Wyniki badań przeprowadzonych na podstawie danych o gospodarstwach z bazy FADN
8.2. Charakterystyka analizowanych gospodarstw
Poddana analizie grupa gospodarstw nie była jednorodna, jak przedstawiono w po-przednim podrozdziale. Z punktu widzenia celu pracy nie ma potrzeby dokonywać szczegółowej analizy wszystkich cech gospodarstw w każdym z przedstawionych przekrojów. W pierwszym etapie zostanie więc przedstawiona ogólna charakterysty-ka zasobów, produkcji oraz wyników ekonomicznych gospodarstw w analizowanym okresie. W drugim etapie analizy, dotyczącym kosztów i struktury ubezpieczeń, zo-staną uwzględnione szczegółowe kryteria podziału.
Zasoby czynników produkcji
Powierzchnia przeciętna badanych gospodarstw zwiększała się w kolejnych latach.
W całym badanym okresie zwiększyła się o 2,4 ha i w 2009 r. wynosiła 28,5 ha (tab. 39). Było to więc prawie trzykrotnie więcej niż średnia powierzchnia gospodar-stwa w Polsce według danych GUS (Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2013). Uzyskane wyniki nie będą więc reprezentatywne dla gospodarstw mniejszych, o dominującej produkcji na własne potrzeby. Mimo to, można je będzie odnosić do potencjalnych wartości ubezpieczeń, szczególnie ubezpieczeń upraw, gdyż te ubezpieczenia są związane z powierzchnią użytków rolnych, które użytkują gospodarstwa, a nie z ich liczbą.
Tabela 39. Zasoby czynników produkcji w badanych gospodarstwach
Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Liczba gospodarstw 1675 1675 1675 1675 1675 1675
Powierzchnia UR (w ha) 26,1 26,6 26,9 27,6 28,0 28,5
Liczba pracujących (w AWU)* 1,91 1,92 1,93 1,92 1,91 1,90
Poziom zatrudnienia
(w AWU/100 ha UR) 7,32 7,20 7,16 6,95 6,83 6,68
Kapitał średnio (w tys. zł) 386,2 395,2 405,8 426,2 442,5 463,9 Wartość kapitału
(w tys. zł/1 ha UR) 14,8 14,8 15,1 15,5 15,8 16,3
Wartość budynków (w tys. zł) 180,9 182,0 189,3 193,1 196,5 193,9 Wartość maszyn i urządzeń
(w tys. zł) 113,4 109,4 115,0 117,6 126,8 146,9
* AWU – osoba pełnozatrudniona w rolnictwie Źródło: Badania własne.
Przeciętna wartość majątku w gospodarstwie wyniosła w 2009 r. ponad 460 tys. zł.
Kapitał pojedynczego gospodarstwa wzrósł o ponad 20% w analizowanym okresie.
W przeliczeniu na 1 ha UR wartość kapitału wynosiła ponad 16 tys. zł i od 2004 do 2009 r. zwiększyła się o 10%. Wzrost wartości majątku wiązał się więc z jednocze-snym zwiększaniem powierzchni gospodarstw. Dynamika wzrostu poszczególnych
składników majątku była zróżnicowana. Wartość budynków w analizowanym okre-sie zwiększyła się o 7%, a wartość maszyn i urządzeń aż o 29,5%. Oznacza to, że rolnicy inwestowali przede wszystkim w mienie ruchome. Taka prawidłowość jest potwierdzana w danych ARiMR, z których wynika, że dofi nansowanie moderniza-cji gospodarstw dotyczyło przede wszystkim inwestymoderniza-cji w maszyny i urządzenia, a dużo rzadziej w nowe budynki. Po uwzględnieniu zmian cen w badanym okresie, które łącznie wzrosły o 14% (skumulowany wskaźnik cen towarów i usług kon-sumpcyjnych w okresie 2004–2009 wg GUS63), wzrost wartości majątku na gospo-darstwo wynosił 5,3%, w tym wartość budynków zmniejszyła się zwiększyła się o 6%, a wartość maszyn i urządzeń wzrosła realnie o 14%.
Budynki oraz maszyny i urządzenia stanowiły w strukturze majątku gospo-darstw ponad 73%. Udział wartości budynków w majątku zmniejszał się z 47%
w 2004 r. do 42% w 2009 r., a udział wartości maszyn i urządzeń zwiększał się z 29 do 32%.
Liczba osób pełnozatrudnionych na 1 gospodarstwo wynosiła 1,9 AWU i nie zmie-niała się w badanym okresie. W związku ze zwiększaniem się przeciętnej powierzchni poziom zatrudnienia zmniejszał się. W 2004 r. było to 7,32 AWU/100 ha UR, a w 2009 r. już 6,68 AWU/100 ha UR. Poziom zatrudnienia zmniejszył się więc o prawie 9%. W polskim rolnictwie średnio w 2009 r. było to 14,2 AWU/100 ha UR (obli-czono na podstawie danych Eurostatu). W tym samym okresie poziom zatrudnienia w rolnictwie niemieckim wynosił 3,6 AWU/100 ha UR, we Francji 2,9 AWU/100 ha UR, a w Wielkiej Brytanii 2,1 AWU/100 ha UR. Niższy niż przeciętnie w polskim rolnictwie poziom zatrudnienia wynikał przede wszystkim z większej powierzchni gospodarstw.
Produkcja roślinna i zwierzęca
W badanych gospodarstwach rolnych prowadzona była zróżnicowana produkcja, zgodnie z nachyleniem produkcyjnym. W tabeli 40 przedstawiono przeciętne roz-miary produkcji roślinnej i zwierzęcej w przeliczeniu na 1 gospodarstwo. Zboża zaj-mowały około 65% ogólnej powierzchni gospodarstwa, a w stosunku do powierzch-ni głównych upraw było to już 72–75% w zależności od roku. W 2009 r. notowano 72% udziału zbóż. Zmniejszanie się udziału zbóż wiązało się głównie ze wzrostem udziału uprawy rzepaku z 3 do 7%. Udział ziemniaków w powierzchni produkcji głównych upraw polowych zmniejszył się o 1,4 punktu procentowego i wynosił
63 GUS (2013). Roczne wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych w latach 1950–2013. http://
stat.gov.pl/gus/5840_1634_PLK_HTML.htm [dostęp 14.10.2013].
w 2009 r. tylko 3,1%. Podobnie zmniejszały się powierzchnia i udział w strukturze zasiewów buraków cukrowych. W tym przypadku nastąpiło zmniejszenie udzia-łu o 1 punkt procentowy – do 3% w 2009 r. Obserwowana struktura zasiewów nie odbiegała od obserwowanej średnio w Polsce. Wyraźna była dominacja zbóż.
Wśród nich dominowała produkcja pszenicy ozimej (16,5%), oraz pszenżyta i żyta (po 12%). W analizowanym okresie zwiększał się udział pszenicy w strukturze za-siewów, a zmniejszał pszenżyta i żyta. Zmiany sięgały 2 punktów procentowych dla każdego z wymienionych gatunków.
Tabela 40. Powierzchnia produkcji głównych upraw i pogłowie zwierząt średnio na jedno gospodar-stwo
Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Powierzchnia zbóż (w ha) 17,0 17,2 17,2 17,4 17,9 17,8
Powierzchnia ziemniaków (w ha) 1,0 0,9 1,0 0,9 0,8 0,8
Powierzchnia buraków
cukro-wych (w ha) 0,9 1,0 0,9 0,8 0,7 0,7
Powierzchnia rzepaku (w ha) 0,7 0,8 1,1 1,4 1,4 1,6
Pogłowie krów (w szt.) 6,6 6,9 7,1 7,3 7,5 7,7
Pogłowie trzody chlewnej (w szt.) 19,5 20,5 21,8 21,2 19,1 19,1
Produkcja zbóż (w dt) 769,8 718,7 601,0 658,5 693,5 785,9
Produkcja buraków cukrowych
(w dt) 410,9 415,0 400,4 448,1 326,4 421,4
Produkcja rzepaku (w dt) 24,2 26,3 33,7 41,6 45,8 55,1
Produkcja ziemniaków (w dt) 242,5 188,3 173,7 212,1 166,5 183,0
Plony zbóż (w dt/ha) 45,4 41,7 34,9 37,8 38,7 44,1
Plony ziemniaków (w dt/ha) 237,1 206,9 181,7 243,2 214,6 236,4 Plony buraków cukrowych
(w dt/ha) 452,7 434,8 455,3 539,7 471,6 566,3
Plony rzepaku (w dt/ha) 32,4 31,9 32,1 29,6 31,7 33,5
Wydajność mleczna krów
(w l/krowa) 4 485 4 987 5 015 5 078 5 201 5 237
Produkcja mleka na 1
gospodar-stwo (w l) 29 410 34 554 35 814 36 971 39 149 40 288
Źródło: Badania własne.
Pogłowie zwierząt średnio na 1 gospodarstwo wynosiło około 7 krów i 20 sztuk trzody chlewnej. Przeciętne pogłowie bydła wzrastało. W gospodarstwach nastawio-nych na produkcję trzody chlewnej w jednym gospodarstwie było ponad 70 sztuk trzody, a w gospodarstwach nastawionych na produkcję mleka średnie pogłowie krów wynosiło w 2009 r. 21 sztuk o średniej wydajności 5005 litrów mleka na rok.
Średnie plony zbóż i innych roślin były wyższe niż przeciętnie obserwowane w Polsce. Plony zbóż wahały się zależnie od roku od 35 do 45 dt na 1 ha i były o 25–30% wyższe niż średnio w polskim rolnictwie. Podobnie wyższe były plony rzepaku o około 10–20%. Plony ziemniaków i buraków cukrowych były zbliżone do średnich krajowych. Wyższe wydajności w produkcji roślinnej oznaczają, że bada-ne gospodarstwa były na wyższym poziomie technologii lub położobada-ne w lepszych warunkach niż przeciętne gospodarstwo w kraju. Zapewne oba te czynniki oddzia-ływały jednocześnie.
W produkcji zwierzęcej widoczny był znaczny wzrost produkcji mleka na gospo-darstwo. W badanym okresie zwiększyła się ona o 37% (z 29 tys. do 40 tys. litrów).
Wzrost ten wynikał w 49% ze wzrostu wydajności mlecznej krów (z 4485 do 5237 litrów od krowy rocznie) i w 51% ze zwiększenia przeciętnego stanu pogłowia krów w gospodarstwie. Obserwowana w 2009 r. wydajność mleczna krów była o 18% wyższa niż średnio w Polsce (Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2010, s. 193).
W badanych gospodarstwach uzyskiwane wydajności w produkcji roślinnej i zwierzęcej były wyższe o 15–30% niż przeciętnie w polskim rolnictwie. Oznacza to także, że rolnicy mogą być bardziej zainteresowani ubezpieczaniem produkcji.
W strukturze sprzedaży w badanych gospodarstwach dominowała produkcja zwierzęca (tab. 41). W każdym z lat stanowiła ona około 77% wartości sprzedaży ogółem. Jest to więcej niż w polskim rolnictwie ogółem. Różnica wynika z tego, że w badaniach nie uwzględniono gospodarstw zajmujących się produkcją warzywni-czą i sadowniwarzywni-czą. Wartość sprzedaży produkcji wzrosła w analizowanym okresie o 26% nominalnie i o 11% realnie. Realny wzrost wartości sprzedaży wynikał ze zwiększania się towarowości produkcji, która zwiększyła się z 80% w 2004 r. do 89% w 2009 r. Tak wysoki poziom towarowości ogółem wynikał z wysokiej towa-rowości produkcji zwierzęcej przekraczającej znacznie 90%, przy relatywnie niskim poziomie towarowości produkcji roślinnej, który wynosił 38–49% w zależności od roku. Towarowość produkcji zbóż była bardzo niska i wynosiła od 23 do 35%.
Wyższa była towarowość produkcji buraków cukrowych i rzepaku (w granicach 97–
–100%), które są produkowane przede wszystkim z przeznaczeniem na sprzedaż.
Wysoki poziom towarowości produkcji roślinnej może być czynnikiem sprzyjającym zwiększaniu zainteresowania zakresu ubezpieczeń tej produkcji. W tym kontekście ważny jest niski poziom towarowości produkcji zbóż, które stanowią ponad 70%
w strukturze zasiewów. Przy niskiej towarowości produkcji zbóż rolnicy nie odczu-wają strat w tych uprawach bezpośrednio jako ubytku w przychodach tylko pośred-nio jako zmniejszenie ilości własnych pasz dla zwierząt. Ze względu na kolejne etapy przetwarzania i dodawania wartości związek między wahaniami poziomu produkcji zbóż i wahaniami wielkości produkcji zwierzęcej może być trudno zauważalny.
Tabela 41. Sprzedaż i towarowość produkcji w badanych gospodarstwach
Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Sprzedaż ogółem 116,2 122,4 125,6 139,2 139,7 146,5
Sprzedaż produkcji roślinnej 27,6 27,4 28,2 34,5 32,0 33,8 Sprzedaż produkcji zwierzęcej 88,6 95,0 97,4 104,7 107,7 112,7 Udział produkcji roślinnej
w sprzedaży (w %) 23,7 22,3 22,5 24,8 22,9 23,1
Udział produkcji zwierzęcej
w sprzedaży (w %) 76,3 77,7 77,5 75,2 77,1 76,9
Towarowość ogółem (w %) 80 88 83 78 85 89
Towarowość produkcji zbóż (w %) 23 31 24 26 31 35
Towarowość produkcji roślinnej
(w %) 41 49 40 38 43 47
Źródło: Badania własne.
Wyniki ekonomiczne gospodarowania
Produkcja w przeliczeniu na jedno gospodarstwo wynosiła ponad 160 tys. zł. W ko-lejnych latach obserwowano wzrost wartości produkcji zarówno w ujęciu nominal-nym, jak i realnominal-nym, chociaż w 2009 r. wartość realna produkcji była o 1% niższa niż w 2004 r. W latach 2007 i 2008 realna wartość produkcji była wyższa o 15 i 5%
niż w 2004 r. Można zauważyć, że ilościowy wzrost produkcji nie przekładał się bezpośrednio na wzrost jej wartości (tab. 42). Wartość produkcji rosła wolniej niż jej ilość.
Tabela 42. Produkcja, koszty i dochody w badanych gospodarstwach (w tys. zł)
Wyszczególnienie 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Produkcja ogółem 146,9 141,0 152,5 178,5 169,4 165,5
Koszty bezpośrednie 66,3 63,6 69,0 84,2 87,1 83,2
Koszty ogólnogospodarcze 19,2 22,8 23,8 24,9 27,0 28,0
Saldo dopłat i podatków 2,4 13,7 19,5 15,7 26,1 26,2
Wartość dodana brutto 63,9 68,3 79,3 85,1 81,4 80,5
Koszty czynników
zewnętrznych 3,8 3,8 4,2 5,1 5,8 6,1
Amortyzacja 18,1 18,7 18,8 20,0 22,6 23,4
Saldo dopłat 3,5 14,8 20,5 16,8 27,4 27,5
Dochód gospodarstwa
rolniczego 41,0 43,8 53,0 59,0 53,4 51,4
Źródło: Badania własne.
Koszty bezpośrednie produkcji wzrastały szybciej niż jej wartość. Poziom kosz-tów bezpośrednich w odniesieniu do wartości produkcji w latach 2004–2006 wy-nosił 45%, a w latach 2008–2009 już 50%. Podobnie koszty ogólnogospodarcze
w stosunku do produkcji wzrosły z 13% w 2004 r. do 17% w 2009 r. Łącznie relacja kosztów zużycia pośredniego do wartości produkcji pogarszała się. W 2004 r. było to 58%, a w 2009 r. już 67%. Ujmując koszty produkcji łącznie z kosztami czynników zewnętrznych oraz amortyzacją, ustalony poziom kosztów wzrastał z 73 do 85%
produkcji. Obserwowany wzrost kosztochłonności aż o 12 punktów procentowych należy uznać za bardzo wysoki i świadczący o pogarszającej się sytuacji ekonomicz-nej rolników.
Mimo wzrastającego poziomu kosztochłonności produkcji, dochód z gospo-darstwa rolniczego wzrósł w badanym okresie o 25%, a więc 9,8% ponad infl ację.
W 2009 r. wynosił 51,4 tys. zł na gospodarstwo. Oznacza to, że dochód w prze-liczeniu na 1 ha wynosił w 2009 r. 1800 zł, a na jedną osobę pełnozatrudnioną 27 tys. zł. Bez uwzględnienia dopłat dochód zmniejszył się o 35% nominalnie i 44% w ujęciu realnym.
W kolejnych latach po integracji z UE oraz po wprowadzeniu dopłat bezpośred-nich w polskim rolnictwie następowało stopniowe podwyższanie poziomu dopłat.
Udział dopłat otrzymywanych w ramach różnych działań WPR wynosił w analizo-wanych gospodarstwach w 2004 r. zaledwie 8,5%. W kolejnych latach wzrastał i w 2009 r. było to już 54% (rys. 53). Mnejszy udział dopłat w dochodzie w 2007 roku wynikał z wyjątkowo korzystnych w tym roku cen zbóż i związanych z tym wyż-szych dochodów gospodarstw.
9%
34%
39%
28%
51% 54%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
2004 2005 2006 2007 2008 2009
lata
Rysunek 53. Poziom dotacji w dochodzie gospodarstwa rolniczego średnio dla badanej grupy gospo-darstw w latach 2004–2009
Źródło: Badania własne.