uwzględnieniem ryzyka cenowego
5.5. Zarządzanie ryzykiem a rola państwa
Kwestia zarządzania ryzykiem jest ważnym elementem polityki państwa, szczegól-nie w odszczegól-niesieniu do rolnictwa. Wydaje się to zrozumiałe, uwzględniając liczne za-grożenia, na jakie narażeni są rolnicy, głównie związane ze zmiennością na rynkach surowców rolnych. Analizując rolę państwa w tym systemie, należy zwrócić uwagę na dwa aspekty. Po pierwsze, zakres interwencji państwa w kontekście problemów ryzyka w rolnictwie jest od dawna przedmiotem dyskusji naukowej i sporów poli-tycznych. Jest sprawą kluczową, że bez względu na zakres działań rządu w stosunku do problemu ryzyka ryzyko to nie znika całkowicie. Następuje jedynie jego przesu-nięcie do innych segmentów systemu gospodarczego. Dofi nansowanie ze środków publicznych ubezpieczenia upraw nie eliminuje wahań rentowności w rolnictwie, ale powoduje przesunięcie konsekwencji fi nansowych z branży rolniczej do budżetu.
Drugi aspekt odnosi się do występowania różnych kategorii ryzyka. W litera-turze zwraca się uwagę (OECD 2009) na rozróżnienie pomiędzy trzema warstwami ryzyka pod względem prawdopodobieństwa i skali ewentualnych strat – normalne, rynkowe i katastrofalne. Częste, ale ograniczone straty (lub zyski) mogą i powinny być traktowane jako część normalnego otoczenia biznesu i zarządzane przez rolni-ków w ramach instrumentów dostępnych w gospodarstwie. Rzadsze i bardziej zna-czące ryzyko może być eliminowane przy wykorzystaniu instrumentów rynkowych,
takich jak kontrakty zabezpieczające lub ubezpieczenia. Wreszcie występuje, co prawda rzadko, bardzo duże ryzyko, które generuje straty katastrofalnych rozmia-rów, zagrażające przetrwaniu gospodarstwa. W wielu przypadkach brak jest instru-mentów eliminowania tego ryzyka na rynku.
Wyznaczenie linii między tymi trzema warstwami ryzyka nie jest proste i wy-maga subiektywnego osądu. Analiza tych warstw ryzyka prowadzi natomiast do sfe-ry tworzenia polityki w zakresie zarządzania sfe-ryzykiem w rolnictwie. Przy kreowaniu tej polityki powinny być uwzględnione pewne zasady OECD (2009).
Pierwszą i najbardziej podstawową zasadą jest to, że polityka publiczna powin-na zostawić jak powin-najwięcej miejsca dla prywatnej działalności i rozwiązań rynkowych.
Rządy mogą wspierać prywatne zarządzanie ryzykiem w gospodarstwie, na rynkach instrumentów pochodnych, a także w sektorze ubezpieczeń w przypadku, gdy rynki nie są efektywne, np. z powodu asymetrii informacji, kosztów transakcyjnych, syste-mowego charakteru ryzyka. System stabilizacji cen w ramach WPR sprzed reformy był przykładem, gdzie prywatne zarządzanie ryzykiem rynkowym było ograniczone przez rozwiązania publiczne. Liczne badania empiryczne wskazują na negatywny wpływ polityki rządu na zakres wykorzystywania instrumentów zarządzania ryzykiem, w szczególności dywersyfi kacji przez rolników (Kimura, Anton i LeThi 2010).
Drugą zasadą jest to, że zarządzanie ryzykiem i polityka państwa w odniesieniu do niego powinny być oparte na całościowym podejściu. Polityka rządu powinna zatem nie odnosić się do poszczególnych rodzajów ryzyka oddzielnie, ale przyjąć szersze spojrzenie na ogólny charakter i konsekwencje ryzyka. Bez tego stosowa-nie wielu różnych instrumentów polityki do zarządzania ryzykiem na rynku rolnym jednocześnie może powodować wysokie prawdopodobieństwo, że wyniki będą nie-spójne, nieopłacalne i zakłócające konkurencję.
Trzecia zasada dla polityki związanej z ryzykiem polega na konieczności doko-nania rozróżnienia między radzeniem sobie z ryzykiem, z jednej strony, a wsparciem ekonomicznym i socjalnym gospodarstw, z drugiej strony. Polityka zarządzania ry-zykiem powinna być oddzielona od polityki wsparcia rolnictwa.
Rozróżnienie polityki stabilizacji i wsparcia prowadzi do czwartej zasady poli-tyki publicznej dotyczącej ryzyka w rolnictwie, mówiącej, że wszelkie działania rzą-du w zakresie wzmocnienia zarządzania ryzykiem w rolnictwie, muszą prowadzić do minimalizacji zakłóceń na rynku i handlu.
Po piąte wreszcie, powinny być jasno określone procedury i kryteria reagowa-nia na sytuacje kryzysowe (katastrofalne), które wykraczają poza możliwości rolni-ków do radzenia sobie z ryzykiem, a tym samym wymagają działań rządu. Mimo że klęski mają jednostkowy charakter i wymagają doraźnej reakcji, to konieczne jest ustalenie pewnych ram polityki organizowania pomocy w takich przypadkach.
5.6. Zakończenie
Zmiany wielkości produkcji rolnej w powiązaniu z relatywnie niską cenową ela-stycznością popytu i podaży powodują wysoką zmienność rynków rolnych. Do-świadczenia ostatnich kilku lat spowodowały wzrost zainteresowania zarządzaniem ryzykiem w rolnictwie. Dokonany przegląd instrumentów zarządzania ryzykiem ce-nowym wskazuje na wiele rozwiązań dostępnych dla rolników w tym zakresie. Ze-stawy narzędzi i strategii, które są dostępne mogą być odmienne w różnych krajach i dla różnych rolników. Wielkość gospodarstwa, lokalizacja, dostępność informacji wpływają na wybór opcji przez producentów rolnych w zakresie zarządzania ryzy-kiem. Generalnie rolnicy wykorzystują dwa główne rynki, tj. rynek terminowy na produkty rolne i inne instrumenty związane z zabezpieczeniem przed ryzykiem ce-nowym oraz rynki ubezpieczeniowe wykorzystywane w przypadku ryzyka produk-cyjnego. Efektywny system zarządzania ryzykiem w rolnictwie wymaga również aktywnej polityki państwa. Taka polityka powinna bazować na kilku zasadach. Rol-nicy powinni się spodziewać normalnego ryzyka biznesowego i podejmować osobi-ście działania ograniczające to ryzyko. Polityka rządu powinna natomiast ułatwiać, a nie zastępować wykorzystanie różnych instrumentów rynku dostępnych do zarzą-dzania ryzykiem w rolnictwie, takich jak ubezpieczenia upraw i rynki terminowe.
W polityce dotyczącej ryzyka należy przyjąć podejście całościowe, a nie zajmować się indywidualnymi źródłami ryzyka. Polityka zarządzania ryzykiem powinna rów-nież być wyraźnie oddzielona od wsparcia dochodów rolniczych i tak prowadzona, aby minimalizować zakłócenia rynków i handlu rolnego. Pomoc w sytuacjach kry-zysowych (katastrofy) powinna być oparta na jasno zdefi niowanych zasadach.