Możliwe konsekwencje społeczne i etyczne

Rozwój w nauce i technologii nigdy nie zachodzi w społecznej i etycznej próżni. Wydaje się wysoce prawdopodobne, iż niektóre zastosowania nanotechnologii wywołają istotne obawy społeczne i etyczne. W szczególności dotyczyć to może osiągnięć spodziewanych w średnim i długim horyzoncie. Większość problematycznych kwestii pojawiających się wraz z rozwojem nanotechnologii nie będzie przy tym ani specjalnie nowa, ani unikalna dla tej konkretnej technologii.

W podejściu do problematyki etyki i wschodzącej nanotechnologii dość powszechnie funkcjonują jednak trzy błędne przekonania. Pierwsze z nich to założenie, że jest jeszcze zbyt wcześnie aby określić, jakie są społeczne i etyczne problemy nanotechnologii. Przekonanie takie wynika ze zbyt wąskiego postrzegania technologii. Gdy weźmie się pod uwagę czynniki obejmujące znacznie szerszy kontekst - na przykład nierówny dostęp do technologii, czy brak przejrzystości w prowadzeniu badań - okazuje się, że już na wczesnym etapie rozwoju nanotechnologii można identyfikować problematyczne kwestie i stosownie na nie reagować. Błędne jest także przekonanie, że rewolucja nanotechnologiczna jest nieuchronnie dobra, wynikające z wcześniejszego nastawienia się wyłącznie na dostarczane przez technologię korzyści. Dotychczasowe doświadczenia uczą bowiem, że nie zawsze tak jest. Po trzecie przyjmuje się, iż sednem rozważania kwestii społecznych i etycznych jest zagwarantowanie akceptacji społecznej. Pogląd taki związany jest z dążeniem do szybkiej i bezproblemowej komercjalizacji nowej technologii, a także przekonaniem, że wszelkie głosy sprzeciwu są wynikiem niezrozumienia zagadnienia, bądź bezpodstawnych obaw. Obawy społeczeństwa często nie są jednak ani efektem ignorancji, ani też nie są bezzasadne³⁰⁸.³⁰⁹

307 Nanoscience and nanotechnologies: opportunities and uncertainties, op. cit., s. 45.

308 Konceptualizacja ryzyka przez społeczeństwo jest bogatsza niż ekspertów, i odzwierciedla często słuszne obawy, których ci ostatni zazwyczaj niedostrzegają. Problem ten omówiony został w punkcie 1.3.2.

309 R. Sandler, Nanotechnology: the social and ethical issues, Project on Emerging Nanotechnologies, January 2009, s. 6, http://www.nanotechproject.org/

Jedną z najtrudniejszych kwestii, będącą źródłem licznych kontrowersji oraz dyskusji, jest skala ekonomicznego wpływu nanotechnologii na gospodarkę. Według niektórych opinii, nanotechnologia przyniesie wyłącznie pozytywne efekty ekonomiczne - zwiększy produkt krajowy brutto, poprawi efektywność produkcji oraz zmniejszy ilość odpadów w przetwórstwie przemysłowym - co okaże się korzystne dla społeczeństwa w krajach rozwiniętych i rozwijających się. Należy jednak pamiętać, iż skutki wprowadzenia nowych technologii są zazwyczaj złożone.³¹⁰ Zastąpienie metali szlachetnych i minerałów nowymi nanomateriałami to z jednej strony mniejsza zależność od źródeł nieodnawialnych, z drugiej natomiast utrata dochodów przez kraje biedne, w których surowce te są pozyskiwane.³¹¹

Równie istotnym problemem jest możliwość pogłębienia się istniejących podziałów społecznych. Powszechne są twierdzenia o ważnym i długofalowym wpływie nanotechnologii na globalne społeczeństwo. W przypadku realizacji choćby części prognoz dotyczących jej przyszłych zastosowań, skutki dla społeczeństwa i gospodarek będą znaczące. Jednakże równie uprawnione jest pytanie o to, kto na tym skorzysta, a kto straci. Pojawiają się obawy, iż nanotechnologia doprowadzi do zwiększenie luki pomiędzy bogatymi a biednymi krajami, z uwagi na różnice w ich zdolnościach do rozwijania i wykorzystywania nowej technologii.³¹² W rezultacie radykalny postęp w leczeniu i wykrywaniu chorób, czy pozyskiwaniu taniej energii może się okazać dostępny wyłącznie dla krajów najbogatszych.³¹³

Kolejnym ważnym zagadnieniem związanym z rozwojem nanotechnologii są patenty. Kwestia własności i kontroli nad nanotechnologią - jej produktami oraz procesami - postrzegana jest często jako nadrzędna, w związku z obawami o prywatyzację nauki oraz koncentrację władzy w rękach międzynarodowych korporacji³¹⁴. Zasadniczo ochrona własności intelektualnej jest zjawiskiem korzystnym, jednakże patenty, które obejmują zbyt szeroki zakres, mogą działać wbrew interesowi społeczeństwa. Sytuacja taka wystąpić może w przypadku nanotechnologii. Przyznanie patentu na przykład na procesy manipulowania materią zdusiłyby innowacje i utrudniły dostęp do informacji.³¹⁵

310 Nanoscience and nanotechnologies: opportunities and uncertainties, op. cit., s. 52. 311 The nano education tree, Nanoforum, http://www.nanoforum.org/educationtree/ 312 Nanoscience and nanotechnologies: opportunities and uncertainties, op. cit., s. 52.

313 Problem ekonomicznego wpływu nanotechnologii oraz pogłębiania podziałów społecznych w dobitny sposób artykułuje ETC Group, stwierdzając iż „biedni będą ostatnimi, którzy dopuszczeni zostaną do nanotechnologii, a pierwszymi którzy stracą przez nią pracę i rynki zbytu”, a dalej „naiwnym i krótkowzrocznym jest twierdzić, że technologia, której biedni nie mogą kontrolować użyta zostanie dla ich korzyści”. (The big down: from genomes to atoms, ETC Group, Winnipeg 2003, s. 54, http://www.etcgroup.org/)

314 The big down: from genomes to atoms, op. cit., s. 71.

Duży niepokój wzbudza także gromadzenie informacji i jego konsekwencje dla swobód obywatelskich. Spodziewana konwergencja pomiędzy technologiami informacyjnymi i nanotechnologią umożliwi prawdopodobnie powstanie urządzeń, które z jednej strony pozwolą zwiększyć bezpieczeństwo osobiste, z drugiej jednak będą mogły zostać użyte w sposób ograniczający indywidualną i grupową prywatność, na przykład poprzez ukrytą inwigilację, czy gromadzenie i rozpowszechnianie prywatnych informacji.³¹⁶ Kwestie prywatności mogą pojawić się między innymi z powodu postępu w diagnostyce medycznej, umożliwiającego lekarzom rutynowe badanie pacjentów na obecność chorób genetycznych. Może się na przykład okazać, że firmy ubezpieczeniowe oraz pracodawcy będą wymagać tego typu badania jako warunku wstępnego przy zawieraniu umów cywilno-prawnych, czy nawiązywaniu stosunku pracy.³¹⁷

Wiele wątpliwości wywołuje również możliwość ulepszania zdolności człowieka. Połączenie nanotechnologii, biotechnologii, technologii informacyjnych, oraz nauk kognitywnych doprowadzić może w przyszłości do zwiększenia wydajności pracy i zdolności do nauki, poprawy indywidualnych zdolności sensorycznych, czy kreatywności człowieka.³¹⁸ O ile jednak wykorzystanie osiągnięć nowych technologii w leczeniu osób chorych i wspieraniu osób niepełnosprawnych wydaje się być powszechnie akceptowalne, o tyle ulepszanie ciał i umysłów ludzi zdrowych nierzadko wywołuje zdecydowany sprzeciw. Postęp w zakresie poprawiania człowieka czyni niejasnym rozróżnienie pomiędzy człowiekiem, a maszyną. Zamiast sprzyjać spójności społecznej i dążyć do wspólnego dobra, doprowadzić może przy tym do dyskryminacji, poprzez faworyzowanie elit.³¹⁹

Ważnym problemem jest wreszcie możliwość wykorzystania osiągnięć nanotechnologii w przemyśle zbrojeniowym i towarzysząca temu obawa o doprowadzenie do kolejnego wyścigu zbrojeń. W oficjalnych publikacjach rządowych na temat badań w obszarze nanotechnologii dla celów militarnych, pojawiają się informacje o czujnikach, systemach filtrujących, inteligentnej odzieży, czy lżejszych i bardziej wytrzymałych materiałach. Wszystko to jednak jest równie przydatne do wykorzystania pozamilitarnego. Źródła rządowe nie informują natomiast wcale o możliwych zastosowaniach ofensywnych.³²⁰ Tymczasem       

316 Ibidem.

317 The nano education tree, Nanoforum, http://www.nanoforum.org/educationtree/

318 M. Roco, W. Bainbridge (red.), Converging technologies for improving human performance, Kluwer Academic Publishers, Arlington 2002, s. ix.

319 I. Malsch, Human enhancement from different perspectives, Nanoforum reports, 13.11.2006, s. 3, http://www.nanoforum.org/

320 M. Berger, Military nanotechnology: high precision explosives through nanoscale structuring, Nanowerk, 05.06.2008, http://www.nanowerk.com/

postęp w zakresie nanotechnologii to także lżejsza i bardziej skuteczna broń konwencjonalna, oraz zaawansowana broń atomowa, chemiczna i biologiczna.³²¹