Powiązania gospodarstw z rynkiem – poziom produkcji towarowej i towarowość produkcji
4.2. Tendencje zmian w produkcji towarowej i towarowości produkcji w dziale produktów roślinnychprodukcji w dziale produktów roślinnych
W miarę rozwoju społeczeństw funkcjonowanie gospodarstw rolniczych coraz bar-dziej traci pierwotny charakter. Nie tak odległy był okres, kiedy wytwarzało ono przeważającą część proponowanych na rynek produktów żywnościowych. W miarę upływu czasu staje się jednak dostawcą głównie surowców do produkcji żywności.
Rośnie więc udział produkcji towarowej w globalnej produkcji rolniczej. Wzrost war-tości sprzedaży zależy od wielu czynników, m.in. może mieć swoje źródło w zwiększa-niu wolumenu produkcji ogółem. Zmiany w produkcji roślinnej globalnej i towarowej w latach 2004–2010 zaprezentowano na rysunku 30.
Zaprezentowane wyniki wskazują, iż zmiany w poziomie produkcji towarowej nie zawsze były zbieżne ze zmianami wartości produkcji globalnej. Przykładowo w latach 2006–2007 zanotowano wzrost wartości produkcji globalnej o 38%, nato-miast towarowa produkcja roślinna zwiększyła się o 18%. Podobnie w latach 2008–
–2009 produkcja towarowa nie zmieniała się proporcjonalnie do zmian produkcji globalnej (spadek wartości produkcji globalnej o około 10%, produkcji towarowej jedynie o 2%). Może to świadczyć o tym, iż poziom sprzedaży uzależniony jest także od innych czynników i decyzji podejmowanych przez rolnika, związanych np.
z przeznaczaniem większej części produkcji na zużycie wewnętrzne. Zmieniać się wtedy będzie towarowość produkcji w gospodarstwie.
Rysunek 30. Zmiany poziomu produkcji roślinnej globalnej i towarowej w latach 2004–2010 Źródło: Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich, GUS 2007, 2008, Rocznik Statystycz-ny Rolnictwa, GUS 2011.
Jak już wspomniano, towarowość produkcji ustalamy jako udział produkcji towarowej w wartości produkcji globalnej. W produkcji roślinnej jest ona liczona jako udział towarowej produkcji roślinnej w globalnej produkcji roślinnej, natomiast w zwierzęcej jako stosunek towarowej produkcji zwierzęcej do globalnej zwierzęcej.
Obserwacja zmian sytuacji w polskim rolnictwie w okresie powojennym po-zwala stwierdzić, że wystąpił znaczny wzrost towarowości rolnictwa (Noniewicz 1996). W latach 50. i 60. ubiegłego wieku jej poziom kształtował się w granicach 35–38%. Dopiero w latach 70. przekroczył próg 40%, a w kolejnych systematycznie wzrastał do około 60% w 1990 r. (Gołębiewska 2000). Po spadku w początko-wych latach okresu transformacji (o około 10 punktów procentopoczątko-wych w latach 1990–1995) można stwierdzić, iż od 1996 r. znów nastąpiła tendencja wzrostowa (Gołębiewska 2010). Zmiany w poziomie towarowości produkcji rolniczej ogó-łem oraz w towarowości produkcji roślinnej i zwierzęcej w analizowanym okresie zaprezentowano na rysunku 31.
Przedstawione wyniki wskazują, iż zmiany w towarowości produkcji ogółem kształtują się podobnie jak w przypadku towarowości produkcji roślinnej. Może to wskazywać na silną zależność zmian od sprzedaży produktów roślinnych ze wzglę-du na to, iż sprzedaż prowzglę-duktów zwierzęcych kształtuję się na w miarę stabilnym poziomie (różnica 3 punktów procentowych), natomiast w produkcji roślinnej zmia-ny w badazmia-nym okresie wynosiły 10 punktów procentowych. Towarowość
produk-cji zwierzęcej generalnie dwukrotnie przekraczała poziom towarowości produkproduk-cji roślinnej. Jest to zrozumiałe, gdyż produkty roślinne w większej części mogą być przeznaczane na zużycie wewnętrzne, np. na pasze w produkcji zwierzęcej. Udział produktów roślinnych w sprzedaży jest także w większym stopniu uzależniony od zmian cen na rynku. W sytuacji znacznych zmian cen rolnik zawsze będzie rozwa-żał, co będzie bardziej opłacalne – sprzedaż produktów roślinnych czy zużycie ich w gospodarstwie. Wskazuje to, iż zmiany w towarowości ogółem w rolnictwie, jak i w poszczególnych działach są zależne od ogólnej sytuacji w gospodarce (przede wszystkim zmian cen na surowce rolnicze i środki do produkcji). W mniejszym stop-niu jednak reaguje na te uwarunkowania sprzedaż produktów zwierzęcych. Przykła-dem może być 2006 r., kiedy nastąpił znaczący wzrost towarowości produkcji (do ponad 70%), co było m.in. konsekwencją wzrostu sprzedaży produktów roślinnych ze względu na wzrost cen surowców roślinnych (zbóż, ziemniaków jadalnych, warzyw i owoców). Z kolei w 2007 r. zanotowano spadek towarowości produkcji, co było związane z mniej urodzajnym 2006 r. Przebieg pogody był niekorzystny dla upraw okopowych, natomiast w sierpniu w wielu rejonach kraju wystąpiły silne, nawracają-ce deszcze stwarzająnawracają-ce trudności w zbiorze zbóż (Rolnictwo… 2007).
Wielkość produkcji towarowej, jak i proporcje między jej składnikami w go-spodarstwach są różne z wielu powodów. Spośród nich szczególnie ważna wydaje się zależność od dominujących gałęzi produkcji prowadzonych w gospodarstwie.
Udział produkcji zwierzęcej w wartości produkcji sprzedawanej był zawsze większy,
Rysunek 31. Zmiany towarowości produkcji rolniczej w latach 2004–2010
Źródło: Obliczenia własne na podstawie Roczników Statystycznych GUS, 2007, 2008, 2011.
chociaż występowały okresy wzrostu produkcji roślinnej towarowej. Znów wskazu-je to na zależność rodzajów sprzedawanych produktów od sytuacji na rynku. Wzrost towarowości jednego produktu nie oznacza też, że automatycznie zwiększa się ogól-na produkcja towarowa. Udział poszczególnych rodzajów działalności roślinnej jest zróżnicowany pod względem „wkładu” w tworzenie produkcji towarowej (tab. 20).
Tabela 20. Struktura towarowej produkcji roślinnej w latach 2004–2010 wg produktów Wyszczególnienie
Udział (w %) głównych produktów roślinnych w produkcji towarowej w latach
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Zboża, w tym 14,2 10,9 10,3 14,3 14,3 13,5 13,6
pszenica 7,4 5,2 5,5 6,7 6,7 6,3 6,7
żyto 2,2 1,5 1,4 2,2 2,4 1,9 1,9
jęczmień 1,3 1,2 1,2 1,6 1,5 1,5 1,5
Ziemniaki 2,8 2,6 5,0 4,6 3,0 4,0 3,8
Przemysłowe, w tym 9,0 8,7 7,9 8,7 8,3 9,6 8,5
buraki cukrowe 5,1 4,9 3,2 3,4 2,4 3,4 2,7
Pozostałe rośliny* 17,9 16,5 18,7 15,7 19,7 16,6 18,3
Produkcja towarowa:
– roślinna 43,9 38,7 41,9 43,3 45,3 43,7 44,2
– zwierzęca 56,1 61,3 58,1 56,7 54,7 56,3 55,8
* Grupa „Pozostałe rośliny” obejmuje również owoce i warzywa
Źródło: Roczniki Statystyczne Rolnictwa i Obszarów Wiejskich 2006–2008, Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2012.
Największym udziałem charakteryzowały się zboża, wśród których domino-wała pszenica. Jęczmień oraz żyto stanowiły niewielki odsetek w produkcji to-warowej i ich udział w kolejnych latach analizowanego okresu kształtował się na zbliżonym poziomie (około 1–2%). Kolejnym produktem wnoszącym znaczny
„wkład” w tworzenie produkcji towarowej były rośliny przemysłowe. Zaliczamy do nich buraki cukrowe, rośliny oleiste (rzepak, rzepik, mak, słonecznik, soja, gorczyca i od 2003 r. len oleisty), włókniste (len, konopie) i inne przemysłowe (tytoń, chmiel, cykoria). Wśród nich największy odsetek stanowiły buraki cukrowe, chociaż w badanym okresie ich udział zmniejszył się prawie dwukrotnie. W grupie
„Pozostałe rośliny” największy udział zajmowały owoce i warzywa, które stanowiły po kilka procent w strukturze produkcji towarowej, ponieważ jednak nie były pod-stawą badań, nie zostały ujęte w analizie. Towarowość poszczególnych produktów roślinnych była także zróżnicowana (tab. 21). Wynika to głównie z przeznaczenia produktów roślinnych w zależności od kierunku produkcji w gospodarstwach na pasze lub na sprzedaż.
Tabela 21. Towarowość produktów roślinnych w latach 2004–2010
Wyszczególnienie Towarowość produkcji (w %) głównych surowców roślinnych w latach
2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Zboża w tym: 45,0 47,2 48,4 41,1 43,9 53,2 54,2
pszenica 63,3 64,2 71,9 56,8 58,0 67,0 66,6
żyto 51,7 55,4 55,1 52,1 58,2 66,2 66,4
jęczmień 31,1 39,6 37,3 32,1 33,8 46,1 42,0
Ziemniaki 31,5 35,7 50,8 46,2 42,0 52,9 52,2
Przemysłowe w tym: 94,6 96,4 96,3 95,7 92,2 96,0 96,0
buraki cukrowe 97,1 99,5 100,0 99,9 98,3 100,0 98,8
Pozostałe* 39,4 36,8 47,4 37,5 40,2 37,6 38,5
* Grupa „Pozostałe” nie obejmuje owoców i warzyw Źródło: Rocznik Statystyczny Rolnictwa 2008 i 2011.
Najwyższą towarowością z reguły charakteryzowały się rośliny przemysłowe, w tym głównie buraki cukrowe, osiągające prawie 100% sprzedaży. Kolejną rośliną o wysokim poziomie towarowości wśród produktów roślinnych była pszenica, a w latach 2008–2010 także żyto, przy którym udział sprzedaży w wartości produkcji glo-balnej zrównał się z pszenicą. Najmniejszy udział sprzedaży w wytworzonej produkcji zanotowano wśród pozostałych roślin (były to głównie rośliny pastewne, zużywane w większym stopniu na samozaopatrzenie) oraz jęczmienia przeznaczanego na pasze.