Chronione gatunki u¿ywane do produkcji instrumentów

Zapewne najbardziej znanym przyk≥adem wykorzystywania czêœci chronionych zwierzπt do produkcji instrumentów muzycznych sπ bia≥e klawisze fortepianów i pianin, które w przesz≥oœci czêsto by≥y wykonywane z koœci s≥oniowej. W rzeczywistoœci nie ca≥e klawisze, a jedynie ok≥adziny, które je pokrywajπ, mogπ byæ wykonane z tego surowca.

Warto zwróciæ uwagê, ¿e koœæ s≥oniowa mo¿e wchodziæ w sk≥ad klawiszy tak¿e innych instrumentów – np. akordeonów. Wspó≥czeœnie do wytwarzania nowych instrumentów koœci s≥oniowej zasadniczo siê nie stosuje. Fragmenty ciosów s≥oni afrykañskich sawannowych i leœnych lub s≥oni indyjskich bywajπ wykorzystywane jedynie do renowacji instrumentów historycznych. Najczêœciej do tego celu u¿ywa siê ok≥adziny odzyskiwane z innych, uszkodzonych pianin czy fortepianów, ale bywa te¿ kupowana nowa koœæ, pochodzπca z k≥usownictwa i przemytu. W przesz≥oœci wytwarzano te¿ klawisze z czêœci innych zwierzπt objêtych obecnie ochronπ CITES – np. z zêbów kaszalota.

Do trzech pa≥eczek deszczowych na osobê mo¿na przewoziæ przez granice pañstwowe bez ¿adnych dokumentów. © Andrzej Kepel / salamanadra.org.pl

Instrument muzyczny wykonany ze skorupy ¿ó≥wia lπdowego (UE A lub B, CITES I lub II). © Andrzej Kepel / salamanadra.org.pl

Koœæ s≥oniowa mo¿e równie¿ wchodziæ w sk≥ad innych instrumentów. Niegdyœ z ca≥ych ciosów wyrabiano ró¿ne instrumenty dête – np. afrykañskie trπbki asante z Ghany, czy olifanty spotykane na Bliskim Wschodzie i w Europie. Z kolei w japoñskim instrumencie strunowym shamisen z materia≥u tego mogπ byæ wykonane ko≥ki do nawijania strun, mostek, na którym struny siê opierajπ i plektron (kostka) do ich szarpania.

Mostek i plektron do tego instrumentu wytwarza siê te¿ np. z szylkretu, czyli skorupy morskiego ¿ó≥wia szylkretowego. Plektrony z koœci s≥oniowej lub szylkretu u¿ywa siê tak¿e do innych instrumentów szarpanych.

Ma≥o kto spoza stosunkowo wπskiego grona muzyków i lutników zdaje sobie sprawê,

¿e w sk≥ad jednego smyczka do skrzypiec mogπ wchodziæ czêœci siedmiu taksonów roœlin i zwierzπt, w tym nawet z piêciu ujêtych w za≥πcznikach CITES. Drzewce dobrej jakoœci smyczka jest najczêœciej wyrabiane z drewna chronionego gatunku drzewa – fernambuku Caesalpinia echinata. Tak zwana ¿abka (s≥u¿πca do naciπgania w≥osia) bywa wytwarzana z szylkretu i mo¿e zawieraæ np. zasuwkê z koœci s≥oniowej. Czêsto jest te¿ zrobiona z hebanu – w tym z pochodzπcych z Madagaskaru drzew z rodzaju Diospyros (w jego przypadku tylko gatunki i populacje z tej wyspy sπ wpisane do Za≥πcznika II CITES).

Tak¿e w g≥ówce smyczka mogπ byæ elementy z koœci s≥oniowej. W≥osie smyczka pochodzi zwykle z ogona niechronionego przez CITES konia, ale przy ¿abce mo¿e wystêpowaæ owijka z wielorybiego fiszbinu. Ozdobne oczko ¿abki czêsto jest wykonane z masy per≥owej. Niektóre ma≥¿e per≥orodne równie¿ sπ objête Konwencjπ, ale przy produkcji smyczków wykorzystuje siê raczej ≥atwo dostêpne gatunki niechronione.

Do za≥πczników CITES wpisane sπ za to wszystkie warany oraz pytony, których skóra jest stosunkowo czêsto wykorzystywana do owijania uchwytu smyczka.

Drewno z ró¿nych chronionych gatunków drzew wykorzystywane jest do produkcji rozmaitych instrumentów – zw≥aszcza strunowych. Jak wyjaœniono w rozdziale V.7, w przypadku wielu gatunków drzew ochronπ objêty jest jedynie sam surowiec, przewo¿ony w formie k≥ód, pociêtego drewna, sklejki, forniru czy pó≥produktów, a gdy staje siê elementem gotowego do u¿ycia instrumentu, nie wymaga ju¿ ¿adnych dokumentów. Zasada ta nie dotyczy jednak wszystkich gatunków – w szczególnoœci tych z Za≥πcznika I CITES. Przyk≥adowo, gitary i inne instrumenty wykonane z palisandru brazylijskiego Dalbergia nigra (zwanego tak¿e np. palisandrem Rio), zamieszczonego w Za≥πczniku I CITES, sπ objête wszystkimi ograniczeniami w komercyjnym wykorzystywaniu i przewozie przez granice, które dotyczπ tego zagro¿onego gatunku drzewa. Jednak skrzypce czy gitary majπce przyk≥adowo mostki czy podstrunnice wykonane z madagaskarskiego hebanu Diospyros spp. Nie sπ traktowana jako okazy CITES i nie podlegajπ przepisom tej Konwencji. Zezwoleñ CITES wymaga jedynie sprowadzanie samego surowca do ich produkcji. Poza instrumentami strunowymi, drewno chronionych gatunków stosunkowo czêsto wykorzystywane jest tak¿e w ksylofonach i marimbach. Dotyczy to zw≥aszcza ró¿nych palisandrów na przyk≥ad honduraskiego Dalbergia stevensonii i cocobolo D. retusa oraz mahoniowca w≥aœciwego Swietenia mahogoni. Z chronionego palisandru mogπ byæ wyrabiane tak¿e inne rodzaje

instrumentów, w tym dête (np. flety, klarnety, oboje, dudy) czy perkusyjne (np. korpusy bêbnów). Obecnie jedynie niektóre palisandry objête sπ ochronπ CITES, jednak podczas Konferencji Stron CITES jesieniπ 2016 r. rozpatrywany bêdzie projekt w≥πczenia do za≥πczników tej konwencji wszystkich przedstawicieli rodzaju Dalbergia.

Tabela przedstawiajπca kompletnπ listê gatunków drzew objêtych w chwili wydawania tego podrêcznika ochronπ na mocy CITES, z których drewno wykorzystywane jest m.in.

do produkcji instrumentów muzycznych, zosta≥a zamieszczona w rozdziale V.7.

Innymi roœlinami chronionymi przez CITES, wykorzystywanymi do produkcji instrumentów, sπ kaktusy. W Ameryce £aciñskiej wytwarza siê z nich tak zwane pa≥eczki (kije) deszczowe (palo de lluvia, rainstick). W d≥ugie i stosunkowo grube ≥odygi niektórych kaktusów (np. Eulychnia acida i Echinopsis pachanoi, rzadziej tak¿e saguaro Carnegiea gigantea) wbija siê wczeœniej od≥amane z nich ciernie (kolce). Po wysuszeniu do pustego wnêtrza ≥odyg wsypuje siê kamyki lub nasiona, które przesypujπc siê miêdzy cierniami wydajπ dŸwiêk przypominajπcy szum padajπcego deszczu. Tak wykonane proste instrumenty sπ jeszcze dodatkowo zdobione.

Lista gatunków zwierzπt chronionych przez CITES, które mogπ byæ u¿ywane do produkcji instrumentów, jest d≥uga. Przyk≥adowo w Boliwii, Chile, Ekwadorze i Peru suszone skorupy ró¿nych przedstawicieli rodziny pancernikowatych Dasypodidae bywajπ u¿ywane jako pud≥a rezonansowe w andyjskim instrumencie strunowym podobnym do mandoliny – chatango. Wykorzystywane sπ (lub by≥y) ró¿ne gatunki tych zwierzπt, w tym chronione przez CITES – np. w≥osopuklerznik (pancernik, w≥osopancernik) andyjski Chaetophractus nationi. Pancerniki, w tym wspomniany w≥osopuklerznik andyjski, bywajπ w tym regionie œwiata stosowane tak¿e do produkcji ko≥atek zwanych matraca. Na Nowej Gwinei ceremonialne bêbny kundu majπ membrany wykonane z ró¿nych gatunków wê¿y lub innych gadów – w tym chronionych (np.

pytonów, waranów). Membrany tahitañskich basowych bêbnów pahu czêsto wykonuje siê ze skóry rekinów, z których tak¿e coraz wiêcej gatunków wpisanych jest do za≥πczników CITES. Skorupy ¿ó≥wi bywajπ wykorzystywane nie tylko w formie szylkretu do produkcji ró¿nych drobnych elementów instrumentów, ale czasami tak¿e w ca≥oœci – g≥ównie jako pud≥o rezonansowe ró¿nych instrumentów strunowych lub perkusyjnych. Czêœciej ni¿ ¿ó≥wie morskie czy s≥odkowodne u¿ywa siê do tego celu ró¿ne gatunki ¿ó≥wi lπdowych . Niektóre z tych instrumentów sπ wykonywane g≥ównie jako 46

pamiπtki turystyczne i majπ ograniczonπ przydatnoœæ praktycznπ. Poniewa¿ takie 'souveniry' bywajπ kupowane w du¿ych iloœciach i popyt na nie jest ciπg≥y – stanowi to szczególnie du¿e zagro¿enie dla niektórych lokalnych populacji gadów.

Na koniec tego rozdzia≥u warto wymieniæ te instrumenty i ich czêœci, które czêsto budzπ podejrzenia celników i policjantów, ale zwykle nie sπ okazami objêtymi ochronπ.

Czarne klawisze fortepianów i pianin bywajπ zrobione z hebanu, w tym tak¿e z drzew

46Ze skorup ¿ó≥wi lπdowych wytwarza siê te¿ czasem dzwonki dla byd≥a (np. w Etiopii) – choæ dyskusyjne jest, czy mo¿na je traktowaæ jako instrument muzyczny.

z rodzaju Diospyros œciêtych na Madagaskarze. Jednak jak zaznaczono wczeœniej, w przypadku tego taksonu gotowe instrumenty, a nawet same gotowe czêœci instrumentów, nie sπ objête ochronπ CITES. Struny niektórych instrumentów bywajπ wykonane z jelit, ale zwykle pochodzπcych ze zwierzπt gospodarskich. Czêsto spotyka siê instrumenty z rogów ró¿nych zwierzπt z rodziny wo≥owatych Bovidae. Choæ nie mo¿na wykluczyæ, ¿e niektóre z nich mogπ pochodziæ ze zwierzπt chronionych, najczêœciej tak nie jest. Przyk≥adowo szofar – ¿ydowski liturgiczny instrument dêty, doœæ czêsto przywo¿ony do Europy z Izraela, jest standardowo wykonany z rogu baraniego (czyli owcy domowej Ovis aries) lub – w przypadku szofarów jemeñskich – z rogu kudu wielkiego Tragelaphus strepsiceros – gatunku, który do tej pory nie zosta≥ objêty ochronπ CITES. Skóry, z których wykonuje siê membrany ró¿nych bêbnów, te¿ zazwyczaj pochodzπ z pospolitych zwierzπt gospodarskich lub ≥ownych, choæ jak wskazano wy¿ej – zdarzajπ siê od tego wyjπtki. Opisane wczeœniej kije deszczowe sπ obecnie wytwarzane nie tyko w Ameryce £aciñskiej, ale i na innych kontynentach – najczêœciej z niechronionego bambusa. Andyjskie gruchawki chajchas sπ zazwyczaj wyrabiane z kopytek naj≥atwiej osiπgalnych w tamtej czêœci œwiata niechronionych zwierzπt kopytnych – owiec, kóz, lam lub alpak.

Makak œwiñskoogonowy Macaca leonina (UE B, CITES II). W Tajlandii samce tego gatunku bywajπ u¿ywane m.in. do zbierania orzechów kokosowych. © Marta Wiêckowska / salamandra.org.pl

Waleñ po≥udniowy Eubalaena australis (UE A, CITES I). Wszystkie walenie objête sπ ochronπ na mocy CITES oraz rozporzπdzeñ UE. © Peter Chadwick

Rekin wielorybi Rhincodon typus (UE B, CITES II) najwiêksza ryba œwiata. Od≥awia siê go gospodarczo jego miêso jest wysoko cenione szczególnie w Azji. W stosunku do w≥πczenia tego gatunku do Za≥πcznika II CITES zastrze¿enia wprowadzi≥y: Republika Palau, Islandia, Norwegia, Indonezja, Korea Po≥udniowa oraz Japonia. © Christian Vizl

– –