Pojęcie, rodzaje i źródła ryzyka

Ryzyko ekonomiczne to możliwość powstania nieprzewidzianych odchyleń od zamie-rzonych efektów związanych z podjęciem i realizacją decyzji w jednostce gospodar-czej. Pojęcie ryzyka związane jest z terminem niepewność. Jak podkreśla Józwiak, już w latach dwudziestych XX w. zaproponowano fundamentalne rozróżnienie ryzyka i niepewności. Z ryzykiem mamy do czynienia wtedy, gdy niepewność płynącą z bra-ku kompletnej informacji (umożliwiającej oszacowanie sbra-kutków decyzji) można objąć rachunkiem uwzględniającym stopień prawdopodobieństwa wystąpienia określonych zdarzeń. Przed ryzykiem istnieje możliwość ubezpieczenia (Józwiak 1998). Towarzy-stwa ubezpieczeniowe mogą np. wykonać badania dotyczące prawdopodobieńTowarzy-stwa wystąpienia na danym terenie powodzi lub pożaru oraz przeciętnych strat. Na pod-stawie tych danych mogą następnie ustalić opłaty za ubezpieczenie. Jak podkreśla się w literaturze, ryzyko jest nieodłączną cechą każdej aktywności człowieka i jest zwią-zane głównie z decyzjami podejmowanymi przez ludzi w sytuacjach, kiedy brak jest pewności co do efektów (skutków) podjętych decyzji (Majewski i in. 2008).

Biorąc za podstawę kryterium zasięgu oddziaływania, wyodrębnia się najczę-ściej: ryzyko specyfi czne – odnoszące się do pojedynczych podmiotów gospodar-czych, ryzyko wspólne – występujące w skali mezogospodarczej i ryzyko systemo-we, które występuje w skali makro i obejmujące zdarzenia oddziałujące potencjalnie na ogół podmiotów gospodarczych. Syntetyczne zestawienie rodzajów ryzyka we-dług przyczyn i zasięgu oddziaływania przedstawiono w tabeli 23.

Nieco odmienne podejście do defi niowania i klasyfi kowania ryzyka w agrobiz-nesie przedstawiają Khols i Uhl (1990). Wyodrębniają oni ryzyko rynkowe, które traktują jako nieodłączny element własności dóbr, który nie może być wyelimino-wany. Ryzyko rynkowe tworzą:

ryzyko zniszczenia produktu – wynikające z zagrożeń naturalnych, takich jak ogień, woda, szkodniki itp.;

ryzyko zmniejszenia wartości produktu wynikające z: (a) pogorszenia jakości, (b) zmian cen z powodu zmian preferencji nabywców, zmian w sytuacji poda-żowej lub zmian w ogólnej sytuacji biznesowej i gospodarczej.

‹

‹

Tabela 23. Kategorie ryzyka w rolnictwie i ich charakterystyka wg kryterium zasięgu oddziaływania Rodzaj ryzyka Mikro (specyfi czne,

idiosynkratyczne) Mezo (wspólne) Makro (systemowe) Rynkowe/

/Cenowe –

Zmiana cen ziemi, nowe wymogi prze-mysłu spożywczego

Zmiany cen produktów i środków do produkcji wywołane szokami, polityką handlową, nowymi

Powodzie, susze, plagi, choroby zakaźne, technologie

Finansowe Zmiany w dochodach

spoza gospodarstwa – Zmiany stóp procentowych i warto-ści aktywów fi nansowych

Zmiany w: polityce regionalnej i krajowej, przepisach, regulacjach dotyczących ochrony środowiska, płatnościach dla rolnictwa

Źródło: Managing Risk in Agriculture: A Holistic Approach. OECD, Paris 2009 oraz E. Majewski, P. Sulewski, A. Wąs, Ł. Cygański. Czynniki ryzyka i strategie zarządzania przedsiębiorstwem rolni-czym w kontekście uwarunkowań polskiego rolnictwa. (w:) Zarządzanie ryzykiem cenowym a możli-wości stabilizowania dochodów producentów rolnych. IERiGŻ-PIB, Warszawa 2008.

Ryzyko związane jest z większością rodzajów działalności człowieka. Jednak działalność rolnicza jest szczególnie podatna na ryzyko. Wynika to z tego, że rol-nicy mogą zarządzać tylko pewną częścią procesu produkcji. Warunki naturalne, mające istotne znaczenie w produkcji rolniczej, są poza kontrolą rolników. Głównie produkcja roślinna uzależniona jest od warunków pogodowych. Powoduje to, że rentowność produkcji zmienia się z roku na rok, a ekstremalne zjawiska pogodowe, takie jak mróz, susze, powodzie i burze, mogą poważnie wpływać na wielkość plo-nów i zbiorów w rolnictwie. W produkcji żywności ważną rolę odgrywają również warunki sanitarne i fi tosanitarne, a szkodniki i choroby mogą często powodować znaczne straty w produkcji. Postęp technologiczny pozwolił producentom rolnym na zwiększenie stopnia, w jakim mogą zarządzać wpływem czynników naturalnych.

Jednak produkcja rolna pozostaje ciągle znacznie bardziej zmienna niż produkcja przemysłowa.

Typowe zmiany w produkcji rolnej skutkują wahaniami cen produktów roślin-nych i zwierzęcych. W praktyce okazuje się, że specyfi czne cechy podaży i popytu na produkty rolne i artykuły spożywcze, w tym szczególnie niska cenowa elastyczność, powodują znacznie silniejsze wahania ich cen niż ma to miejsce przy produktach pochodzenia przemysłowego. W przypadku podaży długi okres produkcyjny powo-duje brak możliwości dostosowania dostaw w reakcji na zmiany cen. Po stronie popytu podstawowy charakter dóbr żywnościowych skutkuje również niską

ceno-wą elastycznością. W związku z ograniczoną wrażliwością cenoceno-wą popytu i podaży w rolnictwie konieczne są znaczne zmiany cen, które przywrócą równowagę rynku do stanu wyjściowego. Należy również podkreślić, że niektóre rynki rolne wyka-zują cykliczne wahania cen wynikające z opóźnionych reakcji podaży w stosunku do zmian cen (np. cykl świński). Z tych względów każdy rynek krajowy, który nie dopuszcza importu surowców rolnych, na ogół wykazuje znaczącą zmienność ceno-wą. W literaturze zestaw czynników wpływających na zmiany cen na rynku rolnym uzupełnia się o uwarunkowania o charakterze psychologicznym. Jak podkreślają Hamulczuk i Rembisz (2008), czynniki o charakterze psychologicznym rodzą się pod wpływem czynników produkcyjnych i rynkowych i w konsekwencji powodują masowe, nieracjonalne decyzje rolników jako grupy, choć na płaszczyźnie indywi-dualnej każdy z nich zachowuje się w sposób racjonalny. Prowadzi to do jeszcze większej zmienności cen.

W handlu międzynarodowym wahania cen wydają się być jeszcze bardziej wi-doczne. Wynika to z występowania na światowych rynkach surowców rolnych sto-sunkowo niewielkiej grupy globalnych producentów i dodatkowo z faktu znacznej izolacji wielu rynków krajowych. Problem znacznej zmienności światowych cen produktów roślinnych ilustruje rysunek 41.

Rysunek 41. Zmiany światowych cen produktów roślinnych od styczna 1990 do lipca 2013 r.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie World Food Situation, FAO, http://www.fao.org/worldfood-situation/foodpricesindex/en/ [dostęp 12.08.2013].

Problem ryzyka cenowego dotyczy głównie produkcji roślinnej, w nieco mniej-szym stopniu produkcji zwierzęcej. Wynika to z możliwości większej kontroli przez producentów rolnych warunków produkcji zwierzęcej. Z drugiej jednak strony ryn-ki produktów pochodzenia zwierzęcego są szczególnie podatne na utratę zaufania

konsumentów. Warunki sanitarne, choroby uderzają w cały sektor i mogą być po-wodem spadku popytu zgłaszanego przez konsumentów (np. choroba wściekłych krów). Na rysunku 42 przedstawiono zmiany cen produktów mięsnych i mleczar-skich na rynkach światowych.

Rysunek 42. Zmiany światowych cen produktów zwierzęcych od stycznia 1990 do lipca 2013 r.

Źródło: Jak na rysunku 41.

Zmienność produkcji rolnej i wynikające z niej stosunkowo duże wahania cen stanowią rodzaj ryzyka, który jest specyfi czny dla rolnictwa. Rolnicy jednak są na-rażeni na znacznie szerszy zbiór zagrożeń. Wymienić tu należy w szczególności zmiany cen nakładów wykorzystywanych w produkcji rolnej. W ostatnich latach odnosiło się to szczególnie do cen paliw i nawozów. Zmiany makroekonomiczne w ostatnich kilku latach, związane z globalnym kryzysem fi nansowym, również mają znaczenie dla produkcji rolniczej, chociaż oddziaływanie to jest mniej znaczą-ce niż w innych sektorach gospodarki. Popyt na żywność jest bowiem mniej zależny od zmian dochodu niż popyt na większość towarów przemysłowych i usług. Różnice kursowe czy wahania stóp procentowych są szczególnie mocno odczuwalne przez producentów rolnych, którzy eksportują swoje wyroby oraz fi nansują działalność przy wykorzystaniu kredytów. Rodzajem ryzyka, na które narażona jest branża rolna mogą być również nieprzewidywalne zmiany polityki rolnej.

Wśród różnych zagrożeń, na które narażeni są producenci rolni, zmienność wiel-kości produkcji oraz wahań cen rynkowych są uznawane za najważniejsze. Wiele badań sondażowych potwierdza ten pogląd. W tabeli 24 przedstawiono zestawienie porównawcze wyników badań dotyczących identyfi kacji głównych źródeł ryzyka w rolnictwie.

Tabela 24. Porównanie badań identyfi kujących główne źródła ryzyka postrzegane przez rolników (1 – najważniejsze)

Autorzy Coble i in.

(2005) Ranking z pięciu największych zagrożeń postrzeganych przez rolników

Ryzyko produkcyjne 2 2 1

Choroby 4 2 5 2

Źródło: Managing Risk in Agriculture: A Holistic Approach. OECD, Paris 2009.

Badania empiryczne dotyczące postrzegania przez rolników głównych źródeł ryzyka wykazują, że rolnicy są zaniepokojeni przede wszystkim ryzykiem produk-cyjnym i ryzykiem zmian cen produktów rolnych. Ryzyko cenowe zajmuje we wszyst-kich badaniach jedną z najwyższych pozycji. Zmienność międzynarodowych rynków surowców rolnych w ostatnich latach potęguje te obawy. Należy przypuszczać, że zmienność cen produkcji rolnej jest i najprawdopodobniej pozostanie głównym pro-blemem w zarządzaniu ryzykiem na rynku rolnym. Wahania cen w rolnictwie i w sek-torze spożywczym są poważnym problemem we wszystkich częściach świata.