Chrzest a teoria aktów mowy

Ceremonia chrztu jest religijnym rytuałem inicjacyjnym, podczas którego pod-dawana mu osoba, w większości przypadków noworodek, otrzymuje imię i jest przyjmowana przez wspólnotę, reprezentowaną przez członka duchowieństwa lub, w skrajnych przypadkach, przez inną osobę, kierującą się szczerymi zamia-rami. Jego ważność zależy od poprawnego wymawiania określonych formuł, które różnią się w zależności od wyznania lub lokalnych zwyczajów. W obrządku katolickim celebrans, przystępując do ablucji, oświadcza: „Chrzczę cię w imię Ojca, Syna i Ducha Świętego”, przywołując polecenia przekazane przez Jezusa apostołom (Mt 28, 19–20).

W sferze lingwistyki ta wypowiedź materializuje czynność, wywołuje kon-kretne skutki, dokonuje zmian w kontekście – w trakcie wygłaszania formuły dziecku nadawane jest imię, które społeczność uznaje za właściwe i którego będzie od tego momentu używała zwracając się do niego; jednocześnie, na po-ziomie instytucjonalnym, formalizuje się tożsamość dziecka niezbędna dla reje-strów funkcjonujących w życiu społecznym obywatela. Jest to czytelny przykład wypowiedzi performatywnej, która urzeczywistnia intencje mówiącego wraz z jej wyartykułowaniem.

Nie jest przypadkiem, że do obrządku chrztu kilkakrotnie odwołuje się John Langshaw Austin w wykładzie swoich teorii na temat aktów mowy¹, które postaram się tutaj streścić (zob. też Sollano 2016). Otóż kiedy pewna formuła jest wygłaszana przez osobę do tego uprawnioną, wykazującą stosowne intencje, posługującą się prawidłową kolejnością słów i gestów, w kontekście odpowied-nim do realizacji aktu, wypowiedź ta nie jest tylko ciągiem słów, opisujących wykonywane właśnie czynności, ale sama w sobie jest czynnością.

Do oceny takiego aktu nie można stosować parametru „prawda czy fałsz”, właściwego dla orzeczeń, należy natomiast mierzyć jego fortunność, czyli pomyślność jego wyniku, w oparciu o sześć kryteriów przedstawionych przez Austina w jego wywodzie. Pierwszy, występujący pod kodem A1, odnosi się do procedury, którą uczestnicy już poznali i którą akceptują; należy zatem recytować formułę chrztu zgodnie z bieżącymi, obowiązującymi normami, przy-jętymi przez daną wspólnotę. Warunek A2 odnosi się do osoby i okoliczności,

1 Austin John Langshaw, 1993, Jak działać słowami, w: Mówienie i poznawanie, Warszawa, s. 545–708.

które muszą być stosowne, by właściwie przeprowadzić zaplanowaną czynność.

Autorytet osoby wyznaczonej do wygłaszania formuły performatywnej musi być wcześniej uznany, w przeciwnym razie powstają niewłaściwe okoliczności; gdyby natomiast błędy zaszły w samym wykonaniu, wystąpiłby przypadek niezdolności.

Musimy więc odróżnić przypadek kapłana, który chrzci niewłaściwe dziecko właściwym imieniem, lub takiego, który chrzci dziecko „Albert” zamiast „Al-fred”, od takich przypadków, gdy ktoś mówi: „Chrzczę to dziecko »2704«” lub:

„Obiecuję, że cię spoliczkuję”, lub gdy ktoś mianuje konia konsulem. W tych ostatnich przypadkach występuje coś, co należy do niewłaściwego rodzaju czy typu, natomiast w tych innych niewłaściwość jest jedynie sprawą niezdolności (Austin 1993: 582).

Warunki B1 i B2 wymagają, aby procedura była przeprowadzona poprawnie i całkowicie, podczas gdy trzecia grupa warunków, skatalogowana pod grecką literą Gamma, zakłada niefortunność, jeżeli uczucia mówiącego nie pokrywają się z czynnością wykonaną jego słowami (Γ1) lub jeżeli jego późniejsze zacho-wania okazują się sprzeczne z czynnością (Γ2). Formuła chrztu wypowiedziana przy złych intencjach może spowodować „nadużycie procedury”, chociaż praw-dziwość samej formuły, a zatem i wykonanie czynności, nie są kwestionowane.

Współistnienie więcej niż jednego przypadku niefortunności w tej samej procedurze nie niweczy skutków każdego z nich, lecz powoduje ich nawar-stwianie. Z ironią, która towarzyszyła jego wywodom, Austin koncentruje się na możliwości chrzczenia pingwinów:

Kiedy święty chrzcił pingwiny, czy było to daremne dlatego, że procedura chrztu jest niewłaściwa w odniesieniu do pingwinów, czy dlatego, że tylko w stosunku do ludzi istnieje uznana procedura chrztu? Nie sądzę, by te niejasności miały znaczenie w teorii, choć przyjemnie jest je badać, a w praktyce dogodnie jest rozporządzać, tak jak prawnicy, terminologią pozwalającą borykać się z nimi (Austin 1993: 572).

Początkowo wykład Austina skupia się na różnicach pomiędzy czasownikami performatywnymi i konstatywnymi, ale jego prawdziwym celem jest obalenie przestarzałej teorii, wedle której język służy do opisania otaczającego świata;

naukowiec pragnie unicestwić sąd oparty na kryteriach prawdy i fałszu, twierdzi,

że większość naszych wypowiedzi to akty mowy, czynności wykonywane, aby osiągnąć pewne cele, co upodabnia je do wielu innych ruchów naszego ciała. Należy więc umieścić wypowiedzi we właściwym kontekście i ponownie dokonać oceny ich formy, zamiarów i konsekwencji. Prezentując swoją teorię, Austin proponuje nową interpretację funkcji języka: każda wypowiedź wykonuje jednocześnie trzy różne rodzaje aktów mowy, nazwane przez niego lokucyjnym, illokucyjnym i perlokucyjnym.

Odnosząc ten trójpodział do rytuału chrztu, pierwszy rodzaj polega na wypo-wiadaniu słów formuły, artykułowaniu poszczególnych dźwięków, które, razem wzięte, nabierają sensu i znaczenia. Akt illokucyjny stanowi faktyczną czynność wykonywaną przez celebrującego, tj. nadanie imienia i przyjęcie danej jednostki do społeczności; podczas sprawowania obrzędu religijnego, ta formuła pociąga za sobą także przywołanie bóstwa, w imię którego dokonywany jest chrzest.

Akt perlokucyjny zawiera konsekwencje, czasem pośrednie, aktu illokucyjnego wpływające na działania i uczucia uczestników, w tym i na samego mówiącego.

Możemy zatem określić ochrzczone dziecko, przyjmującą go wspólnotę, społecz-ność, która je inkorporuje, Boga, który udziela mu błogosławieństwa, kapłana, który staje się gwarantem pomyślnego wyniku ceremonii.

Podstawy teorii aktów mowy należy wywodzić z pośmiertnej publikacji treści wykładów Austina z roku 1955, wygłoszonych przez niego na Harvardzie. James O. Urmson zredagował notatki samego Austina w roku 1962, pozostawiając je w oryginalnej, schematycznej i dyskursywnej formie. Dopiero w roku 1975 została opublikowana ich druga, uzupełniona edycja, przy powstaniu której współpracowała Marina Sbisà.

Włoska badaczka zaproponowała następnie swój osobisty przegląd myśli Austina, interpretowanych w świetle najnowszych teorii lingwistycznych i fi-lozoficznych². Rozwinęła także niektóre z tematów, takie jak np. katalogizacja czasowników performatywnych, które Austin podzielił na pięć rodzajów:

osądzeniowce, sprawcze, zobowiązaniowce, zachowaniowce, wykładniowce.

Akt chrztu należy do drugiej grupy czasowników, które wyrażają autorytet, prawa i uprawnienia, wprowadzając w życie decyzje mówiącego. W ten sposób Sbisà pozostaje wierna zaproponowanemu przez Austina schematowi, celowo

2 Sbisà Marina, 2009, Linguaggio, ragione, interazione� Per una pragmatica degli atti linguistici, Trieste.

odcinając się od coraz bardziej ugruntowanej taksonomii przedstawionej przez Johna Searle’a³, który formułę chrztu umieścił wśród aktów deklaratywnych.

Nowatorstwo definicji aktów illokucyjnych według Sbisà polega na podwoje-niu adresata (d1 i d2) – pierwszy odpowiada sytuacji interakcyjnej następującej po akcie lingwistycznym, drugi natomiast opisuje stan poprzedzający sam akt, sprzyjający jego powodzeniu:

[...] chrzest przydziela ochrzczonemu zobowiązania wspólne wszystkim członkom wspólnoty chrześcijańskiej, a tym ostatnim przydziela zobowiązanie przyjęcia go jako jednego ze swoich członków. [...] W przypadku chrztu, rola d2 nie jest wykonywana przez udzielającego chrztu, ale przez samą chrześcijań-ską wspólnotę (do której, zazwyczaj, należy również udzielający sakramentu, choć, w szczególnych przypadkach, mógłby on nie być chrześcijaninem) (Sbisà 2009: 86)⁴.

W Polsce liczni uczeni zajmują się performatywnym charakterem języka liturgii katolickiej w kontekstach sakramentów, obrzędów (błogosławieństw, konsekracji, inwokacji), modlitw. Osobliwą cechą tej formy komunikacji jest świadomość uczestników, że poza nimi w interakcji tej bierze także udział istota boska, niewymierna i niedająca się opisać racjonalnie, której poświęcony jest dostojny ton i częste metafory. Badacze podkreślają powtarzalność, teatralność oraz perswazyjność formuł liturgicznych, które nawiązują do tradycji, zmysłu artystycznego i emocjonalnego zaangażowania, zachęcają do zespołowego recy-towania modlitw znanych wszystkim członkom wspólnoty, wzmacniając w ten sposób więzi między nimi. Bóstwo, zazwyczaj za pośrednictwem kapłana, może pełnić rolę wykonawcy aktu performatywnego, na przykład podczas udzielania sakramentów; może być także adresatem modlitw i inwokacji, a także świadkiem przysięgi. Przy analizie pragmalingwistycznych cech obrzędu chrztu katolickiego wyraźnie widać, że celebransowi przypisano większość orzeczeń, odróżniających się pod kątem siły illokucyjnej – stosując tym razem definicje Johna Searle’a, można rozpoznać niektóre dyrektywy (prośby i pytania, ale także rozkazy) i deklaratywy; rodzice i chrzestni ograniczają się do komisywów, ekspresywów

3 Searle John, 1975, A taxonomy of illocutionary acts, w: Minnesota Studies in the Philosophy of Science 9: Language, Mind and Knowledge, red. Keith Gunderson, Minneapolis, s. 344–369.

4 Tłum. A. Sollano.

i asercji; nieliczne przypisane im dyrektywy należą do kategorii próśb. Wszyscy obecni, poprzez zbiorową modlitwę, wyrażają się głównie deklaratywami (prośby i aklamacje, reprezentowane w większości przypadków formułą „amen”).