Znajomość języków obcych może być postrzegana zarówno jako element wykształcenia, jak i stanowić odrębną kompetencję. W przyjętym modelu ba‑
dawczym znajomość języków obcych jest jednym z rodzajów kapitału kariery, który wyróżnili studenci w wyniku przeprowadzonego na potrzeby niniejszej monografii badania pilotażowego. Umiejętność posługiwania się językiem ob‑
cym (coraz częściej językami obcymi) decyduje o możliwości otwarcia się na świat i poruszania się w obrębie innych kultur. Wielojęzyczność, której rola nigdy wcześniej nie była tak wyraźna jak obecnie, stanowi istotny warunek postępu technicznego, rozwoju gospodarczego, budowania gospodarki opartej na wiedzy. Zdobycie umiejętności komunikowania się w co najmniej dwóch ję‑
zykach obcych, oprócz języka ojczystego, pozostaje szczególnie ważnym celem, do którego zmierzają państwa europejskie. Obecnie najbardziej popularnym językiem jest język angielski. Zdaniem Oleksyna (2006), współcześni ludzie dzielą się na dwie kategorie — tych, którzy znają dobrze język angielski, i tych, którzy go nie znają. Język ten odgrywa ogromną rolę w globalnym świecie, uwa‑
ża się nawet — jak pisze Oleksyn (2006, s. 49) — że „ze względu na powszech‑
ność użycia — język angielski nie powinien być już uważany za język obcy, ale za drugi język podstawowy każdego wykształconego człowieka”. Praktyka pokazuje, że coraz częściej dobra znajomość wyłącznie języka angielskiego nie wystarcza do spełnienia standardów obowiązujących ludzi wykształconych, od których oczekuje się znajomości co najmniej dwóch, jeśli nie większej liczby, języków obcych.
W naszym kraju w ostatnich latach dokonał się ogromny postęp w zakresie nauczania i znajomości języków obcych, szczególnie języka angielskiego. Jak piszą autorzy raportu „Młodzi 2011”, język angielski jest najczęściej oferowanym językiem obcym — uczy się go ponad 70% gimnazjalistów i blisko 90% uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Drugi w kolejności to język niemiecki — uczy się go 23% gimnazjalistów i 62% młodzieży szkół ponadgimnazjalnych. Znacznie mniejszym zainteresowaniem cieszy się język francuski, rosyjski, hiszpański czy włoski.
72
W większości krajów europejskich obowiązkowa nauka języka obcego rozpoczyna się w szkole podstawowej, młodzież szkół średnich uczy się nato-miast dwóch języków obcych obowiązkowo lub z opcją drugiego języka jako fakultatywnego. W Polsce od roku 2008/2009 obligatoryjnie naucza się dwóch nowożytnych języków obcych w szkołach średnich, a ze znajomości jednego z nich uczniowie zdają egzamin maturalny.Jakość nauczania języków obcych w polskich szkołach przedstawiają m.in.
raporty Centralnej Komisji Egzaminacyjnej oceniające wyniki egzaminów gim-nazjalnych i maturalnych. W roku 2012 średni wynik, jaki uzyskali uczniowie przystępujący do egzaminu z nowożytnego języka obcego, był w przypadku trzech języków — angielskiego, rosyjskiego i włoskiego — bardzo zbliżony (62—65% punktów możliwych do uzyskania). Wyższy średni wynik osiągnęli gimnazjaliści, którzy przystąpili do egzaminu z języka francuskiego oraz hisz-pańskiego (odpowiednio 69% i 71% punktów możliwych do uzyskania), a niższy
— uczniowie, którzy rozwiązywali zadania z języka niemieckiego (57% punk-tów). Uczniowie, którzy zdawali języki nowożytne na egzaminie maturalnym w roku 2013, uzyskali na poziomie podstawowym 69% punktów (68% z języka angielskiego, 58% z języka niemieckiego, 61% z języka rosyjskiego, 76% z języka francuskiego, 78% z języka hiszpańskiego i 77% z języka włoskiego). Zarówno gimnazjaliści, jak i maturzyści osiągnęli niższe wyniki z języków najczęściej nauczanych (angielski, niemiecki, rosyjski) niż z języków mniej popularnych (francuski, hiszpański, włoski), co może wynikać z większej dobrowolności wyboru tych ostatnich (www.cke.edu.pl).
Według badania CBOS, „Polacy poznają świat, czyli o zagranicznych wy-jazdach i znajomości języków obcych” (2012), zdolność komunikowania się w języku obcym deklaruje co drugi Polak, przy czym odsetek osób mających tę umiejętność systematycznie rośnie. Od roku 1997 zwiększył się łącznie o 14 punktów, w ostatnich trzech latach liczba osób znających jakiś język obcy wzros ła z 46% do 51%. Warto jednak zwrócić uwagę, że porozumiewanie się w językach obcych stanowiące tzw. kompetencję kluczową obejmuje poza zdol-nością komunikowania się wiele dodatkowych umiejętności — w tym m.in.
zdolność rozumienia, wyrażania oraz interpretowania pojęć, myśli, uczuć, faktów i opinii w mowie i piśmie w formach odpowiadających konkretnym kontekstom społecznym oraz kulturowym (w edukacji i szkoleniu, w pracy, w domu i w czasie wolnym), umiejętność mediacji, a także otwartość na różnice kulturowe. Stopień opanowania danego języka może być ponadto różny w od-niesieniu do czterech podstawowych kompetencji językowych — rozumienia ze słuchu, mówienia, czytania i pisania.
Z perspektywy pracodawców poziom znajomości języków obcych wśród absolwentów szkół wyższych nie jest zadowalający, zwłaszcza jeśli chodzi o za-kres związany z wykonywanym zawodem. Z danych raportu „Bilans Kapitału Ludzkiego” przedstawionych przez Marcina Kocóra i Annę Strzebońską
73
(2011) wynika, że dobrej znajomości języków obcych wymagają przede wszyst‑
kim duże przedsiębiorstwa i instytucje, co może być związane z faktem, że częściej działają na rynku międzynarodowym. Zaprezentowana przez autorów raportu analiza wymagań pracodawców, które formułują oni w ofertach pracy, pokazała, że oczekiwania dotyczące języka obcego znalazły wyraz w 18% anali‑
zowanych ofert i dotyczyły głównie znajomości języka angielskiego na poziomie bardzo dobrym. Najwyższe wymagania w tym względzie stawiano specjalistom (51% wszystkich wskazań), następnie technikom i średniemu personelowi (18%), kierownikom (13%) oraz pracownikom usług i sprzedawcom (nieco ponad 8%).
Na drugim miejscu znalazł się język niemiecki, preferowany poziom posługi‑
wania się tym językiem pracodawcy określali jako „dobry”. Znajomości języka niemieckiego oczekiwano głównie od specjalistów (40% wszystkich wskazań), następnie od techników i średniego personelu (15%), pracowników usług i sprzedawców (12%), pracowników biurowych (10%) oraz kierowników (10%).
Sporadycznie formułowano wymagania językowe dotyczące języka rosyjskiego i ukraińskiego. Natomiast umiejętności w posługiwaniu się mniej popularny‑
mi językami, takimi jak: duński, norweski, fiński, koreański, wietnamski czy nepalski, wymagano od nielicznej grupy osób zatrudnianych głównie w handlu i w usługach (poniżej 1% ogłoszeń).
Ważnych danych dostarcza badanie dotyczące strat w biznesie spowodowa‑
nych nieznajomością języków w małych i średnich przedsiębiorstwach (Effects on the European Union economy of shortages of foreign language skills in en-terprise, ELAN, 2006). Zostało ono opublikowane przez Komisję Europejską w lutym 2007 roku i pokazało, że straty tego rodzaju ponoszą nie tylko duże przedsiębiorstwa, lecz także znaczący odsetek małych i średnich europejskich przedsiębiorstw. Sprawozdanie oparto na próbie obejmującej blisko 2 tys. ma‑
łych i średnich przedsiębiorstw z 27 państw UE i krajów kandydujących. Aż 11% badanych przedsiębiorstw zadeklarowało, że poniosło bezpośrednie straty wynikające z niewystarczających umiejętności językowych i kompetencji mię‑
dzykulturowych swych pracowników.
Na znaczenie kapitału językowego zwracają też uwagę badacze rynków wschodnich. Ketevan Chikovani (2001) zaprezentowała badania przeprowa‑
dzone wśród młodych ludzi na terenie Gruzji, z których wynika, że osoby z wyższym wykształceniem doświadczają tu także wielu trudności ze znale‑
zieniem satysfakcjonującej pracy. Obecnie dotyczy to również takich kierun‑
ków, gdzie wcześniej tego rodzaju problemy nie występowały. Jako przykład autorka podaje prawo i ekonomię. Źródłem przewagi konkurencyjnej młodego człowieka stały się dwie grupy kompetencji: kompetencje informatyczne oraz kompetencje językowe, rozumiane jako znajomość języków obcych, szczegól‑
nie języka angielskiego. W konsekwencji w lepszej sytuacji na rynku pracy są młodzi, którzy zdobyli swój dyplom na uczelniach zagranicznych, niż ci, którzy obronili pracę na uczelniach krajowych. Świadomość ważności wyróżnionych
74
kompetencji kariery mają sami ludzie młodzi — w przeprowadzonych przez au‑torkę wywiadach deklarują, że wśród czynników, które sprawiają, że jednostka ubiegająca się o pracę jest bardziej atrakcyjna, są: znajomość języków obcych, posiadanie kompetencji informatycznych oraz posiadanie dyplomu ukończenia studiów zagranicznych (Chikovani, 2001).
Znajomość języków obcych stanowi istotny czynnik zwiększający prawdo‑
podobieństwo satysfakcjonującej i atrakcyjnej kariery, w tym kariery między‑
narodowej. Wsparcie, szczególnie wsparcie finansowe dzieci przez rodziców, w nauce języków obcych staje się coraz powszechniejsze. Badanie przeprowa‑
dzone w 2012 roku przez CBOS „Wydatki rodziców na edukację dzieci w roku szkolnym 2012/2013” pokazało, że w strukturze dodatkowych płatnych zajęć niezmiennie od kilkunastu lat najbardziej popularne płatne zajęcia pozalekcyj‑
ne to lekcje języków obcych — w roku szkolnym 2012/2013 ok. 30% rodziców zdecydowało się opłacać swoim dzieciom dodatkowe zajęcia językowe.
Mimo wielu niedostatków znajomość języków obcych, z jaką młodzi lu‑
dzie opuszczają system edukacji, okazuje się nieporównywalna z poziomem analogicznych kompetencji pokolenia rodziców. Dzisiejsza młodzież jest pierw‑
szym pokoleniem nie tylko tak powszechnie znającym języki obce, lecz także pokoleniem świadomym ogromnej ważności tego kapitału w dalszej karierze zawodowej.