Czynniki ryzyka w produkcji roślinnej i możliwości ubezpieczeniaubezpieczenia

Czynniki wpływające na wielkość ryzyka produkcyjnego w produkcji roślinnej można podzielić na trzy podstawowe grupy ze względu na ich przyczynę:

Niesprzyjające warunki pogodowe:

Wspomniane czynniki można również podzielić na ubezpieczalne i nieubezpie-czalne. Można mówić, że ryzyko jest ubezpieczalne, jeżeli spełnia ono wiele warun-ków, z których najważniejsze to:

duża liczba obiektów, których to ryzyko dotyczy, pozwalająca ubezpieczycielo-wi korzystać z prawa ubezpieczycielo-wielkich liczb;

możliwość ustalenia i oceny szkody;

losowość szkody; szkoda powinna występować w wyniku przypadku, a przy-najmniej być niezależna od działań ubezpieczonego;

interes majątkowy będący przedmiotem ochrony powinien być legalny, a jego wartość możliwa do wyrażenia w pieniądzu;

niezależność występowania szkód, tzn. nie powinna wystąpić sytuacja, w której prawie wszystkie szkody wystąpią jednocześnie, powodując bankructwo ubez-pieczyciela.

Wymienione warunki powodują, że nie można uznać za ubezpieczalne szkód w plonach spowodowanych przez choroby lub szkodniki. Wielkość tego rodzaju szkód jest w sposób oczywisty zależna od działań rolnika, a mianowicie zależy od staranności w wykonywaniu zabiegów ochrony roślin. Fakt ten oznacza niespełnie-nie trzeciego z wymienionych warunków. Większość szkód spowodowanych przez niesprzyjające warunki pogodowe jest w pełni ubezpieczalna. W standardowej ofer-cie ubezpieczeń upraw¹¹ znajdziemy następujące pozycje:

rośliny uprawne lub ich plony – od skutków gradobicia i powodzi;

rośliny uprawne jednoroczne wysiewane lub wysadzane do gruntu na wiosnę – od skutków przymrozków wiosennych;

rośliny uprawne ozime, wieloletnie i trwałe lub ich plony – od ujemnych skut-ków przezimowania wraz ze skutkami przymrozskut-ków wiosennych;

plony chmielu, tytoniu oraz kukurydzy uprawianej na ziarno – od skutków hu-raganu;

plony tytoniu, ziół i chmielu w procesie technologicznego suszenia, a plony zbóż i roślin oleistych w okresie dojrzałości i sprzętu (do momentu złożenia w miejscu składowania) – od skutków ognia;

trawy łąk i pastwisk o wysokiej i średniej wartości pastewnej (zaliczone zgodnie z normą branżową dla siana do klas jakości I–IV) – od skutków powodzi;

owoce drzew i krzewów owocowych oraz plantacji jagodowych – od gradobicia oraz przymrozków wiosennych.

11 Ogólne warunki ubezpieczenia upraw ustalone uchwałą Zarządu Powszechnego Zakładu Ubezpie-czeń Spółki Akcyjnej nr UZ/352/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. ze zmianami ustalonymi uchwałą nr UZ/10/2011 Zarządu PZU S.A. z dnia 7 stycznia 2011 r. oraz uchwałą nr UZ/55/2012 Zarządu PZU S.A. z dnia 17 lutego 2012 r.

Łatwo zauważyć, że lista ta nie obejmuje szkód w plonach spowodowanych przez susze. Wynika to z niezachowania warunku niezależności szkód. W latach występowania suszy na jej skutki narażone są uprawy na bardzo dużym obszarze kraju. Możliwość jednoczesnego wystąpienie o odszkodowania przez np. połowę rolników w kraju powoduje, że tego typu ubezpieczenia są zbyt dużym zagrożeniem dla stabilności fi nansowej ubezpieczycieli.

Z drugiej strony szkody powodowane przez susze są realnym zagrożeniem, dlatego zostały uwzględnione w ramach ubezpieczeń dotowanych przez państwo.

Zgodnie z ogólnymi warunkami obowiązkowego, dotowanego ubezpieczenia upraw rolnych¹², można ubezpieczyć się od ryzyka szkód spowodowanych przez: powódź, grad, suszę, ujemne skutki przezimowania lub przymrozki wiosenne. Chociaż susza została wymieniona na tej liście, to jednak jest traktowana przez ubezpieczyciela w sposób wyjątkowy. Dla wszystkich wymienionych czynników wielkością pro-gową wysokości szkód, od której uprawy są objęte ochroną, jest obniżenie plonu o 10%. Wyjątek stanowi susza, w przypadku realizacji tego zagrożenia obniżenie plonu musi wynieść co najmniej 25%. To oczywiście znacząco zmniejsza powszech-ność wystąpienia tak rozumianych szkód spowodowanych suszą.

Warunki pogodowe

Zgodnie z raportem Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej¹³, występowanie w Polsce zjawisk ekstremalnych: gradu, ulewnych deszczy, huraganów, trąb po-wietrznych, nawałnic, powodzi, wyjątkowo ciepłych lub mroźnych zim, obfi tych opadów śniegu lub ich całkowitego braku, spadków temperatur lub rekordowych upałów jak również susz – jest cechą typową naszego klimatu. Jeden z najstarszych i przejmujących dostępnych opisów suszy w Polsce dotyczy 1535 r., kiedy w czasie wielkiego głodu spowodowanego suszą ludność żywiła się „chlebem” z liści dębo-wych i starych strzech¹⁴. Analiza materiałów historycznych pozwala stwierdzić, że w wiekach XIV–XX susza występowała na ziemiach polskich przeciętnie co 4–5 lat. Zdarzały się jednak również takie okresy, kiedy susza występowała kilka lat pod rząd. Na rysunku 24 przedstawiono występowanie susz w Polsce w poszczególnych miesiącach począwszy od 1951 r.

12 Ogólne warunki obowiązkowego, dotowanego ubezpieczenia upraw rolnych ustalone uchwałą Zarządu Powszechnego Zakładu Ubezpieczeń Spółki Akcyjnej nr UZ/444/2008 z dnia 5 września 2008 r. ze zmianami ustalonymi uchwałą nr UZ/400/2010 Zarządu PZU S.A. z dnia 8 listopada 2010 r. oraz uchwałą nr UZ/347/2011 Zarządu PZU S.A. z dnia 9 listopada 2011 r.

13 Lorenc H. (2006). Susza w Polsce – 2006 rok. Przyczyny, natężenie, zasięg, wnioski na przyszłość.

Raport Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej. IMGW, Warszawa.

14 Girguś R., Strupczewski W. (1965). Wyjątki ze źródeł historycznych o nadzwyczajnych zjawiskach hydrologiczno-meteorologicznych na ziemiach polskich w wiekach od X do XVI, pod red. A. Ro-jeckiego. WKiŁ, Warszawa.

Rysunek 24. Występowanie susz w Polsce w latach 1951–2006 Źródło: Lorenc (2006).

Rysunek 24 pozwala dostrzec zwiększenie częstości występowania susz w ostatnich latach. W okresie pierwszych 31 lat było 6 lat posusznych, czyli zgodnie z wielowiekowym wzorcem przeciętnie raz na 5 lat. W okresie kolejnych 25 lat było 13 lat posusznych, czyli przeciętnie co drugi rok susza. To oczywiście nie dowo-dzi, że również w kolejnych latach będziemy obserwować tak wysoką częstość suszy, jednak należy się z tym liczyć.

Duża częstość susz wskazuje na to, że problem ten może nie kwalifi kować się do rozwiązania poprzez ubezpieczenia. Nie można ubezpieczać od zdarzenia, które ma tak duże prawdopodobieństwo realizacji. Alternatywnym sposobem rozwiązania problemu susz może być masowe wprowadzanie nawadniania upraw intensywnych.

Trzeba jednak pamiętać, że w przypadku ekstremalnych susz spada nie tylko poziom wody gruntowej, ale również poziom wody w rzekach. Na rysunku 25 przedstawiono częstość występowania w Polsce niżówek, tzn. okresowego obniżenia stanu wody w ciekach powierzchniowych poniżej umownie przyjętych wartości granicznych.

Rysunek 25. Występowanie niżówek w Polsce w latach 1951–2000 Źródło: Wachowiak i Kępińska-Kasprzak (2011).

Rysunek 26. Lata z wysoką stratą plonów dla podstawowych upraw w okresie 1957–2006 Źródło: Górski i in. (2008).

rok pszenica ozima Īyto jĊczmieĔ jary owies ziemniaki buraki cukrowe rzepak ozimy

1957

Niska temperatura i dáuga zalegająca pokrywa ĞnieĪna

Niski poziom wody w rzekach, poza wszystkimi innymi negatywnymi konse-kwencjami, oznacza również brak wody do deszczowni. Z kolei używanie do desz-czowania wody ze studni głębinowych jest kosztowne i może zostać administracyj-nie ograniczone w latach szczególadministracyj-nie dotkliwych susz.

Z punktu widzenia plonowania roślin szczególnie ważne jest dobre zaopatrzenie w wodę w okresie wschodów i w fazie intensywnego wzrostu. Występowanie suszy w tym okresie prowadzi do znacznego obniżenia plonów. Jednak również zbyt duża ilość opadów, szczególnie w okresie zbiorów zbóż i rzepaku, prowadzi do obniżenia plonów. Kolejnym czynnikiem powodującym straty w plonowaniu jest złe przezi-mowanie, wynikające z niskiej temperatury bez pokrywy śnieżnej lub zbyt długo zalegającej pokrywy śnieżnej (rys. 26).

Podsumowując wpływ warunków pogodowych, należy podkreślić, że czynni-kiem w największym stopniu ograniczającym plonowanie roślin uprawnych w pol-skich warunkach są susze, które w ostatnim ćwierćwieczu występują około dwa razy częściej niż w przeszłości.