Ewolucja systemu ubezpieczeń gospodarczych w rolnictwie polskim – stan i perspektywy
6.3. Ubezpieczenia upraw rolnych i zwierząt gospodarskich
Charakter szczególny ma ustawa z dnia 7 lipca 2005 r. o dopłatach do ubezpie-czeń upraw rolnych i zwierząt gospodarskich jako ważna i aktualna podstawa praw-na ubezpieczeń w rolnictwie. Przepisy tej ustawy określały, w pierwszej jej wer-sji – przed kolejnymi i dość licznymi nowelizacjami, maksymalny poziom dopłat z budżetu państwa do składek płaconych przez rolników na ubezpieczenie w wyso-kości 40% dla produkcji roślinnej oraz 50% dla produkcji zwierzęcej. Przedstawiony w omawianej ustawie katalog dopłat nie był pełny, nie przewidywano bowiem dopłat np. dla producentów owoców miękkich, chmielu tytoniu czy drobiu. Ustawa nie doty-czyła rolników zajmujących się uprawami sadowniczymi i warzywnymi. Ustawowo dotowane ubezpieczenie swym zakresem obejmowało jedynie podstawowe kierunki produkcji. W założeniu ustawa miała upowszechnić podstawową ochronę ubezpie-czeniową, a także ograniczyć wielkości dopłat z budżetu państwa do samej produkcji rolnej oraz zoptymalizować poziom dopłat do składek ubezpieczeniowych26.
Akcesja Polski do Unii Europejskiej, a następnie zakończenie w dniu 30 kwiet-nia 2007 r. okresu dostosowawczego i tym samym wygaśnięcie możliwości wyko-rzystywania wielu narzędzi narodowych form pomocy dla rodzimego rolnictwa27 spowodowały konieczność opracowania nowych form wsparcia, zgodnych z roz-wiązaniami unijnymi. Komisja Europejska pismem z dnia 19 grudnia 2005 r. znak D-40646 zwróciła się do Polski o dokonanie zmian w przedłożonym przez nasz kraj systemie dopłat do ubezpieczeń upraw rolnych i zwierząt gospodarskich, polega-jących na wyłączeniu z tego systemu ryzyka ognia i eksplozji. Jako uzasadnienie potrzeby zmian Komisja Europejska wskazała na Wytyczne Wspólnoty w sprawie pomocy państwa w sektorze rolnictwa (200/C 28/02), wyjaśniając jednocześnie, iż ryzyko ognia i eksplozji powinno wchodzić w zakres ubezpieczenia handlowe-go28. W związku z zaistniałą potrzebą zaproponowano nieodzowne zmiany w ustawie z dnia 7 lipca 2005 r. o dopłatach do ubezpieczeń upraw rolnych i zwierząt gospo-darskich (Dz.U. nr 150, poz. 1249). W wyniku wielu działań podjętych przez grupę roboczą Polskiej Izby Ubezpieczeń oraz po pouczających doświadczeniach z 2006 r., w kwietniu 2007 r. weszła w życie nowelizacja ustawy z 2005 r. o dopłatach do
26 Zdaniem autorów projektu ustawy, niski stopień upowszechnienia ubezpieczeń w rolnictwie powo-duje w sytuacji nieprzewidywalnych zdarzeń losowych konieczność uruchamiania różnych form po-mocy dla poszkodowanych producentów rolnych ze środków budżetu państwa lub budżetu jednostek zaliczanych do sektora fi nansów publicznych. Por. „Uzasadnienie do rządowego projektu ustawy o dopłatach do ubezpieczeń upraw rolnych i zwierząt gospodarskich” – druk sejmowy nr 4081 z dnia 02.06.2005 r.
27 Łuczak P. Co i na jak długo zostało ze wsparcia krajowego? Top Agrar Polska nr 3/2006.
28 „Uzasadnienie do projektu ustawy o zmianie ustawy o dopłatach do ubezpieczeń upraw rolnych i zwierząt gospodarskich” – druk sejmowy nr 448 z dnia 16 marca 2006 r.
ubezpieczeń upraw rolnych i zwierząt gospodarskich. Przepisy te zostały zawarte w akcie, któremu nadano nazwę „Ustawa o ubezpieczeniu upraw rolnych i zwierząt gospodarskich”.
Głównymi przesłankami wprowadzenia poprawek były sygnały otrzymywane z Komisji Europejskiej, polegające głównie na wyłączeniu stosowania dopłat do składek z tytułu zawarcia umów ubezpieczenia od ryzyka wystąpienia szkód spo-wodowanych przez ogień i eksplozję, oraz zarówno z zakładów ubezpieczeń, jak i środowisk rolniczych. Jako główne przeszkody w zawieraniu ubezpieczeń dotowa-nych wskazano konieczność ubezpieczania wielu rodzajów ryzyka w pakiecie, brak możliwości elastycznej taryfi kacji składek przez ubezpieczycieli oraz brak wspar-cia budżetu państwa w przypadku wystąpienia szkód katastrofi cznych. Okazało się również, że znalezienie pokrycia reasekuracyjnego, zwłaszcza na ryzyko suszy, było ograniczone lub niemożliwe, ponieważ pojawiał się istotny problem związany z niejasną interpretacją defi nicji ryzyka suszy. Na etapie prac nad drugą nowelizacją ustawy z dnia 7 lipca 2005 r. większość istotnych ograniczeń systemowych ustawy udało się rozwiązać.
Zgodnie z ustawą z dnia 7 marca 2007 r., ochroną ubezpieczeniową mogły być objęte zboża, rzepak, rzepik, kukurydza, buraki cukrowe, rośliny strączkowe, wa-rzywa gruntowe, drzewa i krzewy owocowe, truskawki, chmiel i tytoń.
Uprawy rolne mogły być ubezpieczone od ryzyka: huraganu, powodzi, desz-czu nawalnego, gradu, pioruna, lawiny, osunięcia się ziemi, suszy, ujemnych skut-ków przezimowania, przymrozskut-ków wiosennych. Umowa ubezpieczeniowa zawar-ta z ubezpieczycielem mogła obejmować wszystkie lub wybrane przez producenzawar-ta rodzaje ryzyka.
W myśl ustawy z dnia 7 marca 2007 r. dopłaty z budżetu państwa wynoszą odpowiednio29:
do produkcji roślinnej – do 60%, ale nie mniej niż 50% składki z tytułu ubez-pieczenia upraw, jeżeli określone przez zakłady ubezpieczeń stawki taryfowe ubezpieczenia nie przekraczają:
przy ubezpieczeniu upraw zbóż, kukurydzy, rzepaku jarego, rzepiku, ziem-niaków lub buraków cukrowych – 3,5% sumy ubezpieczenia upraw;
przy ubezpieczeniu rzepaku ozimego, warzyw gruntowych, chmielu, tyto-niu, drzew i krzewów owocowych, truskawek lub roślin strączkowych – 5%
sumy ubezpieczenia;
29 Ustawa z dnia 7 marca 2007 r. o zmianie ustawy o dopłatach do ubezpieczeń upraw rolnych i zwierząt gospodarskich oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 49, poz. 328).
a) b)
do produkcji zwierzęcej – 50%, ale nie mniej niż 40% składki z tytułu ubez-pieczenia zwierząt, o których mowa w ustawie (bydło, konie, owce, kozy, drób i świnie), jeżeli określone przez zakłady ubezpieczeń stawki taryfowe ubezpie-czenia nie przekraczają 0,5% sumy ubezpieubezpie-czenia.
Zakłady ubezpieczeniowe mogą określić stawki taryfowe ubezpieczeń wyższe niż określone w ustawie. Gdy stawki taryfowe są wyższe, ale nie przekraczają 6%
sumy ubezpieczenia, dopłaty do składek przysługują w wysokości określonej przez ustawodawcę.
Ubezpieczenie upraw rolnych z dopłatą do składki jest ubezpieczeniem od ry-zyka katastrofi cznego, które zapewnia ochronę w sytuacji, kiedy zostaje zachwiana kondycja fi nansowa producenta rolnego. Ubezpieczyciel będzie wypłacał odszkodo-wanie, jeżeli szkody w plonie głównym wyniosą co najmniej 30%.
Ustawa z dnia 7 marca 2007 r. miała zachęcić rolników i fi rmy ubezpieczeniowe do zawierania umów chroniących przed skutkami wystąpienia klęsk żywiołowych.
Dopłaty do ubezpieczeń upraw rolnych i zwierząt gospodarskich będą wypłacane tym fi rmom, które zawrą odpowiednie umowy z Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
W 2007 r. w systemie z dopłatami uczestniczyły 4 fi rmy ubezpieczeniowe: Powszech-ny Zakład Ubezpieczeń S.A. w Warszawie, Towarzystwo Ubezpieczeń Allianz Polska S.A. w Warszawie, Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych „TUW” w Warszawie, Concordia Polska Towarzystwo Ubezpieczeń Wzajemnych w Poznaniu.
Od dnia 1 lipca 2008 r. zaczęły obowiązywać zapisy ustawy mówiące o obo-wiązku zawarcia umowy ubezpieczenia upraw rolnych przez rolnika. Obowiązek ubezpieczenia od ryzyka szkód wywołanych przez grad, powódź, ujemne skutki przezimowania lub przymrozki wiosenne dotyczy 50% powierzchni upraw w go-spodarstwie rolnym.
Do kontroli spełniania przez rolników wcześniej wymienionych postanowień ustawodawca zobowiązał Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny. Kara dla rolni-ka, który nie spełni obowiązku ubezpieczenia, wyniesie 2 EUR/ha. Opłata za nie-spełnienie obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia obowiązkowego będzie wno-szona na rzecz gminy właściwej ze względu na miejsce zamieszkania lub siedzibę rolnika. Sankcje te nie będą stosowane wobec rolników w przypadku:
niezawarcia przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi umów w sprawie dopłat do ubezpieczeń upraw rolnych i zwierząt gospodarskich;
gdy rolnik nie zawrze umowy ubezpieczenia obowiązkowego z powodu pi-semnej odmowy przez co najmniej dwa zakłady ubezpieczeń, które zawarły z ministrem właściwym do spraw rolnictwa umowy w sprawie dopłat, w szcze-gólności z powodu zaoferowania ubezpieczenia w stawkach taryfowych prze-kraczających 6% sumy ubezpieczenia.
Obowiązująca ustawa z dnia 25 lipca 2008 r.
Dnia 8 sierpnia 2008 r. weszła w życie kolejna nowelizacja ustawy z dnia 7 lipca 2005 r., która wprowadziła wiele zmian. Podstawowym celem wprowadzenia zmian było usprawnienie systemu ubezpieczeń w rolnictwie przez doprecyzowanie przepi-sów już istniejących. Ograniczono dopłaty państwa do ubezpieczenia upraw od strat spowodowanych zjawiskami klimatycznymi do wysokości 50% kosztów składek.
Dopłaty będą dostosowane do limitu określonego w rozporządzeniu Komisji (WE) nr 1857/2006 w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu w odniesieniu do pomocy państwa dla małych i średnich przedsiębiorstw prowadzących działalność związaną z wytwarzaniem produktów rolnych oraz zmieniającym rozporządzenie nr 70/2001.
Dotychczas dopłaty wynosiły do 60%, ale nie mniej niż 50% składki z tytułu ubez-pieczenia upraw.
Nowelizacja ustawy wprowadziła możliwość zawarcia przez producenta rol-nego umowy ubezpieczenia na wszystkie lub wybrane rodzaje ryzyka. Oznacza to, że rolnicy nie muszą już, tak jak dotychczas, nabywać polisy na 5 rodzajów ryzyka, ale mogą tylko na jedno. Został również obniżony próg tzw. franszyzy integralnej.
Oznacza to, iż odszkodowania za zniszczenia zakład ubezpieczeń będzie wypłacał rolnikom w przypadku szkód w plonie głównym, wynoszących co najmniej 10%, spowodowanych przez huragan, powódź, deszcz nawalny, grad, piorun, osunię-cie się ziemi, lawinę, ujemne skutki przezimowania i przymrozki wiosenne oraz w przypadku szkód wynoszących co najmniej 25% spowodowanych przez suszę.
Dotychczas rolnik mógł starać się o odszkodowanie, jeżeli w wyniku klęski stra-cił 30% plonów. Zakłady ubezpieczeń będą mogły pomniejszyć odszkodowanie o udział własny poszkodowanego wynoszący nie więcej niż 10% wartości szkody.
Dotychczas odszkodowanie za szkody mogło być pomniejszane o nie więcej niż 20% wartości tych szkód.
Kolejną istotną zmianą wprowadzoną przez ustawę z dnia 25 lipca 2008 r. było przyznanie dopłat z budżetu państwa do ubezpieczeń upraw rolnych właścicielom gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 300 ha oraz rozszerzenie składu Ko-misji do spraw Oceny Ofert złożonych przez zakłady ubezpieczeń o przedstawiciela rolników reprezentowanych przez Krajową Radę Izb Rolniczych.
Ustawodawca doprecyzował i wskazał również Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy w Puławach jako jednostkę, która będzie prowadziła monitoring suszy. Zostało poprawione i dostosowane do używanej w meteorologii terminologii i metodyki określenie okresu, za który jest ogłaszany klimatyczny bilans wodny oraz sprecyzowano termin jego ogłoszenia.
Termin ogłoszenia będzie przesunięty o 10 dni ze względu na większą liczbę
sta-cji przekazujących dane o opadach do Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej oraz konieczność podawania szczegółowych danych dotyczących wskaźników kli-matycznego bilansu wodnego.
Doprecyzowano także dotychczasowe przepisy dotyczące warunków obowiąz-kowego ubezpieczenia rolników, którzy otrzymują płatności bezpośrednie do gruntów rolnych. Producent rolny, który uzyskał płatności bezpośrednie w roku poprzednim, ma obowiązek ubezpieczenia co najmniej 50% powierzchni upraw zbóż, kukurydzy, rzepaku, rzepiku, chmielu, tytoniu, warzyw gruntowych, drzew i krzewów owoco-wych, truskawek, ziemniaków, buraków cukrowych lub roślin strączkowych od ich zasiewu lub wsadzenia do ich zbioru od ryzyka wystąpienia szkód spowodowanych przez powódź, suszę, grad, ujemne skutki przezimowania lub przymrozki wiosenne.
Karą dla rolnika, który nie spełni obowiązku ubezpieczenia, jest kwota stanowiąca równowartość 2 EUR/ha. Opłata za niespełnienie obowiązku zawarcia umowy ubez-pieczenia obowiązkowego będzie wnoszona na rzecz gminy właściwej ze względu na miejsce zamieszkania lub siedzibę rolnika. Należy podkreślić to, iż niezawarcie przez rolników umów ubezpieczenia upraw rolnych nie będzie miało wpływu na ubieganie się przez nich o płatności bezpośrednie.
Wprowadzenie obowiązku ubezpieczenia upraw rolnych było konieczne w związku z unijnym obowiązkiem posiadania polis ubezpieczenia 50% upraw rolnych przez rolników, którzy będą ubiegać się o inne formy wsparcia z budżetu krajowego w przypadku wystąpienia klęsk. Obowiązek dotyczy ubiegających się o wsparcie poczynając od 2010 r.
W budżecie na 2011 r. przewidziano 200 mln zł na ubezpieczenia upraw rolnych i zwierząt gospodarskich. Ubezpieczyciele zgłosili 134 mln zł limitu dopłat. Ubez-pieczyciele zadeklarowali objęcie ochroną ubezpieczeniową 4,75 mln ha upraw rol-nych oraz 560 tys. sztuk zwierząt gospodarskich. Umowy w sprawie ubezpieczeń z dopłatami realizowały Concordia TUW, HDI Asekuracja, PZU oraz TUW „TUW”.
W latach 2012 i 2013 były to już 3 fi rmy.
Perspektywa zmian w ochronie ubezpieczeniowej rolnictwa Nowelizacja ustawy o ubezpieczeniach upraw rolnych i zwierząt gospodarskich na-stąpi w 2014 r.30 Początkowo zamierzano przedstawić projekt nowelizacji w 2013 r.
Projekt miał obejmować nowe zasady dopłat do ubezpieczeń rolniczych z udziałem środków europejskich, w ramach II fi laru Wspólnej Polityki Rolnej.
30 Andrzej Butra, podsekretarz stanu w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi, przekazał tę informa-cję członkom Sejmowej Komisji Rolnictwa.
Proponowane, nowe rozwiązanie dotyczące zarządzania ryzykiem w produkcji rolniczej ma trzyfi larową konstrukcję31. Pierwszy fi lar to ubezpieczenia oparte na dotychczasowych schematach ubezpieczeń dotowanych oraz rozwiązaniach fi nan-sowanych ze środków Unii Europejskiej. Dotychczasowy system ubezpieczeń do-towanych, fi nansowany ze środków krajowych, dotyczyłby tych zdarzeń, w których straty nie przekraczają 30% dochodów gospodarstwa. Straty powyżej 30% dochodu wywołane zjawiskami katastrofi cznymi, np. suszą, fi nansowane byłyby ze środków pochodzących z II fi laru WPR. Drugi fi lar tworzyłyby fundusze wzajemnego wspar-cia, których celem działania byłoby pokrywanie strat wywołanych przez zdarzenia nieubezpieczalne, np. incydenty środowiskowe czy choroby zwierząt. Trzeci fi lar to fundusz stabilizacji dochodu, który wymaga podjęcia działań w zakresie obliczania dochodowości w rolnictwie w Polsce. W przypadku narzędzi stabilizujących dochód zakłada się ryczałtową formę płatności, która będzie wiązała się z brakiem szcze-gółowego wyliczania poniesionych strat. Będzie natomiast uwzględniała specyfi kę działania danego podmiotu.
6.4. Zakończenie
Brak stabilności rozwiązań dotyczących ubezpieczeń w sektorze rolnym, a także planowane ich powiązanie z działaniami w ramach Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej zapewne nie wpłyną pozytywnie na zmniejszenie awersji rolników do ubezpieczeń. Oczekują oni przede wszystkim możliwości wyboru ochrony przed ryzykiem, którego realizacja znacząco oddziałuje na poziom dochodu. Ciągłe zmia-ny zasad funkcjonowania ubezpieczeń upraw nie mają pozytywnego wpływu na ich rozpowszechnienie.
31 Łyskawa K. (2013). Modyfi kacja systemu ubezpieczeń upraw w Polsce – odpowiedź na wyzwania w zakresie zarządzania ryzykiem i ubezpieczeń w gospodarstwach rolnych (www.efrwp.pl).