Czasy Królestwa Konstytucyjnego (1815-1831)

Zestawienia statystyczne z drugiej i trzeciej dekady XIX wieku podają róŜne liczby warsztatów introligatorskich działających na terenie Warszawy – od ok. 40 do przeszło 60²⁰. Ze źródeł archiwalnych i drukowanych spisów adresowych²¹ znane są nazwiska ok. 30 z nich²². Pierwszoplanową rolę wśród nich odgrywały pracownie Antoniego Oehla oraz Alojzego Pietrzykowskiego.

Antoni Oehl (ok. 1776 – 1846) rodem z Budziejowic, co najmniej od 1804 roku pracował dla XX Czartoryskich w Puławach, był wykonawcą m.in. ksiąg pamiątkowych

Świątyni Sybilli. Tam w 1805 roku oŜenił się z Katarzyną Bauman, siostrą zatrudnionego przy pracach budowlanych sztukatora Fryderyka, i chrzcił swoje dzieci; rodzicami

chrzestnymi pierwszej córki byli Maria ks. Wirtemberska i Adam ks. Czartoryski²³. Co najmniej od 1812 przebywał w Warszawie, od 1819 jego warsztat mieścił się na rogu Rymarskiej i Leszna 737-738. Oehl wykonywał seryjne oprawy „Roczników

Woyskowych Królestwa Polskiego”, oprawiał ksiąŜki z Biblioteki Belwederskiej Wielkiego Księcia Konstantego, w latach 1817-1825 pracował na zlecenie Komisji Rządowej

Przychodów i Skarbu. Jego warsztat był powszechnie znany, a prace zyskiwały pochlebne

19

H. Borkowska, Kazimierz Szczepański, [w]: Słownik pracowników ksiąŜki polskiej, dz. cyt., s. 871-872; J. Rogala, Z dziejów księgarni Kazimierza Szczepańskiego w Warszawie w początkach XIX w. „Księgarz” 1967 nr 2 s. 48-54.

20 Tabela statystyczna ludności według zawodów w Królestwie Polskim, AGAD, Archiwum Zamojskich 97, s. 3:

w roku 1824 – 40, 1825 – 36, 1826 – 40; F. Rodecki, Obraz jeograficzno-statystyczny Królestwa Polskiego, Warszawa 1830, tabl. III.

21 Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego, dz. cyt.; Przewodnik warszawski, Warszawa 1826, toŜ na rok

1827 i 1829.

22

Obok czynnych juŜ w latach wcześniejszych Macieja Szczepańskiego, Walentego Nawarskiego, Karola Schreibera oraz Walentego Łukaszewskiego, byli to: Antoni Oehl, Alojzy Pietrzykowski, Józef Pukszta, Feliks Ossowski, Karol Lehmann, Michał Piskorski, Teodor Białasiewicz, Stanisław Ponikłowicz, Franciszek Ponikłowicz, Wojciech Filipecki, wdowa Magdalena Filipecka, Maciej Filipecki, Franciszek Pinkowski, Józef Kwieciński, Michał Tuchowicz, Julian Pawłowski, Franciszek Steinke, Mikołaj Brzozowski, Jan Langner, Bonawentura Pawlikowski, Szelągowski, Karol Schultz, Jerzy Józef Waldstein, Marek Apter, Michał Więckowski, Grabowski, Franciszek Jasiński, Seweryn Kluczyński, Lipiński, oraz introligatorzy Ŝydowscy: Zelman Aedelman, Zelman Aronowicz, Icek Szafbuch oraz Chaim Szwisgold.

23

oceny²⁴. Sygnowane oprawy Oehla oraz prace, których autorstwo moŜna z duŜym prawdopodobieństwem przypisać temu warsztatowi (w drodze porównania tłoków zdobniczych) ukazują doskonałą znajomość zawodu i wysokie umiejętności artystyczne. Oprawy były zdobione róŜnorodnymi tłokami i ich zestawieniami według obowiązującego kanonu klasycystyczno-empirowego, tj. bogato zdobione grzbiety, a dekoracja okładek ograniczająca się do na ramki otaczającej okładki, a w niektórych oprawach dodatkowy, duŜy złocony tłok heraldyczny lub ślepo tłoczona ozdobna plakieta romboidalna.

Oehl był członkiem Zgromadzenia Introligatorskiego, tzw. „opowiedne” wpłacił w roku 1812, w 1822 objął funkcję podstarszego, w 1829 – starszego cechu. W roku 1820 był członkiem loŜy masońskiej „Halle der Beständigkeit” z V stopniem wtajemniczenia, pełniąc funkcję bibliotekarza.²⁵

Alojzy Pietrzykowski otworzył warsztat introligatorski w Warszawie ok. 1807 roku po powrocie z 14-letniej zagranicznej wędrówki czeladniczej (Francja, Anglia, Włochy, Niemcy, Szwajcaria). Adresy zmieniał wielokrotnie: m.in. w latach dwudziestych mieściła się przy Krakowskim Przedmieściu 427, w latach 40-tych przy ul. Senatorskiej 472 (w Pałacu Błękitnym)²⁶. Obok pracowni introligatorskiej zorganizował takŜe warsztat litograficzny, gdzie wykonywano wiele druków muzycznych. W latach 1825-1845 (z krótkimi przerwami) był kontraktowym introligatorem Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, prowadził takŜe sklep z galanterią papierniczą i introligatorską. Wyroby jego zyskały dobrą opinię, a na wystawie przemysłu krajowego w 1825 roku pochwałę Rządu. W roku 1830 Pietrzykowski pełnił funkcję podstarszego Zgromadzenia Introligatorów²⁷.

Wykształcony w zagranicznych warsztatach, wprowadzał na rynek warszawski

introligatorskie nowości: oprawy półskórkowe „na sposób francuski, angielski i niemiecki (...) oprawy w skórki marmurowane albo morowane, naśladujące słoje róŜnych gatunków drzew, takŜe oprawy w materie jedwabne, safian z wyciskami złoconemi, ozdobami stalowemi,

24

A. Magier, Estetyka..., dz. cyt., s. 134; „Kurier Warszawski” 1825 nr 242 s. 1081; E. Pokorzyńska,

Warszawski warsztat opraw empirowych Antoniego Oehla, Roczniki Biblioteczne t. 48: 2004, s. 83-106;

taŜ, Introligatorzy warszawscy w świetle akt Komisji…, dz. cyt., s. 285-309.

25 Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego, dz. cyt.; L. Hass, Sekta farmazonii warszawskiej, Warszawa: PIW 1980, s. 563.

26 H. Tadeusiewicz, Pietrzykowski Alojzy [w:] Słownik pracowników ksiąŜki polskiej. Suplement, Warszawa-Łódź: PWN 1986, s. 169-170; Przewodnik warszawski 1826, 1827, 1829; Kalendarzyk informacyjny

kieszonkowy na rok 1848, Warszawa: A. Rousseau, część informacyjna s. 41. 27

W. Tomaszewski, Pracownia litograficzna Pietrzykowskich. Przyczynek do historii warszawskiego edytorstwa

muzycznego w latach 1835-1850, [w:] Szkice o kulturze muzycznej XIX w., t. 5 , Warszawa: PWN 1984 s.

134-159; Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego, dz. cyt.; E. Pokorzyńska, Introligatorzy warszawscy

w świetle akt Komisji…, dz. cyt. s. 291-295; „Kurier Warszawski” 1825 nr 238 s. 1065: „Roboty introligatorskie

brązowemi, srebrnemi i złotem; nadto wykwintnej roboty Infuły Biskupie...”²⁸ TakŜe dla Komisji Przychodów i Skarbu, obok zwykłych prac na potrzeby urzędnicze, co roku oprawiał luksusowo sprawozdania z działalności Komisji „w sposób ozdobny, to jest w safian zielony, dekorowane złotem i suchemi wyciskami na brzegach i pod brzegami, ze złoconymi sznitami (tj. brzegami kart) jak niemniej wyklejenie wewnątrz okładek morą jedwabną i wybicie liter złotych”²⁹.

Jedyna znana sygnowana oprawa Alojzego Pietrzykowskiego pochodzi z ostatnich lat działalności warsztatu; kryje w sobie litografowaną KsiąŜkę do naboŜeństwa dla dam z 1844 roku. KsiąŜka oprawiona jest w cielęcą skórę naturalną z dekoracją w stylu historycyzującym. Na okładzinie przedniej wyzłocony jest ozdobny, neobarokowy krzyŜ, na tylnej – neogotycki ozdobnik o kształcie migdału z koronkową rozetą pośrodku. W górnej części grzbietu

znajduje się tytuł, pozostałą przestrzeń wypełnia delikatna kompozycja arabeskowo-kwiatowa o charakterze neobarokowym³⁰.

Wraz z Alojzym Pietrzykowskim warsztat prowadził jego syn, Alfons, posyłany przez ojca do ParyŜa dla kształcenia oraz poznawania bieŜących nowinek zawodowych. Po śmierci ojca prowadził nadal warsztat introligatorski, w roku 1854 mieścił się on przy Miodowej 484³¹.

WaŜne miejsce w społeczności introligatorskiej zajmował Józef Pukszta (1776-1830). W roku 1810 poślubił jedną z córek Macieja Szczepańskiego – Mariannę Ewę. Firma

Pukszty, mieszcząca się przy ulicy Świętego Jana 21, składała się z księgarni, introligatorni, a przejściowo takŜe drukarni. Pukszta był członkiem masonerii, w latach 1816-1825 pełnił funkcję starszego cechu introligatorskiego. Być moŜe Pukszta był pochodzenia szlacheckiego (z wileńskiej rodziny pieczętującej się herbem Kościesza odmieniona) i z tego powodu cieszył się powaŜaniem rzemieślników niŜszego pochodzenia³².

Introligatornia Pukszty, nastawiona głównie na oprawianie ksiąŜek na potrzeby własnej księgarni, świadczyła takŜe usługi szerszej klienteli. Inwentarz sporządzony po śmierci Pukszty wykazał, Ŝe w warsztacie było m.in. 9 pras introligatorskich, przeszło 130 tłoków do złocenia oraz wiele pomocniczych sprzętów i narzędzi introligatorskich³³.

28 Sztuka introligatorska, „Kurier Warszawski” 1847 nr 230 s. 1103.

29

AGAD, KPiS 1420, 1421, Roboty introligatorskie, dz. cyt.; E. Pokorzyńska, Introligatorzy warszawscy w

świetle akt Komisji…, dz. cyt., s. 293.

30 Warszawa: Litografia Szustra 1844, MD 401/KM, reprodukcja oprawy w Introligatorstwo warszawskie.

Wprowadzenie..., dz. cyt., s. 28. 31

Skorowidz mieszkańców miasta Warszawy z przedmieściami na rok 1854, Warszawa: J. Unger 1854, s. 247.

32 M. Mlekicka, J. Rogala, Księgarnia wydawnicza Józefa Pukszty w Warszawie (1815-1834), „Roczniki

Biblioteczne” t. 10: 1966 nr 1s. 91-140; L. Hass, Sekta farmazonii …, dz. cyt., s. 442; S. Uruski, Rodzina.

Herbarz szlachty polskiej, Warszawa 1931, t. 15, s. 79; Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego, dz. cyt. 33

Nalepkę introligatorską Józefa Pukszty posiada jedna z militarnych ksiąŜek tej epoki,

oprawiona w czarną skórę safianową ze złoconymi brzegami kart i napisami na grzbiecie³⁴. Porównanie sygnowanej oprawy Pukszty z innymi ksiąŜkami z tego kręgu wskazuje, iŜ wiele z nich, takŜe tomiki „Roczników Woyskowych Królestwa Polskiego” oprawiano w tym warsztacie.

W roku 1821 w Warszawie osiadł Carl Lehmann rodem z Zittau w Saksonii. Wcześniej był on czynny w Poznaniu³⁵. W Warszawie pracował na zlecenie Biblioteki Ordynacji Zamojskiej, wykonywał prace dla Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu. Był członkiem Zgromadzenia Introligatorów, gdy zmarł w 1828 roku, cech wydatkował 58 zł na jego pogrzeb. W warsztacie Lehmanna pracowało dwóch czeladników: Wilhem Kreusch i Karol Ahrends, którzy w późniejszych latach załoŜyli i przez wiele lat z powodzeniem prowadzili znaczące zakłady introligatorskie³⁶.

Feliks Ossowski (1761—1857) to jeden z nielicznych introligatorów – posesjonatów. Mieszkał we własnym domu przy Twardej 1087a, w latach 1816-1825 pełnił funkcję

podstarszego cechu introligatorskiego, a przez następną kadencję – podskarbiego³⁷. Znanych jest kilka opraw Ossowskiego sygnowanych bardzo okazałą pieczęcią. Są to typowe

półskórkowe oprawy biblioteczne, jedna z nich zaopatrzona została superekslibrisem literowym J.F.P.; być moŜe została wykonana na zamówienie Jana Feliksa Piwarskiego³⁸.

Michał Piskorski był członkiem cechu co najmniej od 1811 roku. Bliskie kontakty wiązały go z księgarzem – bukinistą Szymonem Nowoleckim, w roku 1825 zgłaszał fakt narodzin jego syna Aleksandra, przyszłego księgarza i wydawcy (nb. rodzicami chrzestnymi kolejnego dziecka Nowoleckiego byli Józef Pukszta i Barbara Szczepańska). Piskorski

34 Przepisy frontowej słuŜby dla jazdy..., Warszawa 1818, wł. Centralna Biblioteka Wojskowa sygn. 4276. zob. teŜ: E. Pokorzyńska, Warszawski warsztat... dz. cyt., s. 98-99.

35

APW Akta Parafii Ewangelicko-Augsburskiej, Księga zgonów 1828, akt nr 350; Lehmann w czasach Księstwa Warszawskiego pracował na rzecz administracji rządowej; zob. AGAD Generalne Dyrektorium, Departament Solny 100; K. Ossowski, Prasa Księstwa Warszawskiego, Warszawa: BN 2004, s. 236.

36 B. Horodyski, Zarys dziejów Biblioteki Ordynacji Zamojskiej, [w:] Studia nad ksiąŜką poświęcone pamięci

Kazimierza Piekarskiego, Wrocław: Ossolineum 1951, s. 318; Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego,

dz. cyt.; E. Pokorzyńska, Introligatorzy warszawscy w świetle akt Komisji…, dz. cyt., s. 299-301; taŜ, Sztuka

introligatorska w Warszawie w I połowie XIX wieku, „Roczniki Biblioteczne” t. 51: 2007, s. 114.

37 Przewodnik warszawski 1826, 1827, 1829; Kalendarzyk informacyjno-kieszonkowy..., dz. cyt., 1848; Księga

rachunkowa Cechu Introligatorskiego, dz. cyt., Nekrologi „Kuriera Warszawskiego” 1821-1939. t. 3: 1853-

1858. Opr. A.T. Tyszka. Warszawa 2007, s. 460; Kalendarzyk informacyjny na rok 1839, Warszawa: S. Kaczanowski 1939, s. 172.

38 Wzory róŜnych czynności sądowych, Warszawa 1810. Oprawa w półskórek cielęcy brązowy, zob. teŜ:

pracował na rzecz Komisji Województwa Mazowieckiego, być moŜe wspólnie z innym introligatorem, Michałem Fijewskim, z którym miał liczne rozliczenia finansowe.³⁹

Warsztat Piskorskiego w roku 1818 był nieźle wyposaŜony, np. było tam aŜ 6 pras drewnianych, 3 heftlady i tyleŜ hebli do obcinania ksiąŜek. Inwentarz zawiera takŜe pewną ilość czcionek (róŜne kroje wypełniające 2 szuflady) brak natomiast tłoków zdobniczych⁴⁰.

Stanisław Ponikłowicz był podskarbim cechowym w latach 1816-1819. Zmarł w roku 1821, w późniejszych latach (1825) działał Franciszek Ponikłowicz (być moŜe jego syn), a jeszcze później, w połowie wieku Jan Ponikłowicz (Poniekłowicz)⁴¹.

Mistrz cechowy Wojciech Filipecki zmarł w roku 1822, po jego śmierci warsztat prowadziła wdowa Magdalena (udzielono jej z cechowego skarbu poŜyczki), równolegle drugi warsztat prowadził Maciej Filipecki (syn?)⁴².

Franciszek Pinkowski był mistrzem cechowym od roku 1816. W okresie Powstania Listopadowego pracował dla Kancelarii Izby Poselskiej Sejmu, wykonywał dlań oprawy gazet, ksiąg pamiątkowych, sporządził takŜe pokrowiec do laski marszałkowskiej⁴³.

Józef Kwieciński był członkiem cechu od roku 1821; przez jeden rok (od połowy 1826 do połowy1827) był introligatorem kontraktowym Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu⁴⁴.

Michał Tuchowicz (1801-1850) w roku 1825 otrzymał list wyuczenia i został członkiem cechu. W roku 1827 był dorywczo zatrudniany przez Komisję Rządową Przychodów i Skarbu⁴⁵.

Julian Pawłowski pracował w Biurze Sztuk Pięknych (tj. sklepie i pracowni

litograficznej) René Letronne’a, gdzie robił „róŜne paryskie roboty”. Po likwidacji tejŜe firmy, od 1822 prowadził samodzielny warsztat. W jego to zapewne sprawie, w roku 1821 cech

39

M. Kocójowa, Geneza księgarni, działalność i exodus z Warszawy Aleksandra Nowoleckiego, „Roczniki Biblioteczne” t. 24: 1980 nr 1 s. 261; Przewodnik warszawski 1827, 1829; Księga rachunkowa Cechu

Introligatorskiego, dz. cyt., s. 10; APW Akta kancelarii notarialnych Jana Wilskiego t. 1 nr 2372, t. 30 nr 1314,

Andrzeja Williama t. 3 nr 121, Marcina Ciechanowskiego t. 8 nr 467, Stanisława Truszczyńskiego t. 21 nr 5809 i 5994.

40 APW Kancelaria notarialna Jana Wilskiego vol. 1, 1818 nr aktu 236 1/2: Inwentarz Michała Piskorskiego.

41 Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego, dz. cyt., s. 6, 12; APW, Akta kancelarii notarialnej Stanisława Truszczyńskiego, vol. 12, nr aktu 3467; Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. 254, 428.

42

Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego, dz. cyt., s. 12, 27; Przewodnik warszawski 1826, 1827, 1829.

43 Przewodnik warszawski 1826, 1827, 1829; Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego, dz. cyt., S. Ziółek,

Kancelaria i archiwum Izby Poselskiej Sejmu Powstania Listopadowego, „Archeion” t. 108: 2005, s. 273.

44 Przewodnik warszawski 1827 i 1829; AGAD KRSIP 1420 Roboty introligatorskie; E. Pokorzyńska,

Introligatorzy warszawscy w świetle akt Komisji…, dz. cyt., s. 291-292.

45 Przewodnik warszawski 1826, 1827, 1829; E. Pokorzyńska, Introligatorzy warszawscy w świetle akt

Komisji…, dz. cyt., s. 303; s. 9; Nekrologi „Kuriera Warszawskiego” 1821-1939, opr. A. Tyszka, t. 2:

1846-1852, Warszawa: BPW 2004, s. 280: Tuchewicz – podano mylnie w nekrologu - zmarł 24 X 1850 roku w wieku 49 lat, zostawiając Ŝonę i siedmioro małoletnich dzieci.

wystosował „memoriał”, a więc pewnie jakieś zaŜalenie, w kilka miesięcy później Pawłowski doszedł z cechem do porozumienia i został jego członkiem⁴⁶.

Franciszek Steinke (Franz Stenke, Szteinke) został majstrem cechowym przed rokiem 1819, później, w latach czterdziestych działał Ludwik Steinke (Stainke, Stenke, Sztenke). Pojawił się on w Komisji Przychodów i Skarbu, był majstrem konsensowym (niecechowym) ⁴⁷.

Mikołaj Brzozowski „mieszkający w pałacu W. Krasińskiego podejmuje się dostarczać wszelkiej roboty za najpomierniejszą cenę” - ogłaszał w roku 1823. W roku 1828 wpłacił wstępną opłatę, tzw. „opowiedne” na majstra⁴⁸.

W księdze cechowej odnotowano jeszcze kilku introligatorów: Jan Langner przystąpił do cechu w roku 1812, Bonawentura Pawlikowski w 1816, zaś Szelągowski w 1821 (być moŜe to ten sam, który będąc jeszcze czeladnikiem miał zatarg z cechem). Karol Schultz, który wpłacił pełen wkład „majsterii” w roku 1819, w 1824 otrzymał zapomogę ze względu na chorobę, wkrótce potem zmarł⁴⁹.

W archiwalnych dokumentach notarialnych znajdują się zapisy odnoszące się do kilku kolejnych introligatorów: Jerzy Józef Waldstein w roku 1816 sprzedawał kamienicę przy ul. Świętojańskiej 26, Marek Apter w 1824 dyktował testament, zaś Michał Więckowski pieniądze zarobione za oprawę ksiąg od Wydziału Skarbowego (?) przekazywał

wierzycielowi⁵⁰. Michał Fijewski był zatrudniany przez Sąd Apelacyjny Królestwa Polskiego, prawo do wykonywania prac introligatorskich (kontrakt) przekazał na rzecz Teodora

Białasiewicza⁵¹.

Z kolei w aktach Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu odnotowani zostali nieznany z imienia Grabowski wykonujący w roku 1826 niewielką pracę oraz Zelman Aedelman, mieszkający przy ulicy Przechodniej nr 950, który złoŜył 3 listopada 1828 roku ofertę wykonywania dla Komisji robót introligatorskich, powoływał się przy tym na swych dotychczasowych zleceniodawców: „JW. Ossolińskich, Łubieńskich, Ostrowskich”⁵².

46

E. Słodkowska, Produkcja i rozpowszechnianie wydawnictw w Królestwie Polskim w latach 1815-1830. Warszawa: BN 2003, s. 166, 263; Przewodnik warszawski 1827, 1829; „Kurier Warszawski” 1822 nr 171 s. nlb. 2, 1823 nr 91 s. 1; Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego, dz. cyt., s. 11, 12.

47 Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego, dz. cyt., s. 7; Przewodnik warszawski 1826, 1827, 1829;

Skorowidz mieszkańców Warszawy ... na rok 1854, dz. cyt., s. , 428; Przewodnik warszawski informacyjno-adressowy na rok 1869, opr. W. DzierŜanowski, Warszawa 1869, s. 325.

48 Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego, dz. cyt., s. 24; Przewodnik warszawski 1827, 1829; „Kurier Warszawski” 1823 nr 95, dodatek.

49

Księga rachunkowa Cechu Introligatorskiego, dz. cyt., s. 2, 7, 8, 11, 16.

50 APW, Kancelarie notarialne Walentego Skorochód-Majewskiego t. 55 nr 4366 i Jana Wilskiego t. 19 nr 2287

i t. 30 nr 1209.

51 APW Akta kancelarii notarialnej Tomasza Rudnickiego nr 929.

52

W dokumencie Z dziejów introligatorstwa warszawskiego XIX i 1. połowy XX wieku (Stron 135-141)