposób funkcjono‑
wania człowieka w świecie wyznaczony przez takie czynniki jak: światopogląd, zasoby wiedzy, rezultaty procesu socjalizacji, zajmowana pozycja społeczna, sposób bycia czy sposób spędzania wolnego czasu (Portes, 2000; Bourdieu, Passeron, 2006; Sztompka, 2006). Zarówno zasoby tego kapitału, jak i predys‑
pozycje do jego pomnażania kształtowane są w rodzinie. Alicja Zawistowska (2009) przeprowadziła badania empiryczne na trzech państwowych uczelniach w Białymstoku, poszukując m.in. odpowiedzi na pytanie, czy pochodzenie spo‑
łeczne wpływa na wybór określonego kierunku studiów. Na podstawie zebra‑
nych danych autorka stwierdziła, że wyższe pochodzenie w znacznym stopniu determinuje szanse podjęcia kształcenia na bardziej prestiżowych kierunkach studiów. Szczególnie szeroko otwierają drzwi przed studentami z warstw wyż‑
szych wydziały medyczne oraz prawo. Autorka twierdzi, że prawo i kierunki medyczne przyciągają znaczny odsetek osób, które w ten sposób inwestują ka‑
pitał odziedziczony po rodzicach. Niekwestionowaną rolę w reprodukcji zawo‑
dowej odgrywa także określony system wartości w rodzinie (wysokie aspiracje edukacyjne rodziców wobec dzieci, zainteresowanie ich karierą edukacyjną), ważne znaczenie ma również większy dostęp do wszelkiego rodzaju zasobów umożliwiających kontynuowanie kształcenia. Autorka dochodzi do wniosku, iż
92
mimo relatywnego spadku selekcji na progu między szkołą średnią a studiami pochodzenie społeczne nadal segreguje tych, którzy wybrali drogę przedłużonej edukacji. Prawidłowość tę potwierdzają dane prezentowane przez CBOS (2009) w badaniu „Aspiracje i motywacje edukacyjne Polaków w latach 1993—2009”— edukacyjne oczekiwania rodziców wobec własnych dzieci ściśle wiążą się z poziomem ich własnego wykształcenia: im lepiej są wykształceni, tym częściej pragną, żeby ich dzieci ukończyły studia.
Istotne znaczenie w kształtowaniu ścieżek edukacyjno ‑zawodowych mło‑
dych ludzi ma także sytuacja materialna rodziny. Badania, które przeprowadził Wiesław Sikorski (2000), pokazały, że w rodzinach zamożnych, wykształconych większe są — w porównaniu z rodzinami biednymi, gdzie poziom wykształcenia rodziców zwykle jest niski — szanse dzieci na realizację własnych przyszłych celów życiowych. Młodzi ludzie z rodzin zamożniejszych i lepiej wykształco‑
nych, którzy wynoszą z domu większy zasób wiedzy, podejmują także częściej bezpłatne studia dzienne i zdobywają lepsze wykształcenie. W konsekwencji, paradoksalnie, z wykształcenia bezpłatnego w mniejszym stopniu korzystają studenci wywodzący się z rodzin, które są w gorszym położeniu materialnym.
Niezaprzeczalnie, strukturalne, materialne i fizyczne cechy rodziny oraz panujące w niej stosunki interpersonalne, kształtując osobowość dziecka, jego samoocenę, zainteresowania, aspiracje, styl myślenia i zachowania, mają określony wpływ na dokonywane i realizowane przez nie wybory edukacyjno‑
‑zawodowe. Jednak, jak piszą Jean Guichard i Michel huteau (2005), pod‑
sumowując rozważania na temat wpływu rodziny na rozwój zawodowy dzieci, nadal mamy niewielką wiedzę empiryczną dotyczącą roli, jaką odgrywają poszczególne czynniki czy oddziaływania rodziny w rozwoju planów na przy‑
szłość dorastających w niej dzieci. W badaniach własnych podjęto więc próbę określenia związku między wykształceniem rodziców i gromadzeniem kapitału kariery przez ludzi młodych w okresie ich edukacji w szkole wyższej.