Systemy ubezpieczeń w rolnictwie krajów w Unii Europejskiejw Unii Europejskiej

Dyskusje nad przyszłością rolnictwa europejskiego, odbywające się na różnych szczeblach i w różnych instytucjach Parlamentu Europejskiego, dały okazję do przyjrzenia się zapisom Wspólnej Polityki Rolnej, a także reformom wprowadza-nym przez Wspólną Organizację Rynków Rolnych – COM³². Komisja Europejska rozważa wprowadzenie nowych narzędzi, które zapewniłyby ochronę stabilności do-chodów w rolnictwie przez ubezpieczenie. Komunikat Komisji do Rady z 9 marca 2005 r. zarekomendował stworzenie nowego systemu (takiego jak ubezpieczenia od klęsk naturalnych, wsparcie wspólnych funduszy) jako dodatku do istniejących już programów rozwoju wsi. Komisja Europejska uważała, że dla większości podatnych na ryzyko rynków istnieją już systemy ochronne, co wyklucza możliwość wpro-wadzenia ogólnej klauzuli, która zapewniałaby „sieć bezpieczeństwa na wypadek kryzysu na rynku” dla wszystkich organizacji działających na wspólnym rynku. Nie-mniej warto się przyjrzeć wielu problemom dotyczącym określenia poziomu aktyw-ności rządów i samorządów, kwestii reasekuracji, gwarancji rządowych dla ubezpie-czycieli na wypadek wystąpienia szkód na ogromną skalę, a także formy ubezpieczeń:

czy na zasadzie przymusu czy dobrowolności? Ubezpieczenia rolne są problemem złożonym, a poszczególne programy są bardzo zróżnicowane, co sprawia, że bezpo-średnie ich porównanie w różnych krajach jest bardzo trudne. Subsydiowanie

ubez-32 COM – Common Market Organization.

pieczeń jest dozwolone poprzez dopłatę do składek ubezpieczeniowych w myśl art. 12 Rozporządzenia Komisji WE³³. Intensywność pomocy brutto nie może przekroczyć:

a) 80% kosztów składek ubezpieczeniowych, jeżeli w polisie wyszczególnione jest objęcie ubezpieczeniem jedynie strat spowodowanych niekorzystnymi zjawiskami klimatycznymi, które mogą być porównane do klęsk żywiołowych; b) 50% kosztów składek ubezpieczeniowych, jeżeli w polisie wyszczególnione jest objęcie ubezpie-czeniem: strat, o których mowa w literze a), oraz innych strat spowodowanych zja-wiskami klimatycznymi i strat spowodowanych chorobami zwierząt lub roślin albo epidemiami szkodników. Pomoc nie może stanowić bariery w funkcjonowaniu rynku wewnętrznego w zakresie usług ubezpieczeniowych. W krajach członkowskich Unii Europejskiej dominują klasyczne systemy ubezpieczeń: ubezpieczenie od jednego rodzaju ryzyka lub ubezpieczenia łączone i ubezpieczenia plonów. W większości są to systemy ubezpieczeń prywatnych (z wyjątkiem Grecji i Cypru, gdzie ubezpiecze-nie jest publiczne i obowiązkowe) (rys. 44).

Ubezpieczenie od jednego rodzaju ryzyka dotyczy głównie ubezpieczenia od skutków gradu, które jest od wielu lat najbardziej rozpowszechnionym produktem ubezpieczeniowym we wszystkich krajach. W kilku krajach, w szczególności w Bel-gii, Niemczech, Holandii, Wielkiej Brytanii i Irlandii, ubezpieczenie od gradu jest powszechnie dostępnym produktem ubezpieczeniowym. Średnia wysokość składki ubezpieczenia od gradu waha się od 1% dla roślin uprawnych do 18% dla owoców.

W Bułgarii, Czechach, na Węgrzech, w Polsce, Portugalii, na Słowacji, w Sło-wenii i Szwecji dostępne są zarówno ubezpieczenia od jednego rodzaju ryzyka, jak i od rodzajów łączonych. Z reguły ryzyko łączone obejmuje ryzyko gradu, ognia, deszczu i wiatru. Ubezpieczenie plonów zapewnia ochronę przed głównymi rodzaja-mi ryzyka wpływającyrodzaja-mi niszcząco na produkcję, np. przed suszą. Ubezpieczenie od suszy nie jest sprzedawane ani jako jeden rodzaj ryzyka, ani w ramach ubezpiecze-nia od rodzajów łączonych, a jedynie w rozszerzonym ubezpieczeniu plonów od wszelkiego ryzyka. Tak jest w Hiszpanii, we Włoszech, w Austrii, a od niedawna także we Francji. Deszcz w trakcie zbiorów to z kolei ryzyko występujące często w Austrii i Polsce. Krajami o najwyższym ryzyku zmniejszenia dochodu są Portu-galia, Hiszpania, Szwecja, Włochy i Francja. Można stwierdzić, że istnieje duża kore-lacja pomiędzy ryzykiem i produktami ubezpieczeniowymi. Kraje z wyższym współ-czynnikiem ryzyka proponują ubezpieczenia od większej liczby rodzajów ryzyka.

33 Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1857/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. w sprawie stosowania art. 87 i 88 Traktatu w odniesieniu do pomocy państwa dla małych i średnich przedsiębiorstw prowadzących działalność związaną z wytwarzaniem produktów rolnych oraz zmieniające rozporządzenie (WE) nr 70/2001.

Rysunek 44. Rozkład systemów ubezpieczeń w krajach Europy wg danych Komisji Europejskiej³⁴

W krajach z większym zaangażowaniem sektora publicznego w system ubezpieczeń ubezpiecza się częściej takie ryzyko jak susza. We Włoszech, Francji i w Luksem-burgu dobrze rozwinięty jest system ubezpieczeń w rolnictwie, a ochroną objęta jest większość rodzajów ryzyka. W Europie nie istnieje ubezpieczenie dochodów gospo-darstwa i plonów ani ubezpieczenie zysków z plonów oraz ubezpieczenie wskaźnika powierzchni. W Europie jest ubezpieczonych około 23% areału upraw, a przeciętny wskaźnik szkodowości sięga 60–70%. Średnia wysokość składki ubezpieczeniowej waha się w granicach 4%, a dofi nansowanie składek ubezpieczeniowych stanowi

34 Agricultural Insurance Schemes, grudzień 2006, ostatnia aktualizacja luty 2008. http://ec.europa.

eu/agriculture/analysis/external/insurance/index_en.htm

32%, tj. około 500 mln euro³⁵. Kraje, w których funkcjonuje system dofi nansowań do ubezpieczenia ryzyka pojedynczego lub mieszanego to: Portugalia – około 68%

całkowitej składki; subsydia wahają się od 35 do 75%; Austria, Luksemburg i Polska – 50% całkowitej składki; Włochy – od 64 do 67% całkowitej składki; Hiszpania – około 49% całkowitej składki, w tym dofi nansowania regionalne; Francja – od 2005 r. dostępne są także produkty ubezpieczenia plonów, które dotowane są w 35%

(40% dla młodych rolników), oraz Grecja.

Poziom dofi nansowania jest różny nie tylko w poszczególnych krajach, ale tak-że wewnątrz jednego kraju, gdyż zależy on w dużym stopniu od polityki danego kraju co do promowania konkretnego sposobu ochrony, pomocy pewnym wybranym działom rolnictwa lub wprowadzania ułatwień niektórym gospodarstwom z socjo-logicznego punktu widzenia, np. położonym na terenach rozwiniętych, dla młodych rolników, dla kobiet-rolniczek, dla stowarzyszeń, spółdzielni czy grup producenc-kich. Wielka Brytania, Irlandia, Finlandia, Szwecja, Estonia, Dania, Holandia, Bel-gia, Niemcy, Węgry i Bułgaria nie zapewniają żadnego rodzaju dofi nansowania składki ubezpieczeniowej z tytułu ubezpieczeń rolniczych. W wielu krajach rynek ubezpieczeń rolniczych jest obsługiwany przez dwie lub trzy fi rmy ubezpieczenio-we. Rolnicy zobligowani są do wykupu polis ubezpieczenia upraw, by móc skorzy-stać z pomocy państwa w przypadku wystąpienia klęski żywiołowej. Rozporządze-nie Komisji reguluje kwestie pomocy dla poszkodowanych rolników w przypadku klęsk żywiołowych, gdzie szkody w wyniku mrozu, gradu, lodu, deszczu lub suszy przekroczyły 30%³⁶. Niekorzystne zjawisko klimatyczne, które można określić jako klęskę żywiołową, musi być formalnie uznane za klęskę żywiołową przez organy publiczne. Pomoc na rzecz strat spowodowanych niekorzystnymi zjawiskami klima-tycznymi, które mogą być porównane z klęskami żywiołowymi, na zrekompenso-wanie rolnikom strat w roślinach, zwierzętach lub budynkach gospodarskich,

spo-35 Uzyskanie danych o sytuacji ubezpieczeń rolniczych w krajach Unii Europejskiej nie odbywa się drogą bezpośrednią. W danych statystycznych jest bardzo mało informacji na ten temat. Zbiera-nie danych odbyło się więc dwojako: od grupy ekspertów (konsultantów, fi rm ubezpieczeniowych, organizacji publicznych), którzy zgodzili się udzielić takich informacji w ankietach opisanych we wstępie; od członków Komitetu Ubezpieczeń Ryzyka Rolniczego (Agricultural Risks Insurance Committee), Europejskiego Komitetu Ubezpieczeń (Comité Européen des Assurances, CEA). Część informacji zaczerpnięto z dokumentu pod tytułem „Europejski system ubezpieczeń dla ryzyka rolni-czego” („European insurance system for agricultural risks” (CEA 2005a), w którym zawarto wiele bardzo cennych wskazań ilościowych, idealnych do celów porównania sytuacji w różnych krajach członkowskich.

36 Zgodnie z artykułem 2.8) „niekorzystne zjawisko klimatyczne, które może byćporównane do klęski żywiołowej” oznacza warunki pogodowe,takie jak: mróz, grad, lód, deszcz lub susza, któreniszczą ponad 30% średniej rocznej produkcji danegorolnika z ubiegłych trzech lat lub średniej z trzech lat opartej na okresie pięciu ubiegłych lat, z wyłączeniem wartości najwyższej i najniższej Rozporzą-dzenie Komisji (WE) nr 1857/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r.

wodowanych niekorzystnymi zjawiskami klimatycznymi nie może przekroczyć 80 i 90% (pomocy brutto) na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania³⁷. Pomoc powinna być zawsze obniżona o: każdą kwotę otrzymaną w ramach systemu ubezpieczeń oraz koszty nieponiesione z powodu pojawienia się niekorzystnych zja-wisk klimatycznych. Od dnia 1 stycznia 2010 r. zaoferowane odszkodowanie musi być zmniejszone o 50%, chyba że przyznaje się je rolnikom, którzy dokonali ubez-pieczenia pokrywającego co najmniej 50% średniej rocznej produkcji lub dochodu związanego z produkcją i obejmującego zagrożenia związane z niekorzystnymi zja-wiskami klimatycznymi statystycznie najczęściej występującymi w danym państwie członkowskim lub regionie³⁸. Od dnia 1 stycznia 2011 r. pomoc na rzecz strat spo-wodowanych suszą może być wypłacana jedynie przez państwo członkowskie, które w pełni wdrożyło art. 9 dyrektywy 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady.

W przypadku wystąpienia klęski żywiołowej o rozległym zakresie terytorialnym i fi -nansowym państwa członkowskie mogą korzystać z pomocy Funduszu Solidarności Unii Europejskiej – (FSUE)³⁹. Powstanie Funduszu było możliwe dzięki zapisowi Traktatu o Unii Europejskiej⁴⁰. Dzięki temu Wspólnota ma możliwość szybkiego, elastycznego i skutecznego reagowania w sytuacji wystąpienia klęski w kraju człon-kowskim. Pomoc przyznaje się każdorazowo wyłącznie na wniosek poszkodowa-nego kraju, przez udzielenie zainteresowanemu jednorazowej dotacji, na podstawie dwustronnej umowy zawartej między poszkodowanym a Komisją Europejską⁴¹. Wypłaty są ograniczone do fi nansowania działań zmniejszających wielkości szkód, które nie podlegają ubezpieczeniu. Dotację należy wykorzystać w ciągu jednego roku licząc od dnia, kiedy Komisja ją wypłaciła. Istnieje obligatoryjna konieczność przedłożenia sprawozdania fi nansowego, obrazującego realizację dotacji, a kwota niewykorzystana podlega zwrotowi.

Budżet FSUE na lata 2002–2006 wynosił około 1 mld euro rocznie. Jedna czwarta jego wysokości musi pozostawać nienaruszona do 1 października

każde-37 Artykuł 11 Rozporządzenie Komisji (WE) nr 1857/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. op. cit.

38 L 358/12 PL Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej 16.12.2006(14) Dz.U. L 224 z 18.8.1990, s. 19.

39 FSUE został ustanowiony mocą rozporządzenia Rady (WE) nr 2012/2002 z dnia 11 listopada 2002 r.

(Dz. U. L 311 z 14 listopada 2002 roku, s. 3–8). Weszło ono w życie już 15 listopada.

40 Art. 36 lit. b) v) i 48 rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 z dnia 20 września 2005 r. w sprawie wsparcia rozwoju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 277/1 z 21.10.2005 r.), Art. 30 i 33 oraz pkt 5.3.2.2.6 załącz-nika II do rozporządzenia Komisji (WE) nr 1974/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1698/2005 w sprawie wsparcia roz-woju obszarów wiejskich przez Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozroz-woju Obszarów Wiejskich (EFRROW) (Dz. Urz. UE L 368/15 z 23.12.2006 r.).

41 Art. 4 rozporządzenia, państwo może, możliwie jak najszybciej i nie później niż 10 tygodni po pierw-szych szkodach wyrządzonych przez klęskę, złożyć do Komisji Europejskiej wniosek o przyznanie pomocy z Funduszu, udzielając wszelkich dostępnych informacji.

go roku kalendarzowego, aby możliwe było przyznanie dotacji na wypadek wy-stąpienia klęsk żywiołowych pod koniec danego roku. Rozporządzenie Rady (WE) 2001/2002 ustawiło bardzo wysoko obowiązujący próg fi nansowy wymagany dla uruchomienia środków z FSUE, była to kwota 3 mld euro dla kosztów wynikają-cych ze szkód bezpośrednich lub ponad 0,6% dochodu narodowego brutto. Dlatego ponad 2/3 wielkości kwoty pomocowej udzielono dotychczas w ramach klauzuli o okolicznościach wyjątkowych, której budżet wynosił zaledwie 75 mln euro rocz-nie. Uwzględniając te niedogodności, przed końcem 2006 r. wprowadzono aktu-alizację rozporządzenia dotyczącego FSUE. Uznano za poważną klęskę wyłącznie taką, która spowodowała minimum w jednym z państw szkody warte co najmniej 1 mld euro, licząc po cenach z 2007 r., lub 0,5% dochodu narodowego brutto dane-go kraju. Biorąc pod uwagę sytuacje wyjątkowe, Komisja Europejska może przy-znać pomoc z Funduszu Solidarności, mimo niespełnienia powyższych kryteriów.

Nowa koncepcja nie tylko obniża próg uruchomienia Funduszu z 3 do 1 mld euro minimalnej kwoty szkód bezpośrednich, ale dopuszcza możliwość wypłat zaliczki na poczet przyznanej pomocy. Nie zachowuje natomiast kryterium nadzwyczajne-go uruchamiania Funduszu podczas klęsk na poziomie regionalnym. Siedmioletni budżet Funduszu (2007–2013) uwzględniał kwotę 6,2 mld euro. Ponadto powoła-no Instrument Szybkiego Reagowania i Gotowości na Poważne Katastrofy, który ma za zadanie wspierać wysiłki państw poszkodowanych, służąc ochronie ludności, środowiska naturalnego i mienia w przypadku zaistnienia katastrof. Benefi cjentami pomocy mogą zostać osoby fi zyczne lub prawne, niezależnie od tego, czy podlegają przepisom prawa publicznego czy prywatnego. Budżet dla Instrumentu obejmujące-go lata 2007–2013 wynosił 173 mln euro.

Pomijając te wszystkie działania mające na celu pomoc poszkodowanym w przy-padku wystąpienia niekorzystnych zdarzeń losowych, zdecydowany priorytet osiąga-ją programy profi laktyczne maosiąga-jące na celu minimalizację szkód, np. budowy wałów przeciwpowodziowych, zapór, zbiorników retencyjnych, usprawnianie nawodnienia pól, profi laktyka wobec chorób zwierzęcych oraz ubezpieczenie mienia i produkcji.

Niezbędne jest w tym celu upowszechnienie wśród rolników wiedzy o zarządzaniu ryzykiem, wykorzystując wsparcie techniczne w sektorze rolnym, które może być wykorzystane na pomoc w pokryciu kosztów dotyczących kształcenia i szkolenia rolników i pracowników gospodarstw w tym zakresie, publikacji, a nawet konkur-sów związanych z problematyką ubezpieczenia gospodarstw⁴². W ramach spełniania tej misji poniżej są przytoczone opisy funkcjonowania systemu ubezpieczeń rolnych w Niemczech, we Francji i w Hiszpanii.

42 Artykuł 15 Rozporządzenia Komisji (WE) nr 1857/2006 z dnia 15 grudnia 2006 r. op. cit.