Ważny obszar rozważań teoretycznych związany z przejawianymi przez ludzi charakterystycznymi sposobami ich funkcjonowania, który w niniej‑
szej monografii odniesiono do problematyki aktywności zawodowej, stanowi problematyka stylów. Literatura przedmiotu wyróżnia m.in. style poznawcze (Nosal, 1979, 1990; Matczak, 1982, 2000), style poznawczo ‑emocjonalne (Royce, Powell, 1983), style działania (Strelau, 1985; Frese, Stewart, hannover, 1987), style interakcji społecznych (Caspi, Bem, Elder, 1989), rela‑
cji międzyludzkich (Raskin, 1985), style życia (Royce, Powell, 1983; Siciński, 2002) czy style aktywności (Wieczorkowska ‑Siarkiewicz, 1992).
Definicje stylu podkreślają przede wszystkim dwie charakterystyczne dla tego psychologicznego konstruktu cechy: pewną stałość preferencji osoby
110
w zakresie określonych sposobów funkcjonowania oraz związek stylu ze stra‑tegią. Przykładem definicji stylu zwracającym uwagę na stałość preferencji jest m.in. propozycja Mądrzyckiego (1996), który określa go jako preferowany sposób spostrzegania, zapamiętywania, myślenia, działania, wyrażania emocji oraz interakcji społecznych. Podobnie Jan Strelau (1985), odwołując się do koncepcji czynności Tomaszewskiego (1968, 1976a), określa styl działania jako typowy dla danej jednostki sposób wykonywania czynności. Jednym z istotnych współwyznaczników stylu jest temperament (Strelau, 1985).
Wieczorkowska ‑Siarkiewicz (1992) zakłada, że styl działania wskazuje na stałość preferowania zarówno określonego sposobu stawiania celów, jak i spo‑
sobów ich realizacji. Akcentowana w przytoczonych definicjach stałość stylu oznacza, że charakteryzuje on raczej jednostkę w ogóle aniżeli jej zachowanie się w określonej, konkretnej sytuacji. Jednocześnie, jak pisze Anna Matczak (2000), fakt, że człowiek wykazuje tendencję do funkcjonowania w określony sposób, nie musi oznaczać, a w wypadku różnic w zakresie stylów poznaw‑
czych nie oznacza, że nie potrafi funkcjonować w sposób odmienny. Potrafi wtedy, gdy się tego od niego wyraźnie wymaga, a więc w sytuacjach zada‑
niowych, w których otrzymuje jednoznaczne instrukcje dotyczące sposobu wykonania zadania. Gdy jednak wymagania te nie są sprecyzowane, a także w toku spontanicznej aktywności, wybiera sposób zgodny z własnymi skłon‑
nościami i preferencjami.
Druga grupa definicji stylu zwraca uwagę na jego związek ze strate‑
gią. Schmeck (1983; za: Kossowska, 2000) definiuje styl, odnosząc go do procesu uczenia się i przedstawia jako predyspozycję do wykorzystywania pewnych strategii uczenia się, bez względu na zmieniające się charakterystyki środowiska. Dlatego styl jest, według niego, po prostu strategią (lub zbiorem strategii), które stosuje się w każdej sytuacji wymagającej uczenia się, co pod‑
kreśla jego intersytuacyjną stałość. Podobnie istotę stylu przedstawiają Irena heszen ‑Niejodek (1996) oraz Kazimierz Wrześniewski (1996). Odnoszą to pojęcie do procesu radzenia sobie z sytuacją stresową i podkreślają jego wyraźny związek ze strategią. Związek ten przejawia się w rozumieniu stylu jako będącego w dyspozycji jednostki i charakterystycznego dla niej zbioru strategii, z których część jest uruchamiana w procesie radzenia sobie z kon‑
kretną sytuacją stresową. Badacze zakładają, że przewaga strategii określonego rodzaju skutkuje tendencją do ich częstszego stosowania, co w konsekwencji prowadzi do tworzenia charakterystycznego dla danej jednostki stylu radzenia sobie. Jednocześnie, na co zwraca uwagę Wrześniewski (1996), jeśli jednostka ukształtowała już pewien styl radzenia sobie, to wpływa on na podejmowanie przez nią określonych strategii.
We własnym modelu badawczym podjęto próbę odpowiedzi na pyta‑
nie o związek indywidualnego stylu działania w ujęciu Wieczorkowskiej‑
‑Siarkiewicz (1992) ze zgromadzonym przez młodych ludzi kapitałem kariery
111
oraz z przewidywanym sposobem dalszego funkcjonowania zawodowego.
Inspiracja koncepcją stylu działania zaproponowaną i przedstawioną przez Wieczorkowską (Wieczorkowska ‑Siarkiewicz, 1992; Wieczorkowska‑
‑Nejtardt, 1998; Wieczorkowska, Król, Król, 1999; Wieczorkowska, Siarkiewicz, 2004; Wieczorkowska, Burnstein, 2004; Wieczorkowska, Eliasz, 2004; Wieczorkowska, 2007) to efekt dostrzeżenia w niej możliwo‑
ści lepszego rozumienia zarówno indywidualnych uwarunkowań edukacyjno‑
‑zawodowej aktywności, którą podejmują obecnie młodzi ludzie w okresie edukacji w szkole wyższej, jak i preferowanego dalszego sposobu realizacji swojej kariery.
Koncepcja autorki mieści się w nurcie poznawczej psychologii społecznej, bardzo ważny jest w niej kontekst różnic indywidualnych, zrodziła się z poszu‑
kiwania odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób ludzie formułują cele i jaki to ma wpływ na ich funkcjonowanie. W aktywności celowej ważne jest zarówno to, do czego człowiek dąży (wizja celu), sposób, w jaki formułuje on swoje cele, jak i to, ile celów sobie wyznacza. Podstawowa teza zakłada występowanie związku między formalnymi własnościami poznawczej reprezentacji celów i działaniem.
Autorka pisze, że istnieje określony zbiór celów życiowych, spośród któ‑
rych jednostka wybiera pewne cele, uznając je za własne. Sformułowanie celu (a także: podejmowanie decyzji, planowanie działań) wymaga podziału zbioru wszystkich dostępnych obiektów na trzy następujące kategorie: obszar akcepta‑
cji (obiekty, które chętnie przyjmiemy, cele uznane za własne), obszar odrzuce‑
nia (obiekty, których nie zaakceptujemy) oraz obszar neutralności (obiekty, co do których nie mamy zdania lub są nam obojętne). Ludzie różnią się szeroko‑
ścią obszarów akceptacji i odrzuceń — dla części osób w obszarze akceptacji znajduje się jeden element, np. w sytuacji wyboru studiów tylko medycyna, tylko na określonym uniwersytecie, tylko w określonym mieście, inni w swoim obszarze akceptacji mają więcej elementów, np. rozważają wybór medycyny, ale także biologii, jeżeli decydują się na medycynę, biorą pod uwagę zarówno studia w mieście X, jak i w mieście Y. Wieczorkowska ‑Siarkiewicz (1992) przyjmu‑
je, że wszystkie cele uznane za ważne i bardzo ważne tworzą obszar akceptacji, cele uznane za nieważne — obszar odrzuceń. Ludzie różnią się między sobą zarówno tym, co uważają za ważne, jak i tym, ile takich obiektów znajduje się w ich obszarze akceptacji. Niektórzy sądzą, że mogą pracować i być szczęśliwi, wykonując tylko jeden jedyny zawód, inni twierdzą, że mogliby odnosić sukcesy w wielu różnych zawodach (Wieczorkowska, Król, Król, 1999). Różnice w szerokości obszarów akceptacji przejawiają się w dwóch kolejnych wymia‑
rach: w liczbie zadań realizowanych równolegle (równoległość rozumiana jest nie jako jednoczesność wykonania, lecz jako rozpoczynanie następnej czynno‑
ści bez zakończenia poprzedniej) oraz w precyzji reprezentacji poznawczych (wizji końcowej, szczegółowości planów). Pomiędzy tymi wymiarami zachodzą następujące związki: im szersze są obszary akceptacji (więcej obiektów), tym
112
mniej precyzyjne, czyli przedziałowe, są ich reprezentacje poznawcze. Im mniej akceptowanych opcji, tym bardziej precyzyjne, czyli punktowe, są ich repre‑zentacje poznawcze. Preferencja dla tworzenia szerokich obszarów akceptacji nazwana została strategią przedziałową, dla wąskich — strategią punktową.
Ponieważ strategie te łączą w sobie poziom poznawczy i poziom behawioralny, Wieczorkowska ‑Siarkiewicz (1992) nazywa je strategiami aktywności, za‑
równo poznawczej, jak i zachowania. Osoby preferujące strategie przedziałowe to „przedziałowcy”, strategie punktowe — „punktowcy”. Optymalnym sposo‑
bem funkcjonowania jest dobór strategii odpowiedniej do określonej sytuacji.
Dla niektórych osób jednak pewne często stosowane strategie zyskują autono‑
mię funkcjonalną, stając się jedynymi preferowanymi sposobami zachowania
— to już nie strategie, lecz styl funkcjonowania. Termin strategia podkreśla występujące w tym zakresie różnice zarówno interindywidualne, jak i intrain‑
dywidualne (strategię można zmienić w każdej chwili). Termin styl zaś wskazuje na stałość preferencji osoby, co nie znaczy, że nie może się ona dostosować do wymogów zadania, wybierając strategię niezgodną z własnymi preferencjami.
W tabeli 5 przedstawiono charakterystyczne cechy funkcjonowania osób o przedziałowym i punktowym stylu aktywności.
Tabela 5 Specyfika celów i sposobów działania osób o przedziałowym i punktowym stylu aktywności
Przedziałowy styl aktywności Punktowy styl aktywności
1 2
Dostrzeganie podobieństw pomiędzy obiekta‑
mi (obiekty są „mniej więcej” takie same) dostrzeganie różnic pomiędzy obiektami (obiekty są „dokładnie takie same”, jeżeli nie są „dokładnie takie same”, to na pewno są różne)
Cele formułowane w postaci dążeń cele formułowane w postaci zadań
Mała wytrwałość (giętkość) w realizacji celu duża wytrwałość (sztywność) w realizacji celu Zachowanie zorientowane na kierunek zachowanie zorientowane na cel
Nieunikanie dodatkowej stymulacji unikanie dodatkowej stymulacji
Częste porzucanie rozpoczętej aktywności doprowadzanie rozpoczętej aktywności do końca
Tendencja do małej precyzji tendencja do dużej precyzji Skłonność do częstego przełączania się z jed‑
nego działania na drugie mała skłonność do częstego przełączania się z jednego działania na drugie
Częsta fascynacja nowymi pomysłami, ideami nieczęsta fascynacja nowymi pomysłami, idea‑
mi Symultaniczność w działaniu — rozpoczyna‑
nie nowego działania przed zakończeniem po‑
przedniego
sekwencyjność w działaniu — rozpoczynanie nowego działania po zakończeniu poprzednie‑
go
Omnibus wąski specjalista
Zaangażowanie w wiele czynności i działań pochłonięcie jedną czynnością do końca
1 2
113
Utrzymywanie w umyśle niedokończonych za‑
dań — obciążenie umysłu kończenie zadań, mniejsze obciążenie umysłu zadaniami niedokończonymi
Trudność precyzyjnego planowania dobre planowanie, dopracowywanie szczegó‑
łów
Odkładanie spraw na później domykanie spraw Zdolność do szybkiej zmiany kierunku dzia‑
łania trudność w szybkiej zmianie kierunku dzia‑
łania
Dominujący stan motywacyjny — politeliczny dominujący stan motywacyjny — monotelicz‑
ny
Brak rutynizacji działania rutynizacja działania Dodatkowa stymulacja: brak zagrożenia reali‑
zacji celu dodatkowa stymulacja — zagrożeniem, zabu‑
rzeniem realizacji celu Elastyczność w działaniu wytrwałość w działaniu Łatwość adaptacji do zmian trudność adaptacji do zmian
Skłonność do bałaganiarstwa, chaosu skłonność do pedantyzmu, perfekcjonizm Niezbyt umiejętna organizacja czasu potrzeb‑
nego do wykonania określonych czynności umiejętność realistycznej oceny czasu wykony‑
wania określonych czynności
Ź ródło: Opracowanie własne na podstawie prac: Wieczorkowska‑Siarkiewicz, 1992; Wieczorkowska‑
‑Nejtardt, 1998; Wieczorkowska, Król, Król, 1999; Wieczorkowska, Siarkiewicz, 2004; Wieczor‑
kowska, 2007.
Co ważne, wartość adaptacyjna punktowego i przedziałowego stylu aktyw‑
ności jest istotnie zależna od cech i właściwości środowiska, co przejawia się w następujący sposób:
1. Gdy zasoby środowiska są ograniczone, liczba dostępnych obiektów nie‑
wielka, wówczas lepiej czują się i efektywniej funkcjonują „przedziałowcy”, ponieważ ich obszar odrzucenia jest mniejszy i są w stanie zaakceptować oferty odbiegające od ich preferencji.
2. Gdy zasoby są bogate, efektywniejsza jest strategia punktowa — „punktow‑
cy” szybko odrzucają znaczną część opcji i skupiają się na ich niewielkiej liczbie. W tej samej sytuacji większy obszar akceptacji charakterystyczny dla
„przedziałowców” powoduje, że próba porównywania zbyt wielu akceptowal‑
nych obiektów jest dla nich bardzo obciążająca.
3. Przedziałowość związana z symultanicznym rozwiązywaniem wielu zadań ma większą wartość adaptacyjną jako styl funkcjonowania w środowisku charakteryzującym się niską przewidywalnością, losowością oraz małymi możliwościami wpływu.
4. W im większym stopniu działalność zależy wyłącznie od jednostki, tym większą wartość adaptacyjną mają plany precyzyjne. Styl punktowy sprzyja osiąganiu standardów mistrzostwa w dziedzinach w pełni przez osobę kon‑
trolowanych.
cd. tab. 5
114
Każdy z wyróżnionych stylów funkcjonowania ma więc swoje mocne i słabe punkty. Z jednej strony tworzenie szerokich kategorii celów lepiej zabezpiecza przed doznawaniem porażek niż tworzenie wąskich kategorii (nie udało się zdobyć wymarzonego stanowiska, ale wszystko w życiu nie może się udawać, jestem teraz np. lepszym fachowcem). Z drugiej strony tworzenie szerokich kate‑gorii celów osłabia znaczenie sukcesu (udało się zakończyć pisanie artykułu, ale trzeba jeszcze np. posprzątać dom, wyjść na zakupy). Przedziałowość w umiar‑
kowanej postaci prowadzi do elastyczności, w skrajnej zaś — do chaotyczności.
Wiąże się to m.in. z kłopotami z finalizowaniem prac i odkładaniem ich na później. Tworzone plany są często nierealistyczne, bo nie uwzględniają czasu potrzebnego do wykonania określonych zadań. Punktowość przejawia się w do‑
brym planowaniu, w umiarkowanej wytrwałości, w zamykaniu spraw, dopra‑
cowywaniu szczegółów. W skrajnej postaci przyjmuje jednak formę sztywnego zachowania i dążenia do perfekcjonizmu.
Wieczorkowska (Wieczorkowska ‑Siarkiewicz, 1992; Wieczorkowska, Król, Król, 1999; Wieczorkowska, Burnstein, 2004) w swojej koncep‑
cji niejednokrotnie podkreśla, że najbardziej przystosowawcza jest giętkość funkcjonalna, rozumiana jako zdolność tworzenia celów i wybierania strategii odpowiednich zarówno do własnych cech i właściwości, jak i do cech danej sytuacji. To, co wydaje się więc niezwykle interesujące i inspirujące m.in. do podejmowania w tym zakresie badań empirycznych, to pytanie: czy obecna globalna rzeczywistość, w której dorastali i funkcjonują młodzi ludzie, nie zachęca, nie kształtuje, czy wręcz nie przymusza osób z odmiennymi stylami aktywności do podobnego sposobu funkcjonowania?.
Zgodnie z koncepcją autorki (Wieczorkowska ‑Siarkiewicz, 1992) na odniesienie sukcesu w niestabilnych warunkach globalnego rynku większe szanse mają osoby o przedziałowym stylu aktywności niż osoby o punkto‑
wym stylu aktywności. Spójrzmy jeszcze raz na obraz tego świata nakreślony przez filozofa, fizyka i ekofilozofa Wiesława Sztumskiego (2006, s. 49—50):
„współczesny świat charakteryzuje się niezwykle szybkimi zmianami, narasta‑
jącą szybkozmiennością, niepewnością oraz nieprzewidywalnością. Obowiązuje w nim zasada przyspieszenia oraz ściganie się z »uciekającym« czasem. Jest to świat, w którym poruszamy się coraz szybciej i mamy do czynienia z narasta‑
jącymi ruchami turbulentnymi. Dlatego świat współczesny nazywamy »tur‑
boświatem«). […] Za wyznacznik sukcesu życiowego, powodzenia, standardu życia, a nawet szczęścia jednostki w takim świecie zostało uznane kryterium wydajności rozumianej jako i loś ć [podkr. — E.T.] osiągnięcia lub wytworze‑
nia czegoś w jednostce czasu”.
Wieczorkowska ‑Siarkiewicz (1992) zwraca uwagę, że w środowisku charakteryzującym się niską przewidywalnością wymuszanym/nagradzanym stylem zachowania jest przedziałowość związana z symultanicznym rozwią‑
zywaniem wielu zadań. W związku z taką tezą autorki rodzi się kolejne py‑
115
tanie: w jakim stopniu inwestowanie w gromadzenie kapitału kariery celem przygotowania się do wejścia na obecny trudny i niepewny rynek pracy będzie przejawem indywidualnego stylu działania?. Czy indywidualny styl aktywności będzie związany z wielkością zgromadzonego kapitału kariery i, zgodnie z za‑
łożeniami przedstawionej koncepcji, więcej kapitału kariery zgromadzą osoby przedziałowe? Czy „przedziałowcy” i „punktowcy” będą przejawiali istotnie różne preferencje w zakresie dalszych planów karierowych? Odpowiedzi na te ważne zarówno z poznawczego, jak i praktycznego punktu widzenia pytania poszukiwano we własnych badaniach empirycznych zaprezentowanych w ko‑
lejnej części monografii.
Sytuacja przechodzenia młodych ludzi na rynek pracy jest niezwykle zło‑
żona. W okresie edukacji w szkole wyższej mają oni możliwość korzystania z całej gamy różnorodnych zasobów (opcji), które oferuje im zarówno środowi‑
sko uczelni, jak i środowisko pozauczelniane. Można przewidywać, że w takiej sytuacji, zgodnie z założeniami przedstawionej koncepcji, szybciej odnajdą się i będą lepiej funkcjonować „punktowcy” niż „przedziałowcy”. Ale zasadniczy cel edukacji polega na przygotowaniu się do rynku pracy, który obecnie jest środowiskiem zdecydowanie odmiennym — ma bardzo ograniczone zasoby, oferty pracy nie są liczne, ważne jest przygotowywanie się na różne, często nieprzewidywalne opcje, gromadzenie „na wszelki wypadek” różnych umiejęt‑
ności i kompetencji. Jest to więc sytuacja, w której większą wartość adaptacyjną ma styl przedziałowy niż styl punktowy. Badania empiryczne przeprowadzone przez Wieczorkowską i Burnsteina (2004) na grupie osób bezrobotnych potwierdziły regulacyjną rolę stylów aktywności w obecnej rzeczywistości rynkowej. Wyniki tych badań pokazały, że szybciej znajdują pracę bezrobotni
„przedziałowcy” (M = 5,96 miesiąca) niż „punktowcy” (M = 11,82 miesiąca).
Tendencja ta okazała się szczególnie silna w grupie kobiet — „punktowe” ko‑
biety były bez pracy średnio 22,4 miesiąca, „przedziałowe” — 9,47 miesiąca.