Najogólniej rzecz ujmując, oniryzm w twórczości Jacksona polega na ukazaniu rzeczywistości na kształt snu, marzenia sennego, czasem koszmaru. Dzieło ma wówczas charakter nierealny, alogiczny, absurdalny, sprzeczny z zasadami prawdopodobieństwa. Zacierają się związki przyczynowo-skutkowe i logiczne następstwa wydarzeń. Thriller jest reprezentatywnym przykładem tej poetyki, przy czym dominują w nim elementy horroru i makabry.
Co składa się na makabryczność i oniryczność Thrillera? Co kryje się za tą ikoniczną popkulturową wizją śmierci? Thriller to konceptualne nawią-zanie do Nocy żywych trupów George’a Romero oraz hołd złożony klasycznym filmom grozy13. Zrealizowany przez Johna Landisa piętnastominutowy teledysk do utworu Thriller14 to historia grozy, ujęta w potrójnej ramie narracyjnej. Pierw-sza rama to fabuła filmu o nastoletnim wilkołaku, który to film Michael ogląda w kinie w towarzystwie Oli Ray. Druga rama dotyczy wydarzeń po wyjściu pary z nocnego seansu. Para zostaje zaatakowana przez hordę zombie, a wówczas sam Michael staje się „żywym trupem”, inaugurując energetyczny danse ma-cabre� Trzecia część wideoklipu zdaje się sugerować, iż dwie poprzednie były najpewniej tylko przerażającym koszmarem, jednak segment ów jest na tyle nieoczywisty, że pozostawia widza w niepewności. Najlepiej oddaje owo niedo-powiedzenie ostatnia scena teledysku, w której postać piosenkarza burzy czwartą ścianę, a jego upiorne spojrzenie niedwuznacznie sugeruje, że prawdziwy horror dopiero się rozpoczął.
Świat przedstawiony w piosence Jacksona jest nierzeczywisty, wydaje się od początku zmyślony, przerysowany. To barwne, fantastyczne przedstawienie.
Nie ma w nim bezpośrednich odniesień do świata, który znamy, za to obfituje on w typowe (i groteskowo zwielokrotnione) elementy filmu grozy: noc, mgła, odrażające, agresywne monstra, krzyki dochodzące z oddali. Sam Jackson ulega transformacji z chłopaka w wilkołaka. Taniec, który wykonuje wraz z zombie,
13 Do estetyki horroru Jackson powrócił w klipie Ghost. Materiał zrealizowany przez hollywoodzkiego eksperta od efektów specjalnych, Stana Winstona, swoją premierę miał w 1996 roku, podczas Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Cannes, zdobywając równocześnie miejsce w Księdze Rekordów Guinessa ze względu na swój metraż (38 minut). Scenariusz autorstwa Stephena Kinga oraz Micka Garrisa powstał przy udziale Jacksona. Zob. P. Pieniążek, Spacerujący po księżycu, „Arteon” 2009, numer 9, s. 18–23.
14 Michael Jackson, 2009, Michael Jackson – Thriller (Official Video), 2 października, „YouTube”, https://www.youtube.com/watch?v=sOnqjkJTMaA [dostęp: 01.04.2018].
jest dynamiczny, hipnotyzujący – akcentuje dziejący się na oczach widzów koszmar z najgorszego snu.
Thriller ujawnia implicite ambiwalencję w popkulturowym dyskursie śmierci.
Zygmunt Bauman mówi wręcz o „odmetafizycznieniu” śmierci15, Scheler zaś pisze: „Śmierć nie istnieje nawet jako przedmiot obawy, bowiem jej idea nie budzi obaw; odpędza ją ten sam lęk przed życiem, który prowadzi do podejścia rachunkowego w kierowaniu swym życiem […]” (cyt. za Ostaszewska 2010: 23).
Proces oswajania tematyki śmierci odbywa się poprzez taniec, maskaradę, kary-katurę, poprzez grę symboli, skojarzenia, dosłowność, która oddala realia śmierci.
We Thrillerze wszystko sprowadzone zostaje do grozy, nieprzyjemnego kadru z horroru, który jednak wykracza poza bezpieczne granice filmu czy teledysku, ku światowi rzeczywistemu i nieraz potworniejszemu niż atak zombie. Zaklinającą śmierć maskaradę uzupełniają elementy makabry i grozy, niejako w myśl tezy Philippe’a Ariès’a, że „makabryczna ikonografia pojawiała się tam, gdzie twarz zakrywano” (Ariès 1989: 120). Wrażenie makabryczności uzyskuje się stosując przesadę w zniekształcaniu twarzy, eksponując i przerysowując niedoskonałości.
„Makabryczny”, „makabra” to słowa, które według Ariès’a oznaczają „realistyczne przedstawienia rozkładającego się ludzkiego ciała” (Ariès 1989: 116). W ten sposób ciało ludzkie staje się obiektem wstrętu i może posłużyć jako obraz makabryczny, czyli coś, co straszy. Dokonując porównania ikonografii średniowiecznej ze współ-czesną, można zauważyć, że obecnie to twarz – oszpecona lub przedstawiona jako straszna maska – stanowi o tej najważniejszej „makabrycznej” dominancie obra-zów śmierci. Współcześnie „makabryczność” polega nie tyle na zniekształcaniu czy wręcz obrzydzaniu ciała ludzkiego, ile, przede wszystkim, na odsłanianiu, zbliżaniu, dokładnym pokazywaniu ciała takim, jakim jest w rzeczywistości (zdeformowane, niesymetryczne, itp.); dalej – na koncentrowaniu się, wręcz
„prześwietlaniu” poszczególnych części ciała, jego organów16.
Taniec ze śmiercią? Tak, ale wyłącznie w teledysku. Zgoda na ten osobliwy danse macabre oznacza zgodę na śmierć wyłącznie w sytuacji fikcji. W realiach życia codziennego – w miejsce tańca – pojawia się ucieczka. Myśl o własnej śmierci – choć przedstawiana jawnie – wydaje się obca; zostaje odrzucona
15 Z. Bauman, 1998, Śmierć i nieśmiertelność� O wielości strategii życia, tłum. N. Leśniewski, Warszawa, s. 188.
16 Julia Kristeva w studium na temat wstrętu pisze: „A zatem to nie brak czystości czy zdrowia sprawia, że coś się staje wstrętne; wstrętne jest to, co zaburza tożsamość, system, ład. Co nie przestrzega granic, miejsce, zasad” (2007: 10).
jako niedorzeczna. Taniec ze śmiercią kończy się u Jacksona wraz z ostatnim dźwiękiem utworu, równocześnie z napisem „The End”.
Zanurzenie się w horror świata rzeczywistego dokonało się w późniejszej fazie kariery artysty, kiedy zaczął w swoich teledyskach otwarcie ukazywać pro-blemy biedy, rasizmu, przemocy, a także odgrywać rolę superbohatera, poprzez swoją muzykę jednoczącego ludzi różnych kultur i ras, ratującego dzieci, chro-niącego cały świat przed wszechobecnym złem. Superbohaterowie rozumiani w tradycyjny amerykański sposób to uosobienie męskich fantazji o potędze.
Pojawia się jednak ambiwalencja w różnych postawach artysty; w teledyskach, w tańcu jednym z głównych elementów wizerunku jest autoerotyzm, kreowanie na bohatera, idea walki dobra ze złem. Z drugiej strony, należy wspomnieć o androgenicznym wyglądzie artysty i zachowaniu ujawniającym nieśmiałość i powściągliwość (seksualną) Jacksona17.
Jackson był artystą, którego można było podziwiać, oglądać na scenie/ekranie ukrytego, niedostępnego pod ciemnymi okularami, maską, lecz nigdy nie można go poznać bezpośrednio; roztaczał aurę tajemniczości, jego obecność była jak sen. Zastosowane w licznych wideoklipach Jacksona mechanizmy – wizualność nasuwająca skojarzenie z poetyką horroru i wspomagająca fabułę z pogranicza snu i jawy, jak w przypadku Thrillera – oddziałują silnie na zmysły widza, wywo-łują reakcje na poziomie indywidualnego odbioru i zaangażowania o charakterze społecznym. Oniryczny charakter jego twórczości mieści się w ramach kreowania rzeczywistości na wzór marzenia sennego: świata abstrakcyjnego, zbudowanego na fundamencie powtarzającej się historii o superbohaterze, jego walce o dobro, w imieniu pokrzywdzonych – świata pełnego grozy, który przypomina czasem katastroficzny obraz, ale którego wymiar w przekazie tekstowo-muzycznym jest ponadczasowy.
Bibliografia
Akademia Sztuki i Kultury, O sztukach wszelakich – oniryzm, http://www.akademia-kul-tury.edu.pl/slownik/o/107.html [dostęp: 27.09.2019].
Ariès Philippe, 1989, Człowiek i śmierć, tłum. Eligia Bąkowska, Warszawa.
17 Fragment wspomnień Czesława Czaplińskiego (ówczesnego fotografa tego wydarzenia) podczas wizyty Michaela Jacksona w 1997 roku w Polsce): „Michael Jackson okazał się niezwykłym człowiekiem, zupełnie innym jak go opisują media”.
Bauman Zygmunt, 1998, Śmierć i nieśmiertelność� O wielości strategii życia, tłum. Norbert Leśniewski, Warszawa.
Białostocki Jan, 2008, Płeć śmierci, Gdańsk.
Brzozowicz Grzegorz, Łobodziński Filip, 2000, Sto płyt, które wstrząsnęły światem�
Kronika czasów popkultury, Warszawa.
Chenel Alvaro Pascual, Simarro Alfonso Serrano, 2008, Słownik symboli, tłum. Marta Boberska, Warszawa.
Czapliński Czesław, 2013, Jak fotografowałem Michaela Jacksona, „Polskie Radio.pl”, https://www.polskieradio.pl/8/380/Artykul/789089,Jak-fotografowalem-Michaela -Jacksona [dostęp: 31.03.2018].
Czechlewska Zofia, 2018, Historia tańca, Warszawa.
Fox Kevin J., 1996, Michael Jackson� Sekrety raju utraconego, tłum. zespół Wydawnic-twa, Katowice.
Greenberg Clement, 2006, Obrona modernizmu, tłum. Grzegorz Dziamski, Maria Śpik-Dziamska, Kraków.
Jackson Michael, 2009, Moonwalk, tłum. Grażyna Woyda, Warszawa.
Janion Maria, 1996, Czy będziesz wiedział, co przeżyłeś, Warszawa.
Kopaliński Władysław, 2001, Słownik symboli, Warszawa.
Kosiński Dariusz, 2006, Słownik teatru, Kraków.
Kristeva Julia, 2007, Potęga obrzydzenia� Esej o wstręcie, tłum. Maciej Falski, Kraków.
Lewis James R., 1998, Encyklopedia snu, tłum. Grażyna Gasparska, Warszawa.
Miłosz Czesław, 2002, Kultura masowa, Kraków.
Okopień-Sławińska Aleksandra, 1973, Sny i poetyka, „Teksty: teoria literatury, krytyka, interpretacja”, numer 2, s. 7–23.
Ostaszewska Aneta, 2010, Post Scriptum po śmierci Michaela Jacksona, Warszawa.
Pieniążek Przemysław, 2009, Spacerujący po księżycu, „Arteon”, numer 9 (wrze-sień), s. 18–23.
Popławska Anna, Szeląg Piotr, Kotowski Kamil (red.), 2017, Słownik terminów literac-kich, Kraków.
Rey Jan, 1958, Taniec� Jego rozwój i formy, tłum. Irena Turska, Warszawa.
Sartre Jean-Paul, 1970, Wyobrażenie� Fenomenologiczna psychologia wyobraźni, tłum.
Paweł Beylin, Warszawa.
Segal Hanna, 2003, Marzenie senne, wyobraźnia i sztuka, tłum. Paweł Dybel, Kraków.
Shusterman Richard, 1998, Forma i funk: sztuka popularna jako wyzwanie estetyczne, tłum. Ewa Ignaczak, w: tegoż, Estetyka pragmatyczna� Żywe piękno i refleksja nad sztuką, tłum. Adam Chmielewski, Ewa Ignaczak, Leszek Koczanowicz, Łukasz Nysler, Andrzej Orzechowski, Wrocław.
Szczepański Tadeusz, 1973, Film a wizja senna, „Teksty: teoria literatury, krytyka, interpretacja”, numer 2, 122–139.
Turska Irena, 1965, W kręgu tańca, Warszawa.
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II