Od powszechnego rozumienia nauki do zaangażowania społecznego

Narodziny idei powszechnego rozumienia nauki wiąże się z publikacją Towarzystwa Królewskiego z 1985 roku, której celem było określenie polityki upowszechniania nauki w społeczeństwie (tzw. raport Bodmera)⁵⁶⁵. Na początku raportu jego autorzy postawili       

564 Obie uwagi znalazły potwierdzenie w badaniach postaw konsumentów wobec nanotechnologii, których wyniki przedstawione zostały w rozdziale 3.

565 Rozpoczęcie misji informacyjnej stanowiło reakcję naukowców na rosnący poziom społecznego zobojętnienia i niedowierzania wobec nauki. Prowadzone od wczesnych lat 70-tych XX wieku coroczne badania amerykańskiej National Science Foundation odkrywały bowiem istotne luki w znajomości przez społeczeństwo

pytanie, czy świat byłby lepszym miejscem, gdyby społeczeństwo w większym stopniu rozumiało zakres, ograniczenia, metody oraz odkrycia nauki. W przyjętej przez siebie tezie wyrazili następnie przekonanie, iż lepsze powszechne zrozumienie nauki stać się może zasadniczym elementem w promowaniu narodowej pomyślności, w podnoszeniu jakości decyzji podejmowanych na szczeblu państwowym oraz prywatnym, a także we wzbogacaniu życia jednostki. Jak podkreślali, w ustroju demokratycznym opinia publiczna posiada główny wpływ na proces decyzyjny. Dlatego też tak ważne jest, aby pojedynczy obywatele, jak również osoby podejmujące decyzje, rozpoznali i rozumieli naukowe aspekty publicznych zagadnień.⁵⁶⁶

Znaczące w zmianie relacji pomiędzy nauką i technologią a społeczeństwem okazały się wydarzenia lat 90-tych XX wieku, związane między innymi z epidemią BSE oraz kontrowersjami wokół GMO⁵⁶⁷. Raport Izby Lordów brytyjskiego parlamentu z 2000 roku stwierdzał, iż w zaistniałych okolicznościach należy mówić o kryzysie zaufania do polityki naukowej. Za warunek wstępny dla odbudowania wiarygodności uznana została otwartość nauki, a także konieczność rozszerzenia bazy konsultacji społecznej na potencjalnie kontrowersyjne kwestie. Jak podkreślali autorzy raportu, nauka nie jest kwestią pewności, ale hipotez i eksperymentów, a przyznanie się do niepewności czyni mniej szkód, niż próba ukrywania tego, prowadząca do utraty zaufania i szacunku ze strony społeczeństwa. Wskazywali oni również na potrzebę wzajemnego zrozumienia. Zdaniem autorów raportu ważne jest, aby osoby niebędące specjalistami mogły rozumieć aspekty nauki i technologii, które dotykają ich życia. Jednocześnie jednak naukowcy powinni starać się zrozumieć wpływ swojej pracy oraz możliwych zastosowań na społeczeństwo oraz opinię publiczną.^568,569

Leżący u podstaw idei powszechnego rozumienia nauki model deficytu, wiążący postawy społeczne z dostępnością obiektywnej informacji, skrytykowany został między innymi w raporcie Europejskiej Federacji Biotechnologii z 2002 roku, w kontekście toczącej się

faktów naukowych. (J. Wilsdon, R. Willis, See-through science: why public engagement needs to move upstream, Demos, London 2004, s. 17.)

566 The public understanding of science, The Royal Society, London 1985, s. 9-10. 567 Problematyka ta poruszona została w punkcie 2.5.2.

568 Science and technology - third report, Select Commitee on Science and Technology, House of Lords, 23.02.2000, http://www.parliament.uk/lords/

569 Podobne stanowisko wyrażone zostało przez grupę naukowców z Uniwersytetu Lancaster. Wskazywali oni, iż istnieje pilna potrzeba zainicjowania nowych dróg interakcyjnego zrozumienia pomiędzy przemysłem i rządem a ogółem społeczeństwa. Jak podkreślali, aktualne metody jednostronnego informowania są całkowicie nieodpowiednie dla rozwiązywania prawdopodobnych napięć, które pojawić się mogą w nadchodzących latach, w odniesieniu do nowych technologii i produktów. (R. Grove-White, P. Macnaghten, B. Wynne, Wising up: the public and new technologies, Lancaster University, Lancaster 2000, s. 6.)

wtedy dyskusji na temat przyszłości technologii. W raporcie tym podkreśla się, iż porozumiewanie się ze społeczeństwem w kwestii biotechnologii nie może sprowadzać się do dostarczania informacji naukowej. Upowszechnianie wyników badań oraz informowanie o możliwych korzyściach i perspektywach jest z pewnością częścią procesu, jednak musi on także uwzględniać słuchanie i branie pod uwagę odmiennych opinii różnych grup społecznych. Jak zauważają autorzy, debata biotechnologiczna nie koncentruje się wyłącznie na zagadnieniach naukowych. Jej tło stanowi złożony system naukowych, kulturowych, politycznych, religijnych i ekonomicznych wartości i rozważań, w oparciu o który tworzy się opinia na temat biotechnologii. Nie można więc oczekiwać, iż racjonalność naukowa będzie decydującą i przyjmować należy uprawnione obiekcje wykraczające poza jej ramy.⁵⁷⁰

Kontrowersje towarzyszące rozwojowi wielu technologii końca ubiegłego wieku i związany z tym kryzys zaufania sprawiły, iż dialog oraz zaangażowanie społeczne stały się elementem warunkującym funkcjonowanie świata nauki. Powiązanie pomiędzy rezultatami współuczestniczenia społeczeństwa a wyborami, priorytetami i codziennymi praktykami nauki pozostało jednak niejasne. Prowadzone dyskusje koncentrowały się często niemal wyłącznie na problematyce potencjalnych zagrożeń ze strony nowych technologii, pozostawiając bez odpowiedzi głębsze pytania na temat wartości, wizji i motywów naukowych dociekań. Procesy angażowania ograniczały się z kolei do określonych pytań, stawianych na konkretnych etapach cyklu badań i rozwoju. Polityczne, ekonomiczne i organizacyjne zobowiązania zawężały wtedy przestrzeń dla prawdziwie otwartej debaty.⁵⁷¹

Problemy i ograniczenia związane z takim podejściem sprawiły, iż w ostatnich latach podjęto próby przeniesienia zaangażowania społecznego na wyższy poziom, w kierunku bardziej szczerego i refleksyjnego trybu słuchania i wymiany. Podkreśla się przy tym, iż celem procesów angażowania jest poprawienie jakości podejmowanych decyzji, a także polepszenie efektów społecznych w głębszym wymiarze, niż tylko reputacji technologii, przedsiębiorstwa czy rządu⁵⁷². Stosowane w sposób dojrzały, zaangażowanie społeczne prowadzić może do lepszej polityki naukowej pod warunkiem jednak, iż jest wykorzystywane w celu prowokowania debaty, eksponowania różnic i pytania o kwestie fundamentalne.⁵⁷³

570 Who should communicate with the public and how?, European Federation of Biotechnology, Task Group on Public Perceptions, Delft 2002, s. 3-5, http://www.efbpublic.org/

571 J. Wilsdon, R. Willis, op. cit., s. 18.

572 Procesy angażowania często podejmowane są przez przedsiębiorstwa rozwijające nową technologię, które chcą przekonać się co sądzi społeczeństwo, aby móc prezentować swoje innowacje w możliwie najlepszym świetle, a także przez rządy w celu budowy zaufania do nauki oraz własnych działań.