Dr House jest przykładem serialu medycznego typu post-soap. Na przełomie stuleci w Stanach Zjednoczonych zaczęto realizować produkcje telewizyjne, które medioznawcy zaczęli określać jako „neoseriale”, używać terminu „nowa generacja seriali” lub „post-soap” (skrót od „post-soap opera”). Nowe seriale, mimo że wyrosły ze starszych form telewizyjnych, na ogół radykalnie z tym
dziedzictwem zrywają (Filiciak, Giza 2011: 7–9; Kaja 2014: 65–66). Trudno wskazać zestaw cech formalnych post-soapów, gdyż twórcy neoseriali często odwołują się do wcześniejszych form i wypracowanych wcześniej modeli narracyjnych, ale proponują też nowe rozwiązania. Coraz częściej spotykaną cechą produkcji telewizyjnych jest hybrydyzacja gatunkowa. Wiele neoseriali jest w istocie mieszaniną różnych konwencji gatunkowych. Cechą dystynktywną post-soapów jest poruszanie w niesztampowy sposób drażliwych kwestii spo-łecznych, na przykład dotyczących zażywania narkotyków, eutanazji, związków jednopłciowych. Kolejną cechą post-soapów jest unikanie melodramatycznej narracji i dydaktyzmu charakterystycznych dla starszych gatunków, takich jak opera mydlana czy telenowela. Tradycyjne seriale i filmy na przełomie XX i XXI wieku znudziły się niemałej grupie widzów, szczególnie dobrze wykształconych, młodych i w średnim wieku. Naprzeciw oczekiwaniom publiczności wychodzą seriale post-soap (por. Kaja 2014: 65–66; Arcimowicz 2016: 111–113)�
Jedną z najbardziej znamiennych cech neoseriali są protagoniści, których można określić mianem antybohaterów. Małgorzata Major wymienia ich nastę-pujące cechy: ateizm, racjonalizm, pożądanie bogactwa, determinacja w dążeniu do założonego celu, kłamstwo, szowinizm u mężczyzn i feminizm u kobiet, nieuregulowane i problematyczne relacje rodzinne oraz niepodatność na wpły-wy zewnętrzne (Major 2011: 107–108). Jednak, jak słusznie zauważa Bernadetta Darska, cechy te należy potraktować w sposób umowny, wiele bowiem z nich jest dyskusyjnych (Darska 2012: 18). Niemniej jednak zdecydowaną większość cech wskazanych przez Major można uznać za adekwatną w odniesieniu do postaci analizowanych w niniejszym artykule1.
Doktor Gregory House jest lekarzem zakaźnikiem, pełni funkcję głównego diagnosty w Szpitalu Klinicznym Princeton-Plainsboro w New Jersey i kieruje zespołem lekarzy. Skład zespołu w kolejnych sezonach serialu ulega zmianie, ponieważ niektórzy medycy podejmują pracę w innej placówce lub zostają zwolnieni przez House’a. Protagonista wraz ze swoimi podwładnymi zajmuje się trudnymi przypadkami medycznymi.
Już w pierwszym odcinku serialu konstatujemy, że protagonista jest postacią nietuzinkową. Tym, co w pierwszej chwili przykuwa uwagę, jest nietypowy ubiór
1 Określanie cech protagonistów post-soapów jest trudne nie tylko z powodu różnic osobowo-ściowych i realizowanych przez nich wartości, ale również dlatego, że dosyć często przechodzą one ewolucję.
około czterdziestoletniego mężczyzny, niepasujący do stereotypowego wyobra-żenia lekarza. W pracy House najczęściej nosi marynarkę i sportowe buty oraz pogniecioną koszulę wyłożoną na dżinsowe spodnie. Nieodłącznym rekwizytem jest laska, która ułatwia chodzenie kulejącemu lekarzowi. Warto zwrócić uwagę, że protagonista jest na ogół wyższy lub znacznie wyższy niż inne postacie w serialu (Hugh Laurie ma około 190 cm wzrostu), co można interpretować w kategoriach Goffmanowskich, jako jeden z kodów niewerbalnych pokazujących dominację House’a nad innymi lekarzami i pacjentami (Goffman 1979).
Specyficzny strój House’a konweniuje z jego kontrowersyjnymi wypowiedzia-mi. W trakcie rozmowy ze swoim przyjacielem wyjaśnia, że nie chce wyglądać jak lekarz, gdyż „pacjenci nie lubią chorych lekarzy” (Dr House, sez. 1, odc. 1).
Jego celem, jak sam mówi, nie jest leczenie pacjentów, lecz choroby. Protagonista unika dyżurów w przychodni szpitalnej, bo uważa to za nudne zajęcie. House zajmuje się najtrudniejszymi przypadkami medycznymi, aby zaspokoić narcy-styczną potrzebę potwierdzania swojej wielkości.
Na początku serialu protagonista wypowiada – ważną w kontekście ana-lizy postaci – formułę „wszyscy kłamią”. Innym razem stwierdza, iż „każdy kłamie”, ale nie oznacza to „każdy zawsze kłamie” (Dr House, sez. 1, odc. 21).
Lekarz kieruje się w swoim życiu specyficznym kodeksem moralnym, stojącym w sprzeczności z ważnymi normami społecznymi i prawnymi, które z jednej strony wyznaczają zasady postępowania, z drugiej zaś służą usprawiedliwianiu jego czynów. Po pierwsze, House często świadomie mówi nieprawdę. Po drugie, robi wszystko, by kłamstwo nie wyszło na jaw. Po trzecie, racjonalizuje swoje wybory. Po czwarte, relatywizuje własne postępowanie. Twórcy serialu sugerują, że w pewnym sensie wszyscy jesteśmy hipokrytami, bo nierzadko stosujemy kłamstwo, by osiągnąć cel, tylko nie chcemy się do tego przyznać.
Jedną z głównych strategii dyskursywnych2 stosowanych w serialu Dr House, mających na celu wywoływanie emocji, jest relatywizm moralny3. Postać prota-gonisty wymyka się jednoznacznym ocenom. Nie można w sposób nie budzący
2 Pojęcie „strategii” według Ruth Wodak oznacza systematycznie powtarzające się sposoby użycia języka, jest to „zwykle mniej lub bardziej ściśle określony czy świadomie przyjęty, program działań (w tym i działań dyskursywnych) zmierzający do osiągnięcia konkretnych społecznych, politycznych, psychologicznych lub językowych celów”, a także – dodajmy – komercyjnych celów (Wodak 2008: 195).
3 Strategia relatywizmu moralnego wykorzystywana przez twórców seriali polega na re-latywizowaniu wartości moralnych, pokazywaniu ich względnego charakteru, sugerowaniu, że ocena tego, co jest dobre lub złe, dozwolone lub niedozwolone, zależy od uwarunkowań
wątpliwości ocenić, czy kontrowersyjny sposób rozmawiania z pacjentami, metody leczenia House’a oraz sposób zarządzania przezeń zespołem lekarzy są dobre czy złe. Tytułowy antybohater serialu stosuje kłamstwo jako strategię osiągania celu zarówno w życiu zawodowym, jak i prywatnym. Nierzadko przed-stawia pacjentom lub swoim przełożonym nieprawdziwe informacje o przebiegu choroby, po to, by wymusić zgodę na zastosowanie niekonwencjonalnych i ry-zykowanych metod leczenia. House często łamie obowiązujące procedury me-dyczne i działa poza prawem (np. nakazuje podwładnym lekarzom włamywać się do mieszkań pacjentów, by znaleźć źródło choroby), ale jego celem – abstrahując od narcystycznych motywów podejmowanych działań – pozostaje ratowanie życia ludzkiego. Dylematy protagonisty, który waży dobre i złe strony swojego postępowania, stają się udziałem widzów, którzy wraz z House’em zastanawiają się, czy ważniejsze jest przestrzeganie prawa, czy ocalenie pacjenta wbrew prawu.
Trzeba zauważyć, że ratowanie życia ludzkiego jest ukazane w serialu w sposób złożony. Twórcy post-soapu stawiają między innymi pytanie, czy lekarze zawsze powinni ratować życie ludzkie, czy też w pewnych przypadkach lepiej byłoby, aby tego nie robili. Omawiana kwestia dotyczy osób, które nie chcą z różnych przyczyn dalej żyć i pragną eutanazji, ale także ludzi, którzy chcą żyć, by móc mordować. Ilustrację tego problemu może stanowić siedemnasty odcinek siódmego sezonu, kiedy lekarze ratują życie pacjenta – jak się później okazuje – seryjnego mordercy i kanibala. Widz pozostaje z dylematem: czy naprawdę warto było ocalić mordercę, który będzie dalej zabijał? Czy na pewno warto ratować życie wszystkich ludzi, nawet jeśli są seryjnymi mordercami i nigdy (za swojego życia) nie przestaną zabijać niewinnych osób?
Postać doktora House’a bywa analizowana w kontekście amerykańskiej kultury cynizmu. Komponentami postawy cynicznej są podawanie w wątpli-wość systemu społecznego i funkcjonujących w nim reguł, kontestacja norm społecznych, prawnych i etycznych, a także brak szacunku dla innych ludzi (Niemczyńska 2011: 75–76). Kryzys istotnych instytucji państwa oraz hipokryzja polityków i ich cyniczne wypowiedzi nie pozostają bez wpływu na zachowania ludzi. Według Piotra Sztompki, nawiązującego do przemyśleń Ulricha Becka, w ponowoczesnych społeczeństwach poszerzeniu ulega sfera niepewności, zagro-żeń i ryzyka. Wszystko to podważa poczucie bezpieczeństwa egzystencjalnego,
społeczno-kulturowych i historycznych, a także od punktu widzenia osoby oceniającej i konkretnej sytuacji (por. Słownik pojęć filozoficznych 1996: 174).
porządku społecznego oraz zaufanie do innych osób, jak również instytucji publicznych (Sztompka 1997: 11). Zdaniem Aleksandry Niemczyńskiej uoso-bieniem wymienianych przez teoretyków cech kultury cynizmu stał się tytułowy antybohater serialu Dr House. Protagonista omawianej produkcji telewizyjnej to świetny lekarz, ale jednocześnie osoba sfrustrowana i aspołeczna. Przeciw-stawia się poprawności politycznej, nie respektuje przełożonych, nie szanuje podwładnych ani pacjentów.
House nie sprawia wrażenia osoby szczęśliwej. Jego związki intymne są nie-udane i trudne. Przez pewien czas łączy go skomplikowana relacja z dyrektorką szpitala, która kończy się rozstaniem. W siódmym sezonie House żeni się z atrakcyjną emigrantką z Ukrainy Dominiką Petrovą. Nie można jednoznacznie stwierdzić, jakie motywy wpłynęły na decyzję o ślubie. House dobrze się czuje w towarzystwie młodej kobiety i chce jej pomóc w zalegalizowaniu pobytu w Stanach Zjednoczonych, ale trudno tu mówić o jakimś głębszym uczuciu.
Małżeństwo kończy się fiaskiem, bowiem Dominika wyjeżdża. Problemy psychiczne powodowane nadużywaniem vicodinu oraz zażywaniem innych substancji o działaniu psychotropowym, niepowodzenia w pracy i nieudane związki intymne powodują, że House ma dość życia i – na poważnie – myśli o samobójstwie.
W tym miejscu chciałbym zwrócić uwagę na intertekstualność omawianego post-soapu4. Postać Gregory’ego House’a ma wiele cech wspólnych z postacią Sherlocka Holmesa stworzoną przez brytyjskiego pisarza Arthura Conan Doyle’a. Zarówno House’a, jak i Holmesa można określić mianem mistrzów rozwiązywania zagadek, w pierwszym przypadku medycznych, w drugim kryminalnych. Obaj są geniuszami w swoich dziedzinach, charakteryzuje ich błyskotliwość, niekonwencjonalność, duża inteligencja i bezkompromisowość.
Możemy też zauważyć inne podobieństwa między House’em i Holmesem:
uzależnienie od substancji psychotropowych, zamiłowanie do muzyki, dy-stans do ludzi. Protagonista serialu, tak jak bohater powieści Conan Doyle’a, ma wiernego przyjaciela: House – Jamesa Wilsona, z którym pracuje w szpitalu,
4 „Intertekstualność” oznacza, że konkretne teksty kultury są powiązane z innymi tekstami, pochodzącymi zarówno z przeszłości, jak i teraźniejszości. To powiązanie może być tworzone na wiele sposobów: przez odwoływanie się do danego tematu lub tych samych wydarzeń, głównych aktorów, sytuacji lub przez przenoszenie najważniejszych argumentów z jednego tekstu do kolejnego (por. Wodak, Krzyżanowski 2011: 315–316).
Holmes – doktora Johna Watsona, który pomaga mu w rozwiązywaniu zagadek kryminalnych (por. Niemczyńska 2011: 78–79).
Andrzej Falkowicz
Na dobre i na złe, emitowane przez telewizję publiczną od 1999 roku, należy do kategorii seriali medycznych typu soap opera. Cechami tego typu produkcji jest dosyć wyraźny dydaktyzm, daleko posunięta zachowawczość w omawianiu kontrowersyjnych kwestii społecznych oraz na ogół wyidealizowane wizerunki protagonistów5. Wśród lekarzy pracujących w szpitalu w Leśnej Górze zda-rzały się postacie kontrowersyjne, ale nie były one tak interesujące, jak postać profesora Falkowicza, którego można określić mianem antybohatera. Wysokie wskaźniki oglądalności Dr� House’a w Polsce skłoniły twórców Na dobre i na złe do pewnego rodzaju eksperymentu, polegającego na wprowadzeniu nowego, kontrowersyjnego (anty)bohatera. Ten eksperyment można uznać za udany6, gdyż postać Falkowicza ożywiła serial i, mimo swej kontrowersyjności, została zaakceptowana przez sporą część widzów7.
Chirurg pojawia się w szpitalu w Leśnej Górze, by przeprowadzić skompliko-waną operację. Szpital robi na Falkowiczu bardzo pozytywne wrażenie i mężczy-zna postanawia ubiegać się o posadę w placówce. Dyrekcja z radością przyjmuje tę ofertę, ponieważ Falkowicz ma opinię świetnego chirurga. Jednak dalsze działania zawodowe lekarza pozostawiają wątpliwości, czy jest on geniuszem, czy też szarlatanem, który zyskał dobrą reputację dzięki znajomościom i spry-towi. Co więcej, mężczyzna okazuje się osobą antypatyczną z rozbudowanym ego i cechami jednostek narcystycznych. Dzięki zbiegowi okoliczności i swoim machinacjom Falkowicz zostaje ordynatorem chirurgii, a następnie pełni funkcję dyrektora szpitala. Charakteryzuje go autorytarny sposób zarządzania podwład-nymi oraz daleko posunięta pewność siebie, granicząca z zarozumiałością. Kiedy
5 Na temat cech oper mydlanych powstało sporo tekstów naukowych, napisanych głównie przez badaczki i badaczy anglosaskich (zob. np. Brown 1987; Hobson 2003).
6 W Na dobre i na złe Falkowicz stał się postacią ważną, obecną w ponad stu odcinkach nadawanych w latach 2011–2018 (od 467. do 703.)Analizę serialu zakończyłem na 703. odcinku, wyemitowanym 4 kwietnia 2018 roku.
7 Na przełomie marca i kwietnia 2018 roku przeanalizowałem wypowiedzi widzów zamiesz-czone na oficjalnej stronie serialu (Oficjalna strona Na dobre i na złe 2018).
zostaje dyrektorem placówki borykającej się z problemami ekonomicznymi, stwierdza: „Tylko cud może wyprowadzić ten szpital na prostą, ten cud to ja”
(Na dobre i na złe, odc. 690).
Życie prywatne Falkowicza, podobnie jak innych antybohaterów serialo-wych, jest nieustabilizowane i burzliwe. Przez wiele lat profesor ukrywa przed Adamem Krajewskim (na prośbę rodziny, która zaadoptowała Adama po śmierci ich rodziców) fakt, że są braćmi. Falkowicz wyznaje prawdę dopiero, gdy młody lekarz trafia do aresztu. Antybohater serialu rozwiódł się z Wandą Falkowicz, z którą ożenił się prawdopodobnie dla kariery. Po rozwodzie chirurg decyduje się na małżeństwo z laborantką Kingą Walczyk – kobietą, której nie kocha. Kinga szantażuje profesora (grozi, że powiadomi policję o nielegalnych badaniach prowadzonych przez lekarza) i zmusza go do małżeństwa. Związek kończy się fiaskiem, ponieważ laborantka poznaje innego mężczyznę i odchodzi od męża.
Wielkim zaskoczeniem dla Falkowicza okazuje się wiadomość, iż jest ojcem dziecka pochodzącego z jego związku sprzed kilku lat. Mimo że przeprowadzone badania DNA nie potwierdzają jego biologicznego ojcostwa, opiekuje się dziew-czynką i nawiązuje z nią głęboką wieź emocjonalną.
W tym miejscu warto zwrócić uwagę na ewolucję postaci Falkowicza. O ile na początku swojej obecności w serialu jest postacią na wskroś antypatyczną, to w kolejnych odcinkach jego wizerunek się zmienia. Falkowicz staje się osobą, która może, przynajmniej czasami, wzbudzać pozytywne uczucia. Postępowanie profesora trudno jednoznacznie ocenić w kategoriach moralnych. Podejmuje działania wykraczające poza ogólnie przyjęte normy etyczne, ale czasami takie zachowanie jest jedynym sposobem uratowania życia ludzkiego. Na przykład, narażając się na odpowiedzialność karną, podaje cierpiącej pacjentce niepo-siadający certyfikatu medycznego lek, który stanowi jedyną szansę ocalenia kobiety. Łamiąc procedury medyczne, Falkowicz podejmuje się wykonania skomplikowanych i ryzykownych operacji, których nikt inny nie chce wykonać.
Czyni to, by ratować życie pacjentów, ale w nie mniejszym stopniu także po to, by potwierdzić swoją wielkość. Egocentryczny i aspołeczny lekarz potrafi zdobyć się na czyny heroiczne. Ilustrację zagadnienia może stanowić jego zachowanie podczas ataku uzbrojonego w pistolet szaleńca na szpital w Leśnej Górze – na-rażając własne życie profesor ocala lekarkę.
Jak już wspomniałem, w serialu Na dobre i na złe widoczne są intertekstualne nawiązania do Dra House’a. Falkowicz, podobnie jak protagonista amerykańskiej produkcji telewizyjnej, ubiera się dosyć ekstrawagancko (nosi koszule i krawaty
w jaskrawych kolorach). Ma też pewien rekwizyt – długą parasolkę, nawiązującą do laski House’a. Falkowicz, podobnie jak House, jest cynikiem i bywa antypa-tyczny. Dosyć często stosuje kontrowersyjne metody leczenia. Postać Falkowicza ma ponadto rys seksistowski, może nie tak wyraźny jak w przypadku House’a, ale zauważalny. Antybohater Na dobre i na złe obraża lekarki i pielęgniarki, podając w wątpliwość ich kompetencje zawodowe. Falkowicz, podobnie jak protagonista amerykańskiego serialu, traci ochotę do życia i myśli o samobójstwie.