Charakterystyka przyjętej procedury badawczej

Dla realizacji założonego celu badawczego, jakim jest poznanie postaw krajowych konsumentów wobec nanotechnologii oraz produktów wykorzystujących jej osiągnięcia, zaprojektowany oraz przeprowadzony został złożony projekt badawczy, łączący jakościowe i ilościowe metody zbierania danych (tab. 4). Poszczególne badania różniły się między sobą przyjętymi zakresami, a także charakterem i szczegółowością pytań, na które dostarczyć miały odpowiedzi.

W pierwszym stadium przyjętej procedury badawczej wykorzystane zostały metody jakościowe. W trzech seriach zogniskowanych wywiadów grupowych przeprowadzonych zostało w sumie osiem spotkań. Dwie pierwsze serie miały charakter wywiadu dwustopniowego - respondenci wybrani zostali do udziału w wywiadach na dwóch sesjach, pomiędzy którymi wyznaczone zostały im dodatkowe zadania do wykonania.

Pierwsza seria wywiadów grupowych przeprowadzona została w sierpniu 2007 roku. W trzech spotkaniach uczestniczyły w sumie 24 osoby - mieszkańcy Poznania i okolic. Z uwagi na naturę problemu, a także wszechstronność zastosowań nanotechnologii, kryteria selekcyjne nie zostały określone bardzo precyzyjnie. Ze względu na możliwość posiadania

487 O. Renn, M. Roco, Nanotechnology and the need for risk governance, Journal of Nanoparticle Research, Volume 8, Number 2, April 2006, s. 173.

488 Patrz: S. Kaczmarczyk, Badania marketingowe: metody i techniki, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 39.

wyraźnie odmiennych poglądów w kwestii nauki i technologii, najważniejszym kryterium doboru uczestników była płeć: w skład dwóch grup weszły kobiety, w skład grupy trzeciej - mężczyźni. Dla zapewnienia mniejszego zróżnicowania wewnętrznego grup żeńskich, a przez to większego komfortu osobom badanym, pod uwagę wzięte zostały także dodatkowe kryteria demograficzne - wiek, dochody oraz wykształcenie. Pierwszą grupę cechowała niższa średnia wieku, a także wyższy poziom zarobków oraz wykształcenia, w porównaniu z grupą drugą.

Podstawowym celem tego badania było poznanie: swobodnych skojarzeń uczestników z terminem nanotechnologia, ich stopnia zaznajomienia z oferowanymi przez nanotechnologię rozwiązaniami, a także opinii na temat wybranych produktów konsumpcyjnych wykorzystujących jej osiągnięcia. W trakcie wywiadów przedstawiana była pokrótce istota oraz przykładowe obecne i przyszłe zastosowania nanotechnologii, a także opis trzech wybranych nanoproduktów, dostępnych na rynku krajowym⁴⁸⁹.

Tabela 4

Podstawowe informacje dotyczące zrealizowanych badań własnych

Źródło: opracowanie własne.

Druga seria wywiadów grupowych przeprowadzona została w grudniu 2007 roku, na tej samej próbie respondentów. Na kilkanaście dni przed terminem każdego z trzech spotkań, do

489 Ocenianymi produktami były: lodówka z niszczącą szkodliwe bakterie warstwą nanosrebra, krem z zamkniętymi w nanonośnikach składnikami opóźniającymi objawy starzenia oraz płyn do mycia szyb z nanocząsteczkowym filtrem ochronnym. Opis produktów pochodził z materiałów reklamowych producentów.

jego uczestników wysłany został list z prośbą o wypełnienie krótkiej ankiety, a także o zapoznanie się z dołączonym tekstem, przypominającym istotę nanotechnologii oraz przedstawiającym argumenty jej zwolenników oraz przeciwników⁴⁹⁰. Materiał ten, poszerzony w trakcie spotkań o możliwe kierunki rozwoju nanotechnologii w perspektywie następnych 25 lat⁴⁹¹, stał się podstawą do pogłębionej dyskusji. Celem badania było poznanie opinii uczestników na temat argumentów zwolenników i przeciwników nanotechnologii oraz wybranych scenariuszy jej rozwoju, a także określenie poziomu akceptacji nanotechnologii oraz poszczególnych obszarów jej zastosowań, jak i konkretnych oczekiwań odnośnie komunikowania nanotechnologii konsumentom.

Trzecia, a zarazem ostatnia seria wywiadów grupowych, przeprowadzona została w lutym 2008 roku, w mniejszych miastach Wielkopolski: Czarnkowie oraz Kościanie. W dwóch spotkaniach udział wzięło łącznie 16 osób. Dla zapewnienia możliwie szerokiego spektrum poglądów i doświadczeń wśród uczestników, obie grupy zróżnicowane były zarówno pod względem płci, jak i wieku, wykształcenia oraz poziomu dochodów. Scenariusz wywiadu stanowił w przybliżeniu połączenie dwóch poprzednich⁴⁹². Zasadniczym celem badania było wychwycenie jakościowo odmiennych opinii, w porównaniu z tymi, które zebrane zostały w trakcie wcześniejszych spotkań.

W drugim stadium przyjętej procedury badawczej (poprzedzonym wstępną analizą wyników przeprowadzonych wywiadów grupowych) wykorzystane zostały metody ilościowe. Ogólnopolskie badanie ankietowe (ankieta bezpośrednia w domach respondentów) przeprowadzone zostało w październiku oraz listopadzie 2008 roku, na próbie 1301 dorosłych Polaków⁴⁹³. Populację badaną stanowili mieszkańcy dużych miast, będący - jak się wydaje - podstawową grupą potencjalnych nabywców produktów konsumpcyjnych opartych na       

490 Ankieta zawierała pytanie o stosunek respondenta do energii atomowej oraz żywności modyfikowanej genetycznie, a także o to, czy od czasu sierpniowego wywiadu grupowego zetknął się on z informacjami na temat nanotechnologii. Do tekstu z kolei dołączony był dzienniczek, w którym każdy z uczestników badania zapisywać miał swoje pierwsze przemyślenia, powstałe w trakcie zapoznawania się z argumentami (przesłane uczestnikom materiały znajdują się w Załączniku nr 1, natomiast analiza dzienniczków w Załączniku nr 2). 491 Krótka charakterystyka wizji przyszłości nanotechnologii obejmowała: laboratoria na chipie, umożliwiające zdalną diagnozę stanu zdrowia pacjenta; sztuczne kończyny, kontrolowane za pomocą systemu nerwowego, oraz implanty, przywracające funkcje mózgu; nanocząsteczki w żywności, pozwalające na wybór smaku i konsystencji potraw; a także możliwość bezpośredniego połączenia mózgu z komputerem, stwarzającego nowe sposoby interakcji z maszynami.

492 Istotna zmiana polegała na pominięciu prezentowania i oceny scenariuszy rozwoju nanotechnologii, a także na zapoznawaniu uczestników z argumentami zwolenników i przeciwników nanotechnologii w trakcie spotkań. Zmienił się także jeden z ocenianych nanoproduktów - miejsce płynu do mycia szyb zajęła rakieta tenisowa ze wzmocnioną dzięki nanocząsteczkom strukturą ramy.

493 W celu wychwycenia błędów w konstrukcji kwestionariusza ankiety, we wrześniu 2008 roku przeprowadzone zostało badanie pilotażowe, na 60-osobowej próbie respondentów.

nanotechnologii⁴⁹⁴. W badaniu udział wzięli mieszkańcy stolic pięciu województw: aglomeracji gdańskiej, Olsztyna, Poznania, Wrocławia oraz Lublina. Miasta te wybrane zostały jako reprezentatywne z uwagi na zróżnicowane położenie geograficzne, liczbę ludności oraz wysokość przeciętnego wynagrodzenia, a jednocześnie na zbliżoną do siebie strukturę mieszkańców pod względem płci oraz wieku. Dobór respondentów przeprowadzony został przy wykorzystaniu metody doboru kombinowanego, losowo-kwotowego. W każdym z miast w sposób losowy wybranych zostało pięć osiedli, w ramach osiedli - ulice, a w ramach ulic - budynki mieszkalne, w których prowadzone były badania. Pod względem płci, struktura próby badawczej zbliżona była do struktury populacji badanych miast, natomiast pod względem wieku - w sposób zamierzony zmodyfikowana⁴⁹⁵ (tab. 5)⁴⁹⁶.

Tabela 5

Porównanie struktur próby badawczej i populacji badanych miast (ankieta bezpośrednia, X-XI 2008)

Źródło: opracowanie własne, w części dotyczącej miast na podstawie: Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Regionalnych, http://www.stat.gov.pl/bdr_n/

494 Według stanu na dzień 30 czerwca 2008 roku, 39 miast w Polsce liczyło ponad 100 tys. mieszkańców. Mieszkało w nich niemal 11 mln ludzi - 29 proc. ludności kraju. (Główny Urząd Statystyczny, Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym, Warszawa 2008, s. 111.) W 2008 roku dochód rozporządzalny na osobę w rodzinie wiejskiej był o ok. 30 proc. niższy od dochodu na osobę w rodzinie miejskiej. (Główny Urząd Statystyczny, Sytuacja gospodarstw domowych w 2008 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych, Warszawa, 22.05.2009, s. 4.)

495 Modyfikacja, polegająca na zwiększeniu procentowego udziału osób w wieku 18-24 lata w próbie badawczej, wynika z akademickiego charakteru badanych miast (patrz: Główny Urząd Statystyczny, Szkoły wyższe i ich finanse w 2007 r., Warszawa 2008, s. 79-84). Studenci pochodzący z innych miejscowości nie zmieniają najczęściej swojego miejsca zameldowania, przez co nie są uwzględniani w oficjalnych danych o stanie i strukturze ludności badanych miast.

496 Oprócz podstawowych zmiennych segmentacyjnych (płeć, wiek), w metryczce kwestionariusza ankiety zawarte zostały także pytania o wykształcenie respondentów oraz poziom ich dochodów. W przypadku wykształcenia możliwość porównania struktur próby badawczej i populacji badanej uniemożliwia jednak brak aktualnych danych statystycznych (najnowsze pochodzą z 2002 roku), a w przypadku poziomu dochodów - duży odsetek osób odmawiających odpowiedzi (ponad 27 proc. badanych).

Ankieta bezpośrednia służyła realizacji kilku celów szczegółowych. Według kolejności pytań zawartych w kwestionariuszu ankiety⁴⁹⁷, celami tymi było:

a) poznanie postrzeganego przez konsumentów poziomu korzyści i ryzyka nanotechnologii na tle wybranych technologii,

b) określenie stopnia zaznajomienia się konsumentów z nanotechnologią i produktami wykorzystującymi jej osiągnięcia,

c) określenie prawdopodobieństwa zastosowania przez nich wybranych nanoproduktów, d) poznanie nastawienia konsumentów do nanotechnologii pod wpływem dostarczonych

informacji,

e) sprawdzenie stopnia zainteresowania konsumentów tematem nanotechnologii, f) określenie oczekiwań w kwestii zapewnienia bezpieczeństwa nanotechnologii,

g) uzyskanie wskazówek dotyczących sposobu komunikowania nanotechnologii konsumentom.

W listopadzie 2008 roku przeprowadzona została dodatkowo ankieta internetowa, w której udział wzięło 368 osób. Badanie to zrealizowane zostało w oparciu o ten sam kwestionariusz ankiety, który użyty został w badaniu ogólnopolskim. Dobór respondentów przeprowadzony został metodą kuli śniegowej, głównie przy wykorzystaniu portali społecznościowych oraz list dyskusyjnych. Zastosowana procedura doboru pozwoliła na dotarcie do specyficznej grupy konsumentów - osób młodych, wykształconych, stosunkowo dobrze zarabiających (tab. 6), i jednocześnie wykorzystujących w codziennym życiu nowoczesne technologie informacyjne.

Tabela 6

Struktura próby badawczej według zmiennych segmentacyjnych (ankieta internetowa, XI 2008)

Źródło: opracowanie własne.