Stan obecny komercjalizacji nanoproduktów

Osiągnięcia nanotechnologii wykorzystywane są dziś w produktach konsumpcyjnych związanych z wieloma różnymi obszarami aktywności człowieka. Nanorurki węglowe wykorzystywane są na przykład do budowy lżejszych i bardziej wytrzymałych ram rowerowych oraz rakiet tenisowych. Nanocząsteczki ditlenku tytanu oraz tlenku cynku stosowane są w kremach do opalania, w celu skutecznego blokowania promieniowania UV bez pozostawiania białych smug na ciele. Działające bakteriobójczo nanocząsteczki srebra wykorzystywane są w naczyniach do przechowywania żywności, celem wydłużenia jej przydatności do spożycia²⁶⁹. W odzieży zastosowanie znajdują z kolei nanopowłoki, dzięki którym materiał staje się odporny na plamy oraz zapachy²⁷⁰, a w elektronice użytkowej nanometryczne układy scalone - od komputerów, przez przenośne odtwarzacze muzyczne, na cyfrowych kamerach kończąc.271

Monitorująca rynek nanotechnologiczny międzynarodowa firma doradcza Lux Research szacuje, iż w 2007 roku wartość sprzedanych produktów wykorzystujących osiągnięcia nanotechnologii wyniosła 60 miliardów dolarów, a w 2008 roku zwiększyć miała się do ponad 150 miliardów dolarów. Według przewidywań firmy, wartość wytworzonych produktów zawierających nanotechnologię osiągnie w 2014 roku zawrotną wartość 2600 miliardów dolarów - niemal 15 proc. światowej produkcji.²⁷² Tego typu prognozy rynkowe dotyczą jednak tzw. ewolucyjnej nanotechnologii, której celem jest ulepszanie istniejących produktów i zastosowań, poprzez użycie w procesie produkcji jakiejś formy opartych na nanotechnologii materiałów lub procesów. Prawdziwie rewolucyjna nanotechnologia, związana z techniką wytwarzania „z dołu do góry” oraz przeważnie hipotetycznymi dziś produktami, nie daje się prognozować. Dodatkowo, w raportach wyceniających rynek nanotechnologiczny nie mierzy się wartości użytego w danym produkcie nanomateriału, a wartość całego produktu. Bardziej szczegółowe analizy pokazują, iż czyste nanomateriały, takie jak nanorurki węglowe, nanocząsteczki oraz kropki kwantowe, stanowią mniej niż 5 proc. szacowanej wartości rynku.²⁷³

269 W sprzedaży dostępne są także lodówki, których wnętrze pokryte zostało warstwą nanosrebra. Jony, krążąc wraz z zimnym powietrzem wewnątrz lodówki, niszczą szkodliwe bakterie i zapobiegają ich rozmnażaniu się. 270 Rośnie także obszar tekstyliów funkcjonalnych, posiadających na przykład wbudowaną elektronikę. 271 Introduction to nanotechnology, Project on Emerging Nanotechnologies, http://www.nanotechproject.org/ 272 Nanomaterials state of the market, Lux Research, http://www.luxresearchinc.com/

273 M. Berger, Debunking the trillion dollar nanotechnology market size hype, Nanowerk, 18.04.2007, http://www.nanowerk.com/

Wartościowym a zarazem interesującym źródłem informacji na temat tego, w jaki sposób nanotechnologia wchodzi na rynek dóbr konsumpcyjnych, jest prowadzony od 2006 roku przez Project on Emerging Nanotechnologies²⁷⁴ wykaz dostępnych na rynku produktów opartych na nanotechnologii. Produkty w nim uwzględnione spełniają trzy zasadnicze kryteria: są dostępne w sprzedaży, przez producenta lub inne źródło zidentyfikowane są jako oparte na nanotechnologii, a dodatkowo twierdzenie to wydaje się być uzasadnione. Według stanu na 25 sierpnia 2009 roku, wykaz obejmuje 1015 produktów lub linii produktowych. W porównaniu z marcem 2006 roku stanowi to wzrost o niemal 480 proc. (wyk. 1).²⁷⁵

Wykres 1

Całkowita liczba oferowanych na rynku nanoproduktów w latach 2006-2009

Źródło: http://www.nanotechproject.org/inventories/

Stosowana metodologia ma oczywiście pewne ograniczenia. Z jednej strony produkty zawierające informacje o wykorzystaniu w ich produkcji osiągnięć nanotechnologii stanowią jedynie niewielki procent całkowitej liczby produktów skierowanych do konsumentów, które faktycznie oparte są w jakimś stopniu na nanotechnologii. Z drugiej strony, w sytuacji braku powszechnie przyjętej definicji nanotechnologii i standaryzacji w tym zakresie, słowo „nano” może być przez producentów uznawane za modny termin i używane wyłącznie dla oznaczenia czegoś nowego i innowacyjnego. Nie zawsze da się w takim wypadku       

274 Project on Emerging Nanotechnologies jest jednym z 27 projektów Woodrow Wilson International Center for Scholars, z siedzibą w Waszyngtonie. Założone w 1968 roku centrum finansowane jest na zasadzie partnerstwa publiczno-prywatnego. Jego misją jest łączenie świata ideałów ze światem polityki, świata nauki ze światem spraw publicznych.

275 An inventory of nanotechnology-based consumer products currently on the market, Project on Emerging Nanotechnologies, http://www.nanotechproject.org/

jednoznacznie odróżnić przyjętą konwencję nazewniczą od rzeczywistego stosowania zaawansowanej technologii.²⁷⁶ Choć wykaz ten zapewne nie jest wyczerpujący, daje jednak najlepszą możliwość bliższego przyjrzenia się ponad 1000 produktom rynkowym.

Produkty zawarte w zestawieniu przyporządkowane zostały do kilku zasadniczych kategorii, w ramach których wydzielone zostały następnie bardziej szczegółowe podkategorie²⁷⁷. Największą kategorią, obejmującą 605 produktów opartych na nanotechnologii, jest „zdrowie i aktywność”, na którą składają się: środki higieny osobistej (193 produkty), ubrania (155), kosmetyki (137), sprzęt sportowy (93) oraz kremy do opalania (33). Drugą pod względem liczebności kategorią produktową, zawierającą 152 produkty w pięciu podkategoriach, jest „dom i ogród”²⁷⁸. Kolejnymi kategoriami w zestawieniu są: „żywność i napoje”²⁷⁹, „samochód”²⁸⁰ oraz „elektronika i komputery”²⁸¹ (wyk. 2).

Wykres 2

Liczba nanoproduktów w największych kategoriach produktowych (stan na sierpień 2009)

Źródło: http://www.nanotechproject.org/inventories/

Uwzględnione w wykazie produkty wykorzystujące osiągnięcia nanotechnologii podzielone zostały także ze względu na region pochodzenia. W najnowszym zestawieniu       

276 M. Gleiche, H. Hoffschulz, S. Lenhert, Nanotechnology in consumer products, Nanoforum reports, October 2006, s. 3, http://www.nanoforum.org/

277 Z uwagi na wszechstronność zastosowania, część produktów przypisana została do kilku kategorii, a także w ramach danej kategorii do kilku podkategorii.

278 W ramach tej kategorii wydzielone zostały następujące podkategorie: środki czystości, narzędzia i materiały konstrukcyjne, wykończenie wnętrz, torby podróżne oraz farby.

279 Z podkategoriami: żywność, suplementy, akcesoria kuchenne.

280 Z podkategoriami: kosmetyki samochodowe, lakier samochodowy, oleje i płyny.

produkty pochodzą z 24 krajów na całym świecie. Zdecydowanym liderem pod względem liczby wprowadzonych na rynek produktów są Stany Zjednoczone Ameryki. Na drugim miejscu znajdują się kraje Azji wschodniej: Chiny, Tajwan, Korea oraz Japonia. Dopiero na trzecim miejscu, z dużo słabszym wynikiem, plasują się kraje europejskie: Wielka Brytania, Francja, Niemcy, Finlandia, Szwajcaria, Włochy, Szwecja oraz Dania (wyk. 3).

Wykres 3

Nanoprodukty według regionu pochodzenia (stan na sierpień 2009)

Źródło: http://www.nanotechproject.org/inventories/

Na relatywną słabość krajów europejskich w przekładaniu osiągnięć naukowych w zakresie nanotechnologii na komercyjne zastosowania wskazują także inne dane. Jednym ze wskaźników szybkości komercjalizacji technologii jest regularne pojawianie się nowych przedsiębiorstw, często dzięki wsparciu finansowemu udzielanemu przez fundusze typu Venture Capital²⁸². Poziom zaangażowania tego typu funduszy europejskich w obszar nanotechnologii wynosi jedynie 3,5 proc. wszystkich nakładów. Wskazywać może to na znaczący niedobór funduszy lub też na brak realnych propozycji współpracy.²⁸³ Kolejnym istotnym wskaźnikiem jest aktywność w zakresie patentów. Mierząc ilością nakładów finansowych ze źródeł publicznych²⁸⁴ oraz liczbą publikacji naukowych, europejskie badania w obszarze nanotechnologii zrównują się z tymi w Stanach Zjednoczonych. Jednakże       

282 Instytucje te zajmują się finansowaniem innowacyjnych projektów inwestycyjnych, obarczonych wysokim poziomem ryzyka, w zamian za partycypację w przyszłych zyskach przedsięwzięcia.

283 T. Crawley, Commercialization of nanotechnology - key challenges, Nanoforum reports, 29.03.2007, s. 9, http://www.nanoforum.org/

284 Szacunki dotyczące wysokości nakładów krajów Unii Europejskiej oraz Stanów Zjednoczonych i Japonii na działalność badawczo-rozwojową w obszarze nanotechnologii przedstawione zostaną w dalszej części pracy.

inwestorom w Europie przyznawanych jest zdecydowanie mniej patentów. Publikacje naukowe stanowią wkład w ogólny poziom wiedzy, jednak same w sobie nie są czymś, co może doprowadzić do chronionej i możliwej do wykorzystania technologii.²⁸⁵

Nanotechnologia stanowi nade wszystko technologię przemysłową, która oferuje nowe możliwości szczególnie dla firm produkcyjnych. To właśnie z przyjęcia nanotechnologii przez przemysł wynikać będą największe korzyści. Pamiętać należy jednak o ograniczeniach i trudnościach związanych z tym procesem. Wśród podstawowych barier w efektywnym transferze technologii z obszaru nanonauki do przemysłu wymienia się przede wszystkim niedostatek wykwalifikowanej kadry, niechęć samego przemysłu do przyjmowania radykalnie nowych technologii, a także niewystarczającą podaż technologii z instytutów badawczych.²⁸⁶ Mniejszym firmom coraz trudniej jest także uzyskać pożyczkę na przedsięwzięcie związane z nanotechnologią, ponieważ ubezpieczyciele obawiają się ryzyka takich inicjatyw. Poza tym sami przedsiębiorcy chcieliby poznać historię sektora, w którym zamierzają inwestować, podczas gdy nie jest to łatwe na tak wczesnym etapie rozwoju nanotechnologii287.288 Sytuację dodatkowo komplikują narastające obawy o potencjalnie niekorzystny wpływ nowej technologii na zdrowie oraz środowisko naturalne²⁸⁹. Firmy wolałyby przeznaczać ograniczone środki na badania nad nowymi produktami, a nie na badania podstawowe dotyczące bezpieczeństwa nanotechnologii, które przyniosłyby korzyść wszystkim, w tym także konkurencji²⁹⁰.